Toepassingsgebied van het beroepsgeheim

1. Toepassingsgebied van het beroepsgeheim Isabelle Van der Straete Assistente K.U.Leuven 24 november 2005

2. Beroepsgeheim en aanverwante begrippen • Beroepsgeheim en privacy • WVP: Wet Verwerking Persoonsgegevens (zogenaamde “Privacywet”) • Beroepsgeheim en discretieplicht

3. Beroepsgeheim en WVP • Beschermen informationele privacy van de cliënt • Privacycomponenten: recht op • Rust en isolement (right to be left alone) • Geheimhouding informatie m.b.t. persoon • Fysieke, psychische en morele integriteit • Uitbouwen van menselijke contacten

4. Wet 8 december 1992 cliënt - verwerker persoonsgegevens verwerking persoonsgegevens verzamelen, opslaan en uitvoer Strafwetboek (1830) tweerelatie cliënt – hulpverlener toevertrouwd geheimen verbod uitvoer WVP en beroepsgeheim verschilpunten

5. Beroepsgeheim en discretieplicht • Discretieplicht: “verplichting om bij het uitoefenen van een ambt of functie geen gegevens vrij te geven aan anderen dan diegenen die gerechtigd zijn er kennis van te nemen”

6. Discretieplicht • Rechtsbronnen • Wet • werknemer: Arbeidsovereenkomstenwet • ambtenaar: ambtenarenstatuut • Deontologische code • Arbeidsreglement • Arbeidsovereenkomst: vertrouwelijkheidsclausule

7. Art. 17, 3°, a) Arbeidsovereenkomstenwet "De werknemer is verplicht zowel gedurende de overeenkomst als na de beëindiging ervan, zich te onthouden fabrieksgeheimen, zakengeheimen of geheimen in verband met persoonlijke of vertrouwelijke aangelegenheden, waarvan hij in de uitoefening van zijn beroepsarbeid kennis neemt, bekend te maken"

8. In belang van de dienst of onderneming Geldt niet t.a.v. collega’s of overste Geen zwijgrecht t.a.v. rechter Arbeids- of tuchtrechtelijke sanctie of schadevergoeding In belang van vertrouwensrelatie Geldt t.a.v. van iedereen Zwijgrecht Strafsanctie Discretieplicht en beroepsgeheim verschilpunten

9. Discretieplicht en beroepsgeheim • Op éénzelfde hulpverlener kan zowel beroepsgeheim als discretieplicht rusten bv. hulpverlener met arbeidsovereenkomst • Onduidelijkheid in regelgeving: bv. geheimhoudingsplicht politie

10. Juridisch kader beroepsgeheim • Tekst artikel 458 Strafwetboek • Wetgeving inzake aangifteverplichtingen en verplichtingen tot bekendmaking • Rechtspraak (Hof van Cassatie) • Rechtsleer • Gezaghebbende inspiratiebron: Adviezen Orde van Geneesheren

11. “Geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers, vroedvrouwen en alle andere personen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen die hun zijn toevertrouwd en deze bekendmaken buiten het geval dat ze worden opgeroepen om in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie getuigenis af te leggen en buiten het geval dat de wet hen verplicht die geheimen kenbaar te maken, worden gestraft met een gevangenisstraf van acht dagen tot zes maanden en een geldboete van honderd tot vijfhonderd euro”.

12. Toepassingsgebied artikel 458 Sw.: afbakeningscriteria • Beroep of staat • Kennis uit hoofde van beroep of staat • Geheim

13. Beroep of staat • Principe: tekst art. 458 Sw. + rechtspraak: beroepsgeheim voor iedereen die uit hoofde van beroep of staat vertrouwensfunctie uitoefent • Uitzondering: wettelijke bepaling in sectorale regelgeving beroepsgeheim voor iedereen die meewerkt aan uitvoering regelgeving

14. Beroep of staat • Bijzondere wettelijke bepalingen (1) • O.C.M.W.-Wet: O.C.M.W.-personeel • Jeugdbeschermingswet • Decreten Bijzondere Jeugdbijstand • CLB-decreet • Decreet Geestelijke Gezondheidszorg • Decreet Integrale Jeugdhulp

15. Beroep of staat • Bijzondere wettelijke bepalingen (2) • Decreet Algemeen Welzijnswerk • Regelgeving ivm bemiddeling • Ruim toepassingsgebied: ook vrijwilligers, stagiairs, ondersteunend personeel, inspecteurs, pleeggezinnen…

16. Beroep of staat • Restgroep (bv. ouderenzorg, jeugdwerk…) • art. 458 Sw. • precisering Hof van Cassatie: “Personen die een functie of een missie met een vertrouwelijk karakter uitoefenen en die door de wet, de traditie of de gewoonte als noodzakelijke bewaarders van de hun toevertrouwde geheimen worden beschouwd” => criterium noodzakelijke vertrouwensfiguren

