Проф. Б.НАМХАЙНЯМ 2010-5-10

1. Проф. Б.НАМХАЙНЯМ 2010-5-10 ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙН ЯЛГАРАЛЫГ БУУРУУЛАХ АРГА ЗАМ, ТООЦООНЫ АРГАЧЛАЛ

2. АГУУЛГА 1. ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙН ЯЛГАРАЛЫГ БУУРУУЛАХ - ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАР -ТЭЭВРИЙН САЛБАР - АЖҮЙЛДВЭР 2. ЯЛГАРАЛЫН БУУРАЛТЫГ ТООЦОХ АРГА ЗҮЙ

3. ТӨСЛИЙН АГУУЛГА 1. ҮНДЭСЛЭЛ 2. НЭВТРҮҮЛЭХ ТЕХНОЛОГИ 3. ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ӨӨРЧЛӨЛТ 4. ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ЗАРДЛЫН ТООЦОО 5.ҮР АШГИЙН ТООЦОО 6. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ҮР АШИГ (ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙН ЯЛГАРАЛЫН БУУРАЛТ)

4. ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙНҮҮД Байгалийн хий- 1. Нүүрс хүчлийн давхар исэл - СО2 2. Метан -СН4 3. Азотын исэл -N2O Аж үйлдвэрийн хий- • хлор фторт нэгдлүүд СFC-12, • галоны төрлийн хийнүүд HCFC-22

5. ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙ ЯЛГАРУУЛАХ ЭХ ҮҮСВЭРҮҮД • ЭРЧИМ ХҮЧ –Органик түлшний шаталт - Нүүрсний уурхайн олборлолт • АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ПРОЦЕСС -Цемент ба шохойн үйлдвэрлэл • ГАЗАР АШИГЛАЛТ БА ОЙ МОД -Газар хагалах -Мод огтлох • МАЛ АЖ АХУЙ- -Амьсгал 5. ХАТУУ БА ШИНГЭН ХОГ ХАЯГДАЛ

6. Эрчим хүчийг хэмнэх Хууль эрх зүйн орчин ба менежментыг боловсронгуй болгох • Эрчим хүчний хэмнэлтийн хууль гаргах • Эрчим хүчний хэрэлээнийстандартыг аж үйлдвэр ба ахуйн байгуулагын хэрэглээний салбарт шинээр боловсруулах • Эрчим хүчний хэрэглээнд үнэлгээ өгөх (Барилгын дулааны алдагдал, нэгж бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн эрчим хүчний хувийн зарцуулалт гэх мэт ) аудитын тогтолцоог бий болгож хэрэгжүүлэх • Нийтийн орон сууцны дулааны үнэ, тарифыг зах зээлийн тогтолцоонд нийцүүлэн боловсронгуй болгох • Аж ахуйн нэгж, иргэдийн эрчим хүчний хэрэглээний төлбөрийн тооцоонд хүлэмжийн хийн ялгаруулалтын хязгаар тогтоож хэтэрсэн хэсэгт нэмэлт төлбөр ноогдуулдаг болох

7. Эрчим хүчний салбарт ХХ-ийн ялгаралыг бууруулах гол арга Органик түлшний хэрэглээг багасгах • Үйлдвэрлэлийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх • Сэргээгдэх эрчим хүчийг өргөн ашиглах • Эрчим хүчийг бүх хүрээнд үр ашигтай, хэмнэлттэй хэрэглэх ХХ-ийн ялгаралыг бууруулах зарчмын хувьд өөр хоёр үндсэн арга бий. • Цоо шинэ технологи бий болгох • Ашиглагдаж буй тоног төхөөрөмжийн үр ашгийг дээшлүүлэх, эрчим хүч хэмнэх механизмыг ашиглах

8. Эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх Ойрын ирээдүйд нүүрс эрчим хүчний гол эх үүсвэр хэвээр байж, балансын 85-90 хувийг эзлэнэ. 1. ТЭХС-ийн харъяа цахилгаан станцуудыг аажмаар өндөр бүтээмжтэй, цэвэр технологи бүхий тоноглолуудаар шинэчлэн солих, боломжгүйг нь зогсоох; 2. Шинээр улсын хэмжээний ач холбогдол бүхий цахилгаан эх үүсгүүр зайлшгүй хэрэгтэй болсон тохиолдолд эрчим хүчний системийн бүтцийг сайжруулах зарчим баримталж дараах төрлийн станцуудын аль оновчтойг нь сонгон барих • Их чадлын усан цахилгаан станц (УЦС); • Ус нөөцлөх цахилгаан станц (УНЦС); • Нүүрсний уурхайн дэргэд боловсронгуй техник, технологооражиллах том чадлын дулааны цахилгаан станц(ДЦС); • Салхины цахилгаан станц

9. БагачадлындулаанхангамжийнсистемийнүрашгийгдээшлүүлэхБагачадлындулаанхангамжийнсистемийнүрашгийгдээшлүүлэх • Цахилгаанэрчимхүчнийнэгдсэнсистемдхолбогдоогүйнутагт АҮК өндөртэйболовсронгуйхийцийнзуухсуурилуулах; • Нүүрснийуурхайгаасалслагдсан, гэвчцахилгаанэрчимхүчнийнэгдсэнсистемдхолбогдсонсум, суурингазрындулаанхангамжийгцахилгаанбойлербуюудулаанынасосооршийдвэрлэх. Энэхүүтехнологийгнэвтрүүлснээрдулаанбатүлшнийхэрэглээгбодитойбууруулжчадна; • Усболовсруулахтөхөөрөмжсуурилуулахзамааруснынайрлагадбайгаакальцибамагнийндавсыгялгах. Түүхийусандагуулагдахдавсболонбусадхимийнбодисуудзуухбадулаацуулгынсистемийнхоолойнгадаргуудээрхагхусамүүсгэхбатүүнээсболждулаанүйлдвэрлэлийнүрашигбуурчзуухныашиглалтынхугацаабогиноболно; • Зуух ба хэрэглэгчиддулаанытоолуурсуурилуулждулааныэрчимхүчнийборлуултынтооцоогболовсронгуйболгох; • Хийбашингэнтүлшхэрэглэдэгзуухашиглах.

10. Эрчим хүчний хэрэглээний үр ашгийг нэмэгдүүлэх • Барилгын дулааны алдагдалыг багасгах технологи • Цахилгаан бага хэрэглэдэг гэрэлтүүлгийн технологи • Төвлөрсөн дулаан хангамжийн системд холбогдсон барилгуудын хэрэглэгчидийг дулааны тоолуур бүхий хэрэглээгээ өөрөө тохируулах хэрэгсэлээр хангах • Цахилгаан бага хэрэглэдэг хөдөлгүүр ашиглах • Уур хангамжийн системийн үр ашгийг нэвтрүүлэх • Конденсатын дулааныг дахин ашиглах

11. Сэргээгдэх эрчим хүч ашиглах технологи Монгол улсад 170 мянган айл мал маллан амьдардаг. Айл бүр 2020 он гэхэд 30-40 Вт чадлын зөөврийн нар ба салхины агрегатаар хангагдана. Нэг малчин айл жилд 60-80 кВт.цаг цахилгаан эрчим хэрэглэх бөгөөд нийт өрх жил тутам 13-14 сая кВт.ц хэрэглэнэ. • Нарны ба салхины цахилгаан үүсгүүрийн өргөн ашиглах ирээдүйд нэг кВт.ц цахилгаан эрчим хүчний өөрийн өртөг буурч 4 цент орчимд очих магадлалтай. • газрын гүний нам температурын энергийг дулааны насосын тусламжтай дулаан хангамжид өргөн хэрэглэж байгаа ба энэ технологи ихээхэн ирээдүйтэй. • Ирээдүйд устөрөгч эрчим хүчний салбарт хувьсал гаргах магадлалтай. 2050 онд тээврийн салбарын түлшний хэрэглээний 30 орчим хувийг биотүлш ба устөрөгч хангана. • Малын ялгадас ба хог хаягдалаас биохий гаргах технологийг нэвтрүүлэх • Усны эрчим хүчийг ашиглахад болгоомжтой хандах хэрэгтэй

12. ТЭЭВРИЙН САЛБАРТ ХХ-н ялгаралыг бууруулах • Хөдөөгийн авто замын сүлжээг сайжируулах шатахууны хэрэглээг багасгах • Хотын авто замын нэвтрүүлэх чадврыг нэмэгдүүлэх замаар шатахууны хэрэглээг багасгах • Олон жил ашигласан хуучин автомашины тоог цөөрүүлэх • Төмөр замыг цахилгаанжуулах • Унадаг дугуйн ба нийтийн тээвэр хөгжүүлэх

13. Дэвшилтэд технологид сууриласан төслийн ХХЯ-ын бууралтыг тооцох арга зүй 1. Уламжлалт буюу хуучин технологийн үеийн хүлэмжийн хийн ялгарал СО2-экв -А 2. Санал болгож буй шинэ төслийн хүлэмжийн хийн ялгарал СО2-экв -В 3. ХХЯ-ын бууралт,мян тонн С=А-В

14. Хүлэмжийн хийн ялгаралЫГ тооцох аргачлал Олон улсын түвшинд IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories .Volume 2. 1996, 2004, 2007 Улс, Үндэстний түвшинд Өөрийн орны нөхцөлийг тусгасан тоон утга, коэффициентыг тогтоох

15. Түлшнийшаталтаасялгарахнүүрсхүчлийнхий CO2-ыг тооцохаргачлал 1-р үе шат. ШатаасанТүлшний жинхэнэ хэрэглээ =Үйлдвэрлэл +Импорт – Экспорт – Оны үлдэгдэл 2-р үе шат .Түлшинд агуулагдах нийт энерги = Түлшний хэрэглээ*Дулаан ялгаруулахчадвар 3-р үе шат. түлшинд агуулагдах нүүрс төрөгчийн масс =Нийт энерги* Нүүрс төрөгчийн ялгаралын коэффициент (Emission factor) 4-р үе шат.Нүүрсхүчлийн хийн нийт ялгарал= =Нүүрстөрөгчийн масс*Шаталтын зэрэг* 44/12, Gg CO2

16. ХХЯ-ын Тооцоонд зайлшгүй шаардлагатай тоон мэдээлэл • Суурь мэдээ: -Түлшний жилийн хэрэглээ, төрлөөр,мян.тонн (хүрэн,чулуун, коксжих нүүрс, дизель, бензин, мазут, аргал, мод гэх мэтээр) 2. Тооцооны нэгж утгууд: (Өөрийн нөхцөлд тодорхойлсон байх ёстой) - түлш бүрийн дулаан гаргах чадвар, - Нүүрс төрөгчийн агууламж буюу ялгаруулалтын коффициент - Түлшний нүүрс төрөгчийн шаталтын зэрэг

17. Монгол улсын АЖ үйлдвэрийн салбар • Цементийн үйлдвэрлэл • Цемент үйлдвэрлэх явцад СО2 ялгарна. • Шохойн үйлдвэрлэл • Шохой үйлдвэрлэх явцад СО2 ялгарна. • Хүнсний үйлдвэрлэл • Спирт үйлдвэрлэх явцад NMVOC ялгарна. • Пиво үйлдвэрлэх явцад NMVOC ялгарна. • Махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх явцад NMVOC ялгарна • Талх, боов үйлдвэрлэх явцад NMVOC ялгарна

18. Аж үйлдвэр. тооцоо Хийн ялгарал (Gg) = Бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл*Ялгаралын коэффициент*10х **хийн ялгаралын коэффициент

19. ХХЯ-ын бууралтын тооцооны жишээ-1 ; АҮК нь 50 хувьтай хуучин зуухыг 80 хувийн АҮК-тай зуухаар солих төсөл. Жил бүрийн дулаан үйлдвэрлэл-85000,0 Гкал 1. Хуучин зуухтай байх үеийн нүүрсний жилийн хэрэглээ, тонн 2. Шинэ зуухны үеийн нүүрсний жилийн хэрэглээ, тонн 3. ХХЯ-ын бууралт М=(45000-28000)*1.35=23000 тн СО2

20. ХХЯ-ын бууралтын тооцооны жишээ-2 ; АҮК нь 50 хувьтай хуучин зуухыг нарны станцаар солих төсөл. Жил бүрийн дулаан үйлдвэрлэл-85000,0 Гкал 1. Хуучин зуухтай байх үеийн нүүрсний жилийн хэрэглээ, тонн 2.Нарны станц ажиллуулах үед түлшний хэрэглээ, тонн 3. ХХЯ-ын бууралт М=(45000-0)*1.35=61000 тн СО2

21. АНХААРАЛ ТАВЬСАН ТА БҮХЭНД БАЯРЛАЛАА