Historia Gminy Oksa

1. Historia Gminy Oksa

2. Oksa • W roku 1510 mała wioska Thworów (Tworów) była własnością sióstr Doroty i Katarzyny Tworowskich. W 1554 r. Mikołaj Rej drogą zamiany za Chyczę otrzymał Thworów od Hieronima Rzeszowskiego i uzyskał królewskie pozwolenie założenia miasteczka. Rej nadał mu nazwę od swojego herbu Oksza. Do końca XVIII w. Oksza była własnością Rejów, a póżniej Dąbskich, Wąsowiczów, Sapiechów i Radziwiłłów. W 1918 r. ustalono nazwę Oksa. W 1867 r. utracono prawa miejskie.

3. Ciekawostki o Oksie • W lipcu 1787r. gościł w Okszy, jadąc ze Szczekocin, król Stanisław August Poniatowski. • W czerwcu 1794r. przez Okszę maszerowały wojska Tadeusza Kościuszki po przegranej bitwie na polach Wywły i Przybyszowa koło Szczekocin. • 2o października 1863r. w Okszy odbyła się 8- godzinna bitwa powstańcza z wojskami rosyjskimi. Poległo 18 powstańców. • W 1983r. na terenie Oksy prowadzone były prace archeologiczne, których efektem jest udokumentowanie istnienia dworu w Zakrzowie już w III ćwierci XVIw.

4. O Gminie Oksa • Do końca XVII w. właścicielami Okszy i Nagłowic byli Rejowie. Aż do 1945 r. miejscowości te łączyły więzy personalne poprzez kolejnych właścicieli. Te dwie sąsiadujące gminy w 1976 r. połączyły się w jeden organ administracyjny - ,,Gminę Nagłowice – Oksa’’. Nie był to jednak całkiem szczęśliwy związek. 2 kwietnia 1991 r. nastąpiło ugodowe rozdzielenie gmin. Gmina Oksa jest gminą wiejską. Położona jest w powiecie jędrzejowskim na terenie woj. świętokrzyskiego. Terytorium gminy wynosi 90 km² i podzielone jest na 16 sołectw, obejmując następujące miejscowości: Stare Kanice, Nowe Kanice, Rembiechowę, Węgleszyn Ogrody, Węgleszyn Dębinę, Węgleszyn, Zakrzów, Zalesie, Lipno, Błogoszów, Pawęzów, Rzeszówek, Oksę, Popowice, Tyniec Wieś i Tyniec Kolonię. Liczba ludności zameldowanej na stałe wynosi ponad 5 tys.

5. Miejscowości w Gminie Oksa • Popowice – są oddalone o 3,5 km od Oksy, leżą przy ujściu rzeki Przyrwy (Bryniczki) do Nidy. Znane były już w XIV w. i wymieniane pośród darowizn króla Kazimierza Wielkiego. • Błogoszów – jest oddalony o ok. 5 km od Oksy. Nazwa wsi Błogoszów występuje już w źródłach z XVI w. Jest tam mowa o tym, że parafia Konieczno, do której należał m.in. Błogoszów, Dołowatka, Tworów (dzisiejsza Oksa) i Pawięzów (dziś Pawęzów) znajdowała się w granicach archidiakonatu w Kurzelowie w arcybiskupstwie gnieźnieńskim. Błogoszów należał do tej parafii do roku 1932, a następnie został przyłączony do parafii Oksa.

6. Zakrzów – miejscowość położona ok. 10 km od Oksy, pomiędzy Błogoszowem a Węgleszynem, w dolinie nad górnym biegiem rzeki Lipnicy. Najdawniejsze dzieje Zakrzowa związane są z właścicielami Węgleszyna. • Rembiechowa – miejscowość położona między Kanicami i Węgleszynem w odległości ok. 7 km od Oksy w kierunku północno-wschodnim. W 1540 r. była własnością Feliksa Oleśnickiego. • Kanice – miejscowość położona w odległości 10 km od Oksy na trasie Węgleszyn – Mniszek. Obecnie funkcjonują dwie nazwy: Stare Kanice i Nowe Kanice, które ukształtowały się na początku XIX w. Wcześniej istniała jedna nazwa – Kanice. Wieś należała do OO Cystersów w Jędrzejowie.

7. Tyniec to niewielka wioska oddalona o 8 km na wschód od Oksy. Z historią Tyńca związana jest postać pisarza Kielecczyzny Stefana Żeromskiego. W centrum Tyńca znajduje się maleńkie źródełko z krystalicznie czystą i zdrową wodą. Kolonią Tyńca są Gawrony. • Gawrony są kolonią należącą do wsi Tyniec. Odległe od Oksy o około 8 km.W 1630 r. Gawrony wymienione są jako „grunty świeżo wykarczowane, zaorane i obsiane przez poddanych dziedzica Węgleszyna Szczęsnego Maja herbu Starykoń. O tereny te w 1631 r. upomniał się proboszcz Małogoszcza ks. Jakub Chrostkowic twierdząc, że jest to własność kościelna przynależna do wsi Popowice.” Źródła nie wspominają o mieszkających tam w owym czasie ludziach.

8. Rzeszówek – wieś leżąca nad rzeką Białą Nidą oddalona o ok. 2 km od Oksy. Najwcześniejsze zapiski dotyczące Rzeszówka wywodzą się z XVI wieku. Dawna nazwa Rzeszów pochodzi od nazwiska ówczesnych właścicieli tych dóbr - rodziny Rzeszowskich. Znajduje się tam dwór z połowy XIX w. położony w starym i rozległym parku. • Dzierążnia – niewielka osada formalnie przynależąca do sołectwa Tyniec Wieś, od którego oddalona jest ok. 1 km. W XIX w. Dzierążnia była folwarkiem z młynem wodnym. Dzierążnia znana jest przede wszystkim z uwagi na wydarzenia związane z okresem II wojny światowej. Na jej terenie działały grupy partyzanckie, z którymi chętnie współpracowali mieszkańcy wsi. Na łąkach pod Dzierążnią odbywały się zrzuty ludzi, broni i amunicji.

9. Lipno leży w odległości ok. 8 km od Oksy w kierunku zachodnim. Należy do dwóch parafii: Konieczno i Kozłów. Lipno jest jedną z najstarszych osad naszego terenu. Miejscowość ta w swoich dziejach miała wielu właścicieli, lecz najbardziej zasłynął Stanisław Borkowski. Najtragiczniejsze w dziejach Lipna wydarzenie miało miejsce latem 1945 r., gdy nacjonaliści ukraińscy, pozostający w służbie okupantów niemieckich, zamordowali 16 niewinnych osób. Wydarzenie to upamiętnia pomnik ku czci ofiar. • Pawęzów leży ok. 2 km od Oksy. W przeszłości istniały inne nazwy tej wsi - Powiązów, w XIV w. znana była pod nazwą Powanzow. Wieś należała do parafii Konieczno obecnie do parafii Oksa. W I poł. XVI w. Pawęzów był wsią szlachecką należącą do Jana Powęzowskiego i Stanisława Gruszczyńskiego.

10. Zalesie to niewielka wioska położona w odległości ok. 10 km od Oksy, w kierunku północno-zachodnim. W źródłach znajduje się informacja o tym, że w 1540 r. Zalesie miało tych samych właścicieli co Zakrzów, rodziny Górskich i Zakrzewskich. Wieś należy ona do parafii Konieczno. • Węgleszyn – jest oddalony o 5 km. od Oksy. Pierwsze wzmianki pojawiają się już w 1315 r. Kolonią Węgleszyna jest Dębina, a przysiółkiem Podlesie.

11. Zabytki Gminy Oksa Kościół w Oksie • Kościół parafialny w Oksie pw. Św. Mikołaja murowano-drewniany, zbudowany z fundacji Andrzeja Reja w 1570r, jako zbiór kalwiński; w 1678r,został oddany katolikom; był restaurowany gruntownie w latach 1762-1763 w stylu orientalnym; wybudowany na planie krzyża greckiego.

12. Figurka św. Floriana • Figurka św. Floriana; kamienna; barokowa; z XVIII wieku; na wysokim cokole przy OSP w Oksie

13. Kościół w Węgleszynie • Kościół parafialny w Węgleszynie pw. św. Andrzeja ;zbudowany w 1367r.; remontowany i przebudowany w I poł. XVIII; z murowaną XIX wieczną dzwonnicą.

14. Zespół dworski w Rzeszówku • Zespół dworski w Rzeszówku; należący do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa; w skład zespołu wchodzą: ruiny dworu wybudowanego w poł. XIXw., obora murowana wzniesiona w II poł. XIXw., spichlerz drewniany i park (a także głazy narzutowe i dęby).

15. Pomnik przyrody • Aleja modrzewiowa przy drodze do Włoszczowy.

16. Pałacyk w Lipnie • Pałacyk Borkowskich znajduje się we wsi Lipno. Pałacyk w Lipnie, który zachował się do dnia dzisiejszego, został zbudowany w roku 1900, a więc w rok po kupnie majątku przez Stanisława Borkowskiego.

17. Zabytkowa chałupa kryta strzechą w Węgleszynie Zabytkowy nagrobek na cmentarzu parafialnym w Oksie

18. Odrestaurowany młyn wodny we wsi Zakrzów Wronie

19. Postacie historyczne związane z gminą Oksa • Mikołaj Rej • Andrzej Rej • Michał Radziwiłł • Kazimierz Wielki • Wincenty Żeromski • Jerzy Giedroyc • Stefan Żeromski • Józef Kurek • Marcin Ludwik • Stanisław Borkowski • Florian z Mokrska • Liberta Kochanowska

20. Zakończenie • ,,Nigdzie nie jest tak pięknie jak w Oksie. Piękno tej okolicy w całej okazałości pierwszy poznał, pokochał i docenił ojciec naszej literatury imć pan Mikołaj Rej z pobliskich Nagłowic. Dlatego tu, na niewielkim wzniesieniu, które okalały modrzewiowe bory, rozległe stawy i kwieciste łąki nad początkującą Nidą, na terenie swoich posiadłości posadził miasto, które od swego herbu nazwał Okszą’’. Eugeniusz Supernat

21. KONIEC Opracowanie multimedialne: Milena Jaskólska klasa V SP Oksa