17. Noodzakelijke vertrouwensfiguren • Cliënten zijn genoodzaakt om zich tot hen te wenden en hen in vertrouwen te nemen • Vertrouwen is essentieel voor uitoefening van beroep of functie • Cliënt heeft hulp nodig en moet in ruil deel van privacy prijsgeven aan hulpverlener • Hulpverlener krijgt geen vertrouwen zonder garantie van geheimhouding en kan dan zijn beroep niet uitoefenen

18. Noodzakelijke vertrouwensfiguur uit hoofde van beroep • Gezondheidsberoepen met vertrouwensfunctie: nog onzekerheid ivm nieuwe beroepen • Zorgkundige? • Welzijnsberoepen met vertrouwensfunctie • Jeugdanimatoren, opbouwwerkers…

19. Noodzakelijke vertrouwensfiguur uit hoofde van staat • Semi-professionele staat in georganiseerd verband => vrijwilligers en stagiairs met hulpverlenende taken die niet te onderscheiden zijn van professionele hulpverlener • Niet: burgerlijke staat • Niet: mantelzorg

20. Noodzakelijke vertrouwensfiguur:knelpunten • Ondersteunend personeel (secretariaat, onderhoudspersoneel…): • soms vertrouwensfiguur maar NOOIT noodzakelijke vertrouwensfiguur => geen beroepsgeheim, wel discretieplicht => geen zwijgrecht voor rechter: informatiestroom tot minimum beperken • uitz.: BG in bijzondere wettelijke bepaling

21. Noodzakelijke vertrouwensfiguur:knelpunten • Hulpverleners met dubbele hoedanigheid: • Maatschappelijk toezicht en expertise: controle of toezicht op cliënt gemandateerde van overheid (bv. rechter of OCMW) • Hulp- en dienstverlening: noodzakelijke vertrouwensfiguur

22. Noodzakelijke vertrouwensfiguur:knelpunten • Hulpverleners met dubbele hoedanigheid: • Geen BG t.a.v. opdrachtgever; alles wat verband houdt met opdracht moet worden gerapporteerd • nood aan strikte afbakening van mandaat • cliënt bij aanvang in kennis stellen van mandaat en van rapportageplicht aan opdrachtgever

23. Kennis uit hoofde van beroep of staat • Kennisname van geheim in uitoefening van beroep of staat • Buitenprofessionele relatie cliënt-hulpverlener? • Geen BG wanneer hulpverlener op toevallige wijze kennis krijgt van geheim • Redelijk verband tussen geheim en beroep?

24. Geheim • alles wat uitdrukkelijk of stilzwijgend aan de hulpverlener werd toevertrouwd • ook wat wordt gezien of gehoord • ook informatie over derden • ook na beëindiging vertrouwensrelatie • niet: geanonimiseerde informatie (bv. situatiebeschrijving in algemene termen)

25. Schending van beroepsgeheim • Constitutieve bestanddelen van misdrijf: • opzet • bekendmaking van geheimen

26. Opzet • Algemeen opzet: wetens en willens geheimen bekendmaken • Bijzonder opzet niet vereist (oogmerk om schade of nadeel te berokkenen) • Bekendmaking door nalatigheid of onoplettendheid: onopzettelijk dus niet strafbaar

27. Bekendmaking • Aan één of meerdere personen, andere dan de cliënt • Wijze van bekendmaking is niet relevant: mondeling, laten meekijken op computerscherm, doorgeven van document of dossier, e-mail… • Ook bevestiging van reeds bekend feit

28. Bekendmaking aan ouders (1) • Principe: privacy van minderjarige => geheimhouding t.a.v. ouders • Beperkingen van recht op geheimhouding: • ouderlijk gezag: beslissingsrecht over fundamentele aspecten van opvoeding (onderwijs, godsdienst, gezondheid…) + wettelijke vertegenwoordiging • aansprakelijkheid van ouders

29. Bekendmaking aan ouders (2) • inmenging in privacy van MJ • geen volkomen BG t.a.v. ouders MAAR: ouderlijk gezag • doelgebonden karakter: belang van kind • uitdunnend karakter: MJ met voldoende onderscheidingsvermogen beslissen zelf => evulutie naar volkomen BG

30. Bekendmaking aan naastbestaanden of vertrouwenspersoon (1) • Principe: privacy van de cliënt => geheimhouding t.a.v. naastbestaanden => geen cliëntinformatie aan naastbestaanden; indien mogelijk cliënt overtuigen om zelf info te verstrekken

31. Bekendmaking aan naastbestaanden of vertrouwenspersoon (2) • Uitzonderingen • Akkoord van de cliënt • Akkoord niet mogelijk want wilsonbekwaam (coma, dementie, zware mentale handicap, jonge leeftijd): wil van de wettelijke vertegenwoordiger of beoordeling door hulpverlener • Noodtoestand: partner informeren over HIV-besmetting • Wettelijke toelating

32. Bekendmaking aan leidinggevenden • Principe: privacy van de cliënt => geheimhouding t.a.v. leidinggevende • Beperkingen • gedeeld beroepsgeheim (leidinggevende neemt deel aan hulpverlening) • Gezagsrelatie: toezicht en coördinatie => doorstromen van cliëntinfo indien noodzakelijk voor toezicht

33. Gezagsrelatie is geen vrijbrief voor onbeperkt opvragen van cliëntinformatie aan hulpverlener!=> op niveau van voorziening afspraken maken of richtlijnen vastleggen

34. Gevolgen van schending van beroepsgeheim (1) • strafvervolging • uiterst zelden • ontoelaatbaar bewijs • strafzaken (bv. vervolging omwille van seksueel misbruik) • burgerlijke zaken (bv. echtscheiding)

35. Gevolgen van schending beroepsgeheim (2) • tuchtsancties • Orde van Geneesheren • ambtenaren • arbeidsrechtelijk • ontslag door werkgever • schending vertrouwensrelatie met cliënt !!!

36. Uitzonderingen beroepsgeheim • Artikel 458 Sw. • Artikel 458bis Sw. • Rechtspraak: erkend door Cassatie • Rechtsleer: (nog) niet erkend door Cassatie

37. Uitzonderingen BGart. 458 Sw.: getuigenis in rechte • “…buiten het geval dat ze worden opgeroepen om in rechte of voor een getuigenis af te leggen…” • tav (onderzoeks)rechter; niet t.a.v. politie of parket • spreekrecht én zwijgrecht • zwijgen of spreken: • hulpverlener beslist (belang van de cliënt) • toetsing door rechtbank (misbruik van zwijgrecht)

38. Uitzonderingen BGart. 458 Sw. (2) • Wettelijke verplichting tot bekendmaking: “…buiten het geval dat de wet hen verplicht die geheimen kenbaar te maken …” • Wetten, decreten en ordonnanties • Wet in materiële zin volstaat • Verplichting of toelating?

39. Uitzonderingen BGartikel 458bis Sw. • Mogelijkheid tot aangifte bij parket van kindermishandeling of –verwaarlozing mits bepaalde voorwaarden => voor intrafamiliaal misbruik of mishandeling

40. Uitzonderingen BGrechtspraak (1) • Aangifte van strafbare feiten indien: • slachtoffer is cliënt • dader is geen cliënt => geen oplossing ingeval zowel slachtoffer als dader cliënt zijn (bv. intrafamiliaal geweld of misbruik)

41. Uitzonderingen BG rechtspraak (2) • Noodtoestand • Rechtvaardigingsgrond: strafbaar karakter van feit verdwijnt • Doorbreken van BG is noodtoestand indien: enige mogelijkheid tot vrijwaring van een hogere waarde die bedreigd wordt door actueel en ernstig gevaar =>Cassatie acht de bescherming van de fysieke of seksuele integriteit hoger dan bescherming BG

42. Uitzonderingen BGrechtspraak (3) • Eigen verdediging van hulpverlener • bv. cliënt stelt hulpverlener aansprakelijk wegens beroepsfout of misdrijf tijdens uitoefening van beroep • equality of arms: om zich optimaal te kunnen verdedigen moet informatie doorstromen naar advocaat en andere procespartijen

43. Uitzonderingen BG rechtspraak (4) • Dwaling • schulduitsluitingsgrond: feit blijft strafbaar maar dader wordt verontschuldigd • verkeerd begrip omtrent de feiten of de strafbaarheid van gedraging • dwaling moet onoverwinnelijk zijn: gemiddelde, redelijk en vooruitziende hulpverlener zou ze ook begaan hebben

44. Uitzonderingen BGrechtspraak (5) • Dwaling • praktijk: inroepen dwaling heeft weinig kans op slagen bv. “Antwerpse zaak”: bekendmaking door artsen van gegevens m.b.t. overleden patiënt na advies van juridisch expert: geen onoverwinnelijke dwaling

45. Uitzonderingen BGrechtsleer (1) • Gedeeld en gezamenlijk beroepsgeheim • zie uiteenzetting Johan Put • geleidelijke erkenning door rechtspraak zie Antwerpse zaak: beslissing Hof van Beroep kritiek: gedeeld BG is geen uitgesmeerd BG

46. Uitzonderingen BGrechtsleer (2) • Instemming van de cliënt: • weinig erkenning in rechtspraak • krijgt steeds meer bijval in de rechtsleer • sijpelt door in wetgeving

47. Uitzonderingen BGrechtsleer (3) • Instemming van de cliënt enkel aanvaardbaar indien: • Voorafgaand • Vrij • Specifiek • Geïnformeerd • Uitdrukkelijk

48. Uitzonderingen BGrechtsleer (4) • Verkrijgen instemming in gedwongen of aanklampende context: delicaat maar niet onmogelijk • Verkrijgen instemming onmogelijk bij wilsonbekwame cliënten • zeer ernstige verslaving of mentale handicap • dementie • zeer jonge leeftijd

49. Conclusie 1. Vertrouwensberoepcriteria wetgever • Inhoudelijke aspecten • maatschappelijke relevantie • behartiging van immateriële belangen

50. Conclusie 2. Vertrouwensberoep criteria rechtspraak • Vormelijke aspecten • kennis en deskundigheid (opleiding) • erkenning door de maatschappij (titel- en/of beroepsbescherming) • normering van de beroepsuitoefening door middel van beroepsethiek => erkenning van BG hangt samen met professionaliseringsproces