Evropski diplomatski sistem od 1648. do 1792- Rišeljeova doktrina “Državnog razloga"

1. Evropski diplomatski sistem od 1648. do 1792- Rišeljeova doktrina “Državnog razloga"

2. Predmet proučavavanja istorije diplomatije • U najopštijem značenju predmet proučavanja istorije diplomatije su odnosi između država u prošlosti. • a) V. Ibler istoriju diplomatije definiše kao : „historiju vanjske politike, historiju događaja, stremljenja, nastojanja, ukratko ukupnih zbivanja i aktivnosti koja su se u prošlosti odigrala na polju vanjske politike, između kabineta.“

3. b)Definicija istorije diplomatije Aleksandra Magaraševića je nešto drugačija. On pod njom podrazumijeva nauku:”koja izučava i sistematizuje istorijske vidove razvoja međunarodnih odnosa i međunarodne zajednice, a prvenstveno istoriju spoljne politike i diplomatije država, tj. onih događaja i spoljnopolitičkih aktivnosi, koji su se desili u prošlosti između država, posebno njihovih vlada i ministarstava inostranih poslova“ • Ono po čemu se istorija diplomatije razlikuje od opšte istorije objašnjava sam njen naziv tj. činjenica da je ona istorija diplomatije kaosredstva spoljne politikea ne istorija uopšte.

4. Geografska otkrića, kolonijalna osvajanja i formiranje velikih država; • Formiranje novog međunarodnog poretka sa dominantnim državama koje gravitiraju Atlantiku: Portugal, Španija, Holandija, Francuska, Engleska. • Na drugoj strani svoju raniju važnost zadržale su: Poljska, Austrija- tj. nasljedne zemlje Habzburga, Turska, Danska, Švedska, Norveška, italijanski gradovi republike. • Ipak, svojom pozicijom i značajem posebno se isticalo Sveto rimsko carstvo njemačke narodnosti. U njegov sastav su ulazili: Njemačka, Italija, Češka, Burgundija, Švajcarska, i drugezemlje.

5. Sveto rimsko carstvo njemačke narodnosti osnovao je Oton I njemački kralj iz saksonske dinastije, po ideji Karla Velikog koji se 800. godine krunisao za rimskog cara. • Sveto rimsko carstvo postojalo je od 962. i dominiralo Evropom do XVII stoljeća, iako su sukobi carstva i papstva urušavali njegovu moć. • Do njegovog nestanka (1806) u vrijeme Napoleona, Engleska i Francuska, čije su se granice nalazile zapadno od Rajnepredstavljale su periferne države.

6. Suština koncepta univerzalnosti počivala je naideji o svjetskom poretku koji bi objedinio tradicije Katoličke crkve i Rimskog carstva, koje je postojalo više od 12 stoljeća (753-476). • Postojanje Svetog rimskog carstva bilo je na perspektivi te ideje, ali koncept univerzalnosti nije mogao da bude ostvaren jer rimsko –njemački car nije mogao da uspostavi centralnu vlast nad svim teritorijama, zbog razloga komunikacione prirode, ali prije svega svega zbog razdvojenosti svjetovne i duhovne vlasti. • U Svetom rimskom carstvu postojalo je bezbroj faktički nezavisnih vojvodstava, grofovija, slobodnoh gradova, biskupija. • Rimsko-njemački carevi su odražavali staru sliku univerzalne vlasti, koju uopšte nijesu posjedovali. Zemlje na periferiji: Francuska, Engleska, Španija nijesu priznavale vlast Svetog rimskog carstva, iako su pripadale univerzalnoj crkvi.

7. U drugoj polovini XVI vijeka Karlo V, učvršćujuči svoju vlast, stvorio je izglede za uspostavljanje jedinstvenogsrednjoevropskog carstva koje bi obuhvatalo: Njemačku, Austriju, sjever Italije, Ćešku, Slovačku, Mađarsku, istočnu Francusku, Belgiju, Holandiju. • Proces u cilju učvršćenja Svetog rimskog carstva zaustavila je Reformacija, započeta istupom Martina Lutera 1517. sa namjerom da izvrši reformu katoličkog vjerskog učenja i reformu crkve. • Oštrim otporom Reformaciji Katolička crkva je oslabila papsku vlast i smanjila izglede za uspostavljanje homogenog evropskog carstva. • Reformacija je stvorila mogućnost za veću slobodu djelovanja feudalaca. Slabljenje ideje o jedinstvu Svetog rimskogcarstva pravdano je međusobno zavisnim idejama kao što su raison d'etat (državni razlog)i ravnoteža snaga.

8. Koncept državnog razlogapodrazumijeva da dobrobit države opravdava sva sredstva što se koriste za njegovo ostvarivanje.Ideja o univerzalnom moralu zamjenjena je nacionalnim interesom a ideja univerzalne monarhije konceptom ravnoteže snaga. • Formiranje novih principa nastalo je u Francuskoj koja je bila ugrožena mogućnošću učvršćenja Svetog rimskog carstva. • Reformacija i veća sloboda djelovanja feudalaca, slabili su Sveto rimsko carstavo i povećavali bezbjednost Francuske, uz otvaranje mogućnosti proširenje na istok. • Glavni predstavnikovakvefrancuske politike bio je velikodostojnik katoličke crkve kardinal Rišelje- Arman Žan di Plesi .

9. Prenabregavajući osnovne postulate svoga vremena Rišelje se svrstao se u krug rijetkih državnika koji su veoma snažno uticali na tok svjetske istorije. • Njemački car Ferdinand II Habzburški pokušao je da oživi katoličku univerzalnost, iskorijeni protestantizam i uspostavi vlast nad srednjoevropskim vlastodršcima. • Kada je došao na vlast (1624) Rišelje je svojom politikom težio da spriječi Habzburšku dominaciju u Evropi i oživljavanje koncepta univerzalnosti. • Kontrareformacijakoju je započeo Ferdinand II Habzburški izazvala je rat u Srednjoj Evropi, koji je započeo 1618.i koji je trajao trideset godina.

10. Rat vođen od 1618. do 1648. je jedan od najsurovijih ratova u istoriji čovječanstva. Vođen je na teritoriji Svetog rimskog carstava, između njemačkih kneževa katolika i protestanata i, istovremeno, između nacionalnih država i Habzurgovaca. • Ratni požar koji je zapaljen u Pragu, zahvatio je cijelu Njemačku, a njene kneževine postale su lak plijen za osvajače sa strane: Dansku i Švedsku. U ratu je Njemačka izgubila trećinu stanovništva. • Rišelje nije podržao borbu Ferdinanda II već je francuski nacionalni interes i borbu protiv austrijske dominacije stavio iznad bilo kakvih crkvenih ciljeva. • Boreći se da spriječi pobjedu kontrareformacije Rišelje je stao na stranu protestantskih vladara i iskoristio šizmu unutar vlastite univerzalne crkve.

11. Kao vjerskog fanatika, Ferdinanda II je manje zanimala dobrobit Carstva od pokoravanja Božijoj volji. Želio je da iskorijeni protestantizam i nije pristajao na kompromise. • Prilika za kompromis se ukazala 11 godine rata (1629), kad su protestantski vladari bilii spremni da prihvate političku dominaciju Habzburške dinastije pod uslovom da im se dozvoli sloboda vjeroispovjesti i zadržavanje crkvenog zemljišta, koje su zaposjeli za vrijeme Reformacije. • Ediktomo restituciji Ferdinanda II (o povraćaju crkvene zemlje zaposjednute poslije 1555) propala je mogućnost kompromisa sa protestantskim vladarima.

12. Suprotno Ferdinandu II, Rišelje je Aleskim ediktom iz 1629. zagarantovao hugenotima slobodu vjeroispovijesti. Osim što je na taj način Francusku zaštitio od unutrašnjih sukoba Rišelje je pomogao borbu njemačkih kneževa protestanata protiv katoličkog njemačkog cara. Ta uloga je bila neobična kako za Rišeljea kao katoličkog prelata, tako i za Luja XIII - francuskog kralja. • Francuska pomoć švedskom protestantskom kralju Gustavu Adolfu protiv rimsko-njemačkog cara smatra se toliko neobičnom i poredi se sa promjenama koje će donijeti francuska revolucija. • Francuski interesi, spriječavanje stvaranja jedne velike sile na francuskoj granici, bili su glavni kriterijum prilikom sklapanja saveza, najprije sa protenstantskim državama a kasnije sa Osmanskom imperijom.

13. Pomažući neprijatelje svojih neprijatelja, podstičući pobune, Rišelje je protezao rat započet 1618, sve dok Francuska sama nije ušla u rat 1635, plašeći se da će zamor zaustaviti zaraćene strane i dovesti do mira koji ona nije željela. • Rezultat takve politike bio je uvođenje Francuske u sukob u sedamnaestoj godini rata, na strani protestantskih vladara. Rišelje je time međunarodni poredak izmijenio u korist sopstvene zemlje. • Kao kraljev prvi ministar on je religiju i moral podredio državnom razlogu. Politika nacionalnog interesa predstavljala je najviši moralni zakon. • Francuska je zahvaljujući Rišeljeu postala najznačajnija država u Evropi, a njena teritorija je u ogromnoj mjeri proširena.

14. Tridesetogodišnji rat je okončan Vestfalskim mirom 1648, dok je doktrina državnog razloga tokom naredna dva vijeka postala osnovno načelo evropske diplomatije. • Ugovor u Minsteru i Osnabriku zaključen je između Ferdinanda III ( sina Ferdinanda II) s jedne strane i Francuske i Švedske s druge. • Mir je sklopljen pod veoma nepovoljnim uslovima po Sveto rimsko carstvo, dok su Francuska i Švedska značajno proširile svoje granice. Švedska je dobila Pomeraniju a Francuskoj je pripao Alzas.

15. Holandija i Švajcarska su izdvojene iz Svetog rimskog carstva, priznate za nezavisne zemlje. Od Svetog rimskog carstva je oduzeto 100.000 km² teritorija. Vjersko pitanje je riješeno tako što je priznata ravnopravnost vjera, mada papa nije priznao odredbe mirovnog ugovora. • Njemačka nije uspjela da postane nacionalna država. Njeno ujedinjenje je odloženo za gotovo dva vijeka. Sveto rimsko carstvo podijeljeno je između više od 300 vladara, od kojih je svaki bio slobodan da sprovodi nezavisnu politiku

16. Odredbama mira u Vestfalijistvorena je ravnoteža snaga, znatno smanjen autoritet rimsko-njemačkog cara, a u izvesnoj mjeri i pape, dok su Francuska i Švedska ojačale. • Mada je stvorena ravnoteža snaga, njeno stvaranje ne može se vezivati za odredbe mira, jer to mu nije bio cilj. Ravnoteža snaga nastala je u namjeri da se ograniče francuske aspiracije. • Na stavaranje ravnoteže uticala je doktrina državnog razloga koja je pružala obrazloženje za ponašanje pojedinih država, ali, pri tom, nije podrazumjevala nikakva ograničenja.

17. Njen glavni cilj je bio onemogućavanje dominacije jedne držve i očuvanje međunarodnog poretka, ali ne i spriječavanje, već samo ograničavanje sukoba. • Tokom XVIII vijeka evropski vladari su vodili brojne ratove radi teritorijalnog širenja i jačanja sopstvene bezbjednosti ali nijesu svjesno težili sprovođenju ma kakve ideje o međunarodnom poretku. • Tokom tog procesa iz osnova se izmijenio položaj: Španije i Švedske, koje su postale drugorazredne sile, Poljska je počela da nestaje. Status velikih sila stekle su Rusija i Pruska. • Prazan prostor koji je Tridesetogodišnji rat ostavio iza sebe u Srednjoj Evropi doveo je okolne zemlje u iskušenje da je komadaju. Svi su živjeli u uvjerenju da učvršćujući svoju vlast daju najveći doprinos miru.

18. Pruska Fridriha Velikog i pored prijateljskih odnosa sa Austrijom otela je od nje Šleziju. • Nakon što je postala velika sila Pruska je započela Rat za austrijsko nasljeđe, (1740-1748). Pruskoj se pridružila Francuska, Španija, Bavarska, Saksonija, ( koja je 1743. promjenila stranu) dok je Velika Britanija podržala Austriju. • Tokom sedmogodišnjeg rata ( 1756-1763) Austriji su prišle: Francuska, Saksonija, Švedska, dok su Prusku podržale Velika Britanija i Hanover. • Do promjene strana dolazilo je na osnovu proračuna neposredne koristi a ne bilo kakvog opšteg principa o međunaodnom poretku. • Do ravnoteže snaga nije dovelo samoograničavanje, već to što nijedna država, čak ni Francuska nije bila dovoljno jaka da nametne svoju volju ostalim.

19. Velika Britanija je vodila politiku pružanja pomoć slabijoj strani i tako doprinosila uspostavljanju ravnoteže. Tvorac te politike bio je kralj Vilijem III Oranski (1689-1702). • Engleska je bila jedina evropska zemlja čiji državni razlog nije podrazumijevao širenje po evropskom kontinentu. Njen nacionalni interes bio je očuvanje ravnoteže, odnosno sprječavanje dominacije jedne sile. • Sve koalicije stvorene u XVII i XVIII vijeku i svi ratovi koji su vođeni bili su usmjereni protiv francuske hegemonije.

20. Da bi preduprijedio planove Luja XIV, najmoćnijeg vladara Evrope, u vezi sa daljom Francuskom ekspanzijom - Vilijam Oranski je stvorio veliku alijansu, do tada najveću u Evropi. Činili su je: Švedska, Španija, Savoja, Austrija, Holandija, Engleska. • Luj XIV je skoro 25 godina (od 1688 do 1713) neprekidno ratovao protiv te koalicije. • Francuska je ostala najveća sila ali ne i dominantna. Ravnoteža snaga je održana. • Stav izolacionistički nastrojenog britanskog javnog mnjenja, i političkih snaga u parlamentu, prema politici ravnoteže bio je različit. • U početku slučajno, a kasnije na osnovu svjesne strategije Velika Britanija je predstavljala teg koji je obezbjeđivao ravnotežu. Zahvaljujući takvoj britanskoj politici Francuska u XVIII i XIX vijeku nije uspostavila hegemoniju, a Njemačka to nije učinila u XX.