AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQR A R UNİVERSİTETİ Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrası

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrası Mövzu: Dənli - paxlalı bitkilərin dənlərinə, cücərtilərinə, yarpaqlarına, çiçək qruplarına və paxlalarına görə təyin edilməsi Müəllim: k/t. e. n. dosent əvəzi Hümbətov H. S.

2. Dənli-paxlalı bitkilər – Fabaceae (Lequminocae) Göy noxud - Pisum Nut - Cicer Lərgə - Lathyrus Paxla - Faba Mərcimək – Ervum (Lens) İnək noxudu - Vigna Lobya - Fhaseolus Yerfındığı - Araxishipogea Soya - Glysine Lüpin (acıpaxla) - Lupinus Gülül - Vicia Dolixos (ləb-ləbi) - Dolichos

3. DƏNLI - PAXLALI BİTKİLƏRİN DƏNLƏRİNƏ GÖRƏ ÖYRƏNİLMƏSİ Dənli-paxlalı bitkilər ( göynoxud, nut, lərgə, paxla, mərcimək, inək noxudu, lobya, yerfındığı, soya, lüpin və gülül, dolixos) paxlalılar Fabaceae (Lequminocae) fəsiləsinə daxil olub, tarlaçılıqda taxıl bitkilərindən sonra ikinci yeri tuturlar. Bioloji cəhətcə çoxillik və birillik, yazlıq və payızlıqdırlar. Əsas xassələrinə görə bir-birinə çox yaxındırlar. Paxlalı bitkilərin, o cümlədən dənli- paxlalıların toxumları möhkəm, hamar, yaxud qırışıqlı qılafla örtülür. Toxumların səthində cinslərin fərqləndirilməsinə yardım edən bəzi nişanələr vardır. Belə nişanələrdən nəzərə nisbətən tez çarpanı toxum göbəkciyidir. Toxum ana bitkiyə, yəni paxlanın divarına yalnız bu hissə ilə birləşir və yetişdikdən sonra ondan ayrılır. Göbəkcik müxtəlif növlərdə müxtəlif iriliyə, formaya və rəngə malikdir, kutikula təbəqəsi nazik olduğu üçün toxum şişən zaman suyu asanlıqla keçirir. Göbəkciyin bir nəhayətində toxum yolunun izi, yaxud mikropil adlanan hissə müşahidə olunur, çiçək mayalanan zaman tozcuq borusu toxum tumurcuğuna oradan daxil olur. Mikropil qılafa sıx yapışdığı üçün çox hallarda gözlə çətin seçilir. Toxum göbəkciyinin digər nəhayətində xalaza adlanan tünd rəngli çıxıntı, yaxud ləkələr olur. Xalaza toxum tumurcuğunun əsasını təşkil edir ki, bundan da toxum əmələ gəlir. Toxum qılafının altında rüşeym yerləşir. Taxılların dənindən fərqli olaraq paxlalı bitkilərin toxumlarında endosperm olmur. Ehtiyat qida maddələri bilavasitə rüşeymin özündə, onun qalın, ətli ləpələrində toplanır. Paxlalılarınrüşeymiözününyastı, yaxudzəifəyilmiştərəfiiləbir-birininüzərinəyatmışikiləpədən ibarətdir.Ləpələrbir-biriiləyalnızgöbəkcikvasitəsiiləəlaqələnirlər. Bu hissədərüşeyminirikökcüyüvətumurcuqyerləşir. Bəzibitkilərdətumurcuqqüvvəliinkişafedərəkləpələrinarasındayatmışvəziyyətdəikiəsasyarpağınbünövrəsiniəmələgətirir, yarpaqlarınarasındaisəbitkininböyümənöqtəsiyerləşir.

4. Dənlipaxlalıbitkilərintoxumları: • 1 – göy noxud; 2 – yem paxlası; 3 – lobya; 4 – mərcimək; 5 ; 8 - lüpin; 6 – nut , 7 - lərgə

5. Dənlipaxlalıbitkilərintoxumları: 1 - göy noxud; 2 - mərcimək; 3 -gülül; 4 - paxla; 5 - lərgə; 6 -nut (noxud);7 - lobya; 8 - soya; 9-ensiz yarpaq lüpin; 10 - çoxillik lüpin.

6. f f ç Paxlalıbitkilərintoxumununsxemi: 1- qabıqlı toxum; 2- qabıqsız toxum; 3- toxumun bir ləpəsi. a- xalaza; b - toxum göbəkciyi;v- göbəkciyin izi; c - mikropil; d - kökcük; e - toxumun ləpələri; f - kökcük (uzanmış vəziyyətdə) ç - tumurcuq

7. Paxlalı bitkilərin toxumları: 1- lobya toxumunun qabarıq tərəfdən görünüşü, 2 – qabığı soyulmuş lobya toxumu, 3 – lobya toxumunun bir ləpəsi, 4 – göy noxudun toxumu, 5 – lobyanın tumurcuq, gövdəcik və kökcüklə birlikdə rüşeym yarpaqları

8. Dənli-paxlalı bitkilərin toxumlarını bir-birindən fərqləndirən mühüm əlamətlər

10. DƏNLİ-PAXLALI BİTKİLƏRİN CÜCƏRTİLƏRİNƏ GÖRƏ TƏYİNİ Dənli-paxlalı bitkilərin toxumlarının qılafı çox qalın, sıx divarlı, ləpələri bərk olduğu üçün şişməsindən və cücərməsindən ötrü quru kütləsinin 100-125%-i qədər su tələb edir. Cücərmə zamanı kökcüklə gövdəciyin oyanması eynimüddətdə başlanır, ancaqkökcüksürətlə böyüyərək öztəzyiqi ilə qlafı partladır və xaricə çıxır.Kökcükdən azacıq geriqalmaqla(zəif böyüdüyüüçün) gövdəcikdə xaricə çıxır. Üçlü (lobya, soya, inəkqoxudu, dolixos) və barmaqşəkilli (lüpin) yarpaqlılarda gövdəciyin böyüməsi boytumurcuğuilə kökcükarasında olanvə ləpəaltı dizcikadlananqövsvariəyri hissənin uzanması nəticəsində irəli gəlir.Böyümə dövründə dizcikvəziyyətini düzəldərək özüilə ləpələri də torpağın səthinə çıxarır (lobyanın çoxçiçəkli növündən başqa). Cücərti böyüdükcə ləpələrin arasında yerləşən tumurcuqdanbitkininyerüstühissəsi -- vegetativorqanlarəmələ gəlir. Üçlüyarpaqlılarda birincicütəsas yarpaqsadə, sonrakılar üçlüəmələ gəlir, ancaqlüpində buxüsusiyyət olmadığına görə ilkəsas yarpağı dabarmaqşəkilli olur. Lələkşəkilli yarpaqlı bitkilərin də toxumlarının cücərmə prosesieynidir. Lakinonların ləpələri torpaqdaqalır, ləpəaltı dizciyiolmadığına görə əsas yarpaqlargövdənin uzanması nəticəsində torpaqsəthinə çıxır. Bitkininböyüməsi və inkişafı bütünpaxlalılarda eynidir. Ancaqhər qrupdaxilində cücərtilər müəyyən xüsusiyyətlərlə fərqləndiyi üçündənli paxlalıları bufazadatəyin etmək çoxasandır.

11. Dənli - paxlalı bitkilərin cücərtilərinə görə təyini I. LƏPƏLƏRİ TORPAQDA QALANLAR A. İlk əsas yarpaqları lələkşəkillidir. 1. İlk yarpağı çılpaq, yaxud zəif tüklüdür. a) Yarpaqcıqları iri, enli, yumurtavarı, tərsyumurtavarı yaxud zəif oval formalıdır. -- Yarpaqaltlıqları yarpaqcıqlarına nisbətən xırda, kənarı dişlidir (PAXLA). -- Yarpaqaltlıqları yarpaqcıqlarına nisbətən çox iri, tam kənarlıdır (SƏPİN NOXUDU). b) Yarpaqcıqları xırda, yaxud ensiz, uzunsov-oval, lansetvarıdır. -- Gövdəcik zəif dördüzlüdür, iki qabırğası boyu kənarı uzununa qanadlı, yarpaqcıqları lansetvarıdır (SƏPİN LƏRGƏSİ). -- Gövdəcik dairəvi və hamardır. Yarpaqcıqları uzunsov-ovaldır (ADİ MƏRCİMƏK) Yarpaqcıqları ensiz, uzun xətvarıdır (SƏPİN GÜLÜLÜ). 2. İlk yarpaqları kəskin tüklüdür. a) Yarpaqları təklələkşəkilli, yarpaqcıqları sayca çox, oval formalı, kənarı dişlidir (NUT). b) Yarpaqları cütlələkşəkilli, yarpaqcıqları iki cüt, ensiz, uzun, xətvarı-lansetvarıdır (PIRPIZLI GÜLÜL). B. İlk əsas yarpağı sadədir İlk əsas yarpaqlarından bir cütü iri, ürəkşəkilli, seyrək tüklüdür (ÇOXÇİÇƏKLİ LOBYA).

12. II. LƏPƏLƏRİ TORPAQ SƏTHİNƏ ÇIXIR •  A. İlk əsas yarpaqları barmaqşəkillidir. • Yarpaqcıqları 5-7-dir, nisbətən enli, uzunsov-tərsyumurtavarı, iki üzü də tüklüdür. (SARI LÜPİN). • Yarpaqcıqlarının yalnız alt tərəfi tüklüdür. • -- yarpaqcıqları uzunsov-xətvarı(ENSİZYARPAQLÜPİN). • -- yarpaqcıqları tərsyumurtavarı(AĞLÜPİN). • -- yarpaqcıqları lanset formalı,nəhayəti sivridir (ÇOXİLLİKLÜPİN). • B. İlk əsas yarpağı sadədir • İlk əsas yarpaqları çılpaq, yaxud zəif tüklü. • a)ilk yarpaqları ürəkşəkilli, saplağa birləşən hissəsi çuxurdur. • --ilk yarpaqlarında mum təbəqəsi olmur, zəif tüklü olur(ADİLOBYA). • --ilk əsas yarpaqları mum təbəqəsi ilə örtülü və tüklü olur (LİMLOBYASI). • b)ilk yarpaqları yumurtavarı, yumurtavarı-lansetvarı, nəhayəti sivri. • --ilk yarpaqları olduqca enli, yumurtavarı-lansetvarı, tüksüz(SİVRİYARPAQLOBYA). • --ilk yarpaqları ensiz, tüklü, demək olar ki, lansetvarıdır(MAŞ). • İlk yarpaqları iri, yumurtavarı, nəhayəti dairəvi, tüklülüyü kəskindir (SOYA).

13. DƏNLİ - PAXLALI BİTKİLƏRİN YARPAQLARININ QURULUŞU • Dənli- paxlalı bitkilər tam formalaşmış yarpaqlarının quruluşuna görə bir-birindən kəskin fərqlənən • üç qrupa bölünür. • Lələkşəkilli yarpaqlılar. 2. Üçlü yarpaqlılar. 3. Barmaqşəkilli yarpaqlılar. • Lələkşəkilli yarpaqlılar – yarpağın əsas saplağının üzərində xırda yarpaqcıqlar düzülərək lələyi andırdığı üçün lələkşəkilli adlanır və öz sırasında iki yarımqrupa bölünür. • a) cütlələkşəkilli– (göynoxud, lərgə, mərcimək, gülül, yerfındığı, paxla) – bu yarımqrupa daxil olan bitkilərin yarpaqlarının əsas saplağının nəhayəti cüt yarpaqcıq, yaxud bığcıqla qurtarır. • b)təklələkşəkilli(nut) – yarpağın əsas saplağının nəhayəti tək yarpaqcıqla qurtarır. • Üçlü yarpaqlı – (lobya, soya, inəknoxudu, dolixos) – yarpağın əsas saplağının nəhayətində üç ədəd iri və sərbəst yarpaqcıq olur. • Barmaqşəkilli yarpaqlı (lüpin) – yarpaqcıqlar əsas saplağın nəhayətində barmaq kimi ətrafa dağılırlar. Dənli - paxlalı bitkilərin yarpaqları tüksüz, zəif, yaxud kəskin tüklü olmaqla tükcükləri yarpağın bütün hissəsini, yaxud yalnız bir üzünü örtür. • Bəzi bitkilərdə tükcüklər xüsusi sekresiya ifraz edən ( noxudda (nutda, üzvi turşuların qarışığı) ) xırda vəziləri andırır. • Yarpağın müxtəlif dərəcəli yaşıllığa malik olması bitkinin yetişdirildiyi mühitin təsirindən asılı olaraq dəyişilir. Ancaq növə xas olan rəng bütünlüklə itmir. Ona görə növlərin fərqləndirilməsində əsas xüsusiyyət hesab edilməsə də yardımçı əlamət kimi qəbul edilir. • Dənli paxlalı bitkilərin yarpaqlarının əsasında yarpaqaltlığı adlanan yarpaqcıqlar əmələ gəlir. Yarpaqaltlıqlarının forması və iriliyi çox müxtəlif olduğuna görə bitkilərin təsnifatında mühüm növ əlaməti kimi qəbul edilir. Eləcə də yarpaqcıqların forması, iriliyi və sayı, hətta bir cinsə daxil olan növlərdə eyni deyildir. Ona görə tam formalaşmış yarpağa malik olan bitkilərin təyinində bu xüsusiyyətlərdən də istifadə edilməsi məqsədə uyğundur.

14. Dənli paxlalı bitkilərin cücərtiləri: 1 – üçlü yarpaqlı; 2 – barmaqşəkilli; 3 – lələkşəkilli

15. Dənli paxlalı bitkilərin yarpaqları: 1 – cütlələkşəkilli; 2 – təklələkşəkilli; 3 – üçlü; 4 – barmaqşəkilli.

16. Dənli paxlalı bitkilərin tam inkişaf etmiş yarpaqlarının quruluş əlamətləri

17. DƏNLİ - PAXLALI BİTKİLƏRİN ÇİÇƏYİNİN QURULUŞU  Dənli -paxlalı bitkilərin çiçəkləri yarpaq qoltuğunda 1-3 ədəd, bəzilərində 4-5 ədəd olmaqla yerləşir. Yalnız müstəsna olaraq lüpində gövdələrin sonunda, pırpızlı (payızlıq) gülüldə isə yarpaq qoltuğunda sıx salxım təşkil edir. Paxlalı bitkilərin çