Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 7): Etniczność a religia

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 1. Język a etniczność (powtórzenie): • etniczność a język – zmianom etniczności towarzyszą także procesy językowe : • języki powstają i zanikają, rozpowszechniają i kurczą się w przestrzeni, rośnie i maleje zakres funkcjonalny ich użytkowania oraz prestiż. • język, naród a państwo – trzy relacje modelowe: • język – naród – państwo (przykłady: Niemcy, panslawizm); • naród – język i państwo (wariant wielojęzyczny - Indie i jednojęzyczny – USA , Australia); • państwo – naród i język (przykład: Francja).

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 2. Język a ruchy etnoregionalne w Europie: • istnienie ruchów etnicznych (etno-regionalnych), które tworzą się wokół języka i dla których język jest centralną wartością; • przykłady (język – naród – państwo ?): • Francja – język (ruch) okstytański i bretoński; • Niemcy – język (ruch) dolnoniemiecki i łużycki; • Włochy – język (ruch) sardyński, friulski, ladyński; • Szwajcaria – język (ruch) retoromański; • Hiszpania – język (ruch) galisyjski, ruch kataloński i baskijski; • Polska – język (ruch) kaszubski, śląski. • dążenie do standaryzacji tych języków, ich oficjalnego uznania, zwiększenia obecności w sferze publicznej, tworzenie na ich bazie instytucji autonomii kulturalnej oraz polityczno-terytorialnej reprezentacji tych języków.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 3. Więź religijna a więź etniczna - problemy: • definicja religii E. Durkheima; • w grupach tradycyjnych „sacrum” etniczne i kulturowe (religijne) były ze sobą silnie związane – stąd pytanie o rozdzielenie tych dwóch porządków; • problem: napięcie między uniwersalistycznym charakterem religii a partykularnym charakterem etniczności; •  etniczność i religia opierają się na wartościach uznawanych za sakralne: • „sakralność” religii nie budzi wątpliwości, ale „sakralność” etniczności tak (stąd pytanie o „sakralność” etniczności); • granice etniczne – religia jako granica etniczności i „wartość rdzenna”; utożsamienie przedstawicieli grupy etnicznej z wyznawcami innej religii (grupa etnoreligijna); • instytucje publiczne (polityczne) – umiejscowienie religii oraz jej struktur w stosunku do zbiorowości etnicznych.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 4. Podobieństwa więzi etnicznej i religijnej: • religia i etniczność opierają się na wartościach „sakralnych”, choć w różnym stopniu (święta jest nie tylko wiara, ale i także ojczyzna); • są więziami w dużym stopniu pierwotnymi, o podobnym stopniu emocjonalności i symboliki; • pod względem społecznym tworzą bardziej „wspólnoty” niż „zrzeszenia”; • oba typy więzi są stosowane powszechnie, niewiele jest osób całkowicie a-religijnych (całkowicie) i a-etnicznych; • „obiektywność”, „zewnętrzność” i „przypisaniowy” charakter kryteriów religijnych i etnicznych (ale religia i etniczność nie są monolitami społecznymi kulturowymi); • obiektywne kryteria są zazwyczaj stosowane „subiektywnie” przez samych członków, danej grupy jak i jej otoczenie.  

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 5. Funkcje religii oraz instytucji religijnych w procesach etnicznych: • religia i etniczność w wymiarze instytucjonalnym: • względnie większa trwałość instytucji religijnych w porównaniu do politycznych (państwowych) – znaczenie religii dla tworzenia i zasięgu terytorium etnicznego (narodowego); • działanie instytucji świętych opiekunów poszczególnych narodów, regionów i obszarów (przykład: „polscy święci”); • substytutywna rola religii oraz instytucji religijnych w sytuacji braku instytucji etnicznych (narodowych lub państwowych); • włączenie religii w strukturę świadomości oraz ideologii narodowych, widoczne w wypadku narodów kulturowych i etnicznych; • słabnięcie roli religii jako czynnika identyfikacji narodowej w sytuacji uzyskania przez grupę podmiotowości politycznej (prawnej).

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 5a . Polscy święci: • Święty Wojciech patron Polski. • Święty Stanisław - biskup i męczennik, patron Polski. • Święta Jadwiga - Królowa Polski wiary i głębokiej modlitwy. • Święta Kinga - patronka Polski i Litwy, patronka górników. • Izajasz Boner - błogosławiony zakonnik z Krakowa. • Święty Jan Kanty - profesor, patron studentów. • Święty Szymon z Lipnicy, kaznodzieja i spowiednik, patron Krakowa. • Święty Jan z Dukli - patron ziemi Lwowskiej i rycerstwa polskiego. • Stanisław Kaźmierczyk - krakowski świątobliwy zakonnik z XV w. • Święty Stanisław Kostka patron dzieci i młodzieży. • Święty Andrzej Bobola męczennik, patron Polski, jezuita.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 6. Religia – państwo – naród: • religia jako składnik kultury narodowej (etnicznej) – uniwersalne religie jako składnik partykularnych syntagm narodowych; • wpływ religii na kulturę etniczną (narodową), szczególnie w początkach historii danej grupy / narodu; • zbieżność instytucji religijnych i narodowych (państwowych) i historyczny wpływ na obecność religii w ramach narodowej wspólnoty (przykłady kościołów „narodowych” i „państwowych” – Szwecja, Grecja , Wielka Brytania); • „uetnicznienie” („unarodowienie”) religii i jej instytucji; • dostosowanie instytucjonalne religii (instytucji) do państwa narodowego; • unaradawianie religii uniwersalnej poprzez wytwarzanie swoistej „religijności narodowej”.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 7. Sfera ideologii narodowych – nacjonalizm i religia: • nacjonalizm a religie uniwersalistyczne – stoją ze sobą w sprzeczności; • nacjonalizm jako „religia nacjonalistów”; • ideologia mesjanistyczna – dla przetrwania grupy etnicznej (narodu) ważne jest wytworzenie idei o jego wyjątkowości („naród wybrany”); • funkcje ideologii mesjanistycznej dla grupy (A. Smith): • poczucie moralnej przewagi nad innymi grupami, wzmocnienie etnocentryzmu i spójności grupy; • wiara w specjalne przeznaczenie grupy pozwala jej przetrwać w niekorzystnym otoczeniu (czasie) i je zmienić; • utrzymuje i wzmacnia zewnętrzne granice grupowe , dokonuje podziału na sacrum własnej grupy i profanum grup obcych; • ułatwia mobilizację grupowa i możliwość nakładanie na jej członków obowiązków (zwiększa aktywność na rzecz grupy).

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 8. Religia a procesy (konflikty) etniczne - funkcje: • mobilizacja wewnętrzna grupy; •  ochrona tożsamości grupowej; •  wzmocnienie, bądź poszukiwanie nowych form tożsamości grupowej; •  uzasadnienia dominacji i ekspansji terytorialnej; •  ochrona „swoich” etnicznych pobratymców zagranicą jako współ-wyznawców danej religii; •  asymilacja wobec grup imigranckich; •  wycofanie i izolacja.

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 9. Etniczność, kultura, naród - przyszłość wzajemnych związków: • „wojna cywilizacji” (S. Huntington) – pytanie, czy wielkie religie jako podstawa cywilizacji stanowią „monolit” kulturowy?; • wzmocnienie państwa narodowego (jego sakralizacja) i słabnięcie roli identyfikacyjnej religii w stabilnych państwach w Europie; • wzmocnienie odrębności narodowych - religia i etniczność w państwach postkomunistycznych; • religia a etniczność na poziomie grupowym (regionalnym); • etniczność mniejszości narodowych: • zróżnicowanie historyczne i regionalne; • religia na pograniczach.

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 10. Przykład – religia w mobilizacji społeczności imigranckich w Europie - • charakter kulturowy grup imigranckich:   • jednolitość i zróżnicowanie: • etnonimy – „Azjaci”, „Arabowie”, „Turcy”; • podziały wewnętrzne – krajowe i regionalno-kulturowe. • tendencja do ujednolicania według kryterium: • religijnego („muzułmanie”, „hindusi”, „buddyści” etc.); • „swój – obcy” (cudzoziemcy, obcokrajowcy); • legalności pobytu i posiadania obywatelstwa kraju osiedlenia. • tendencja pośrednia: przykład „Franco-Maghrebins” – muzułmanie z Maghrebu w francusko-języcznych krajach Europy Zachodniej • problemy mobilizacji etnicznej i tworzenia „pan-etnicznej” płaszczyzny identyfikacji („muzułmanie w Europie”).

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 7 11. Religia i zjawisko mobilizacji kulturowej imigrantów: • brak potwierdzenia tezy o naturalnej asymilacji drugiego pokolenia imigrantów; • imigranci - wyzwanie integracji (kontaktu) ze społeczeństwem gospodarzy; • religia jako podstawowa płaszczyzna identyfikacji oraz „protestu kulturowego” (lata 80-te XX wieku); • zjawisko „mobilizacji etno-religijnej” („zwrot ku religii”); • przykład „re-islamizacji drugiej generacji” muzułmańskich imigrantów we Francji; • relacje z krajem pochodzenia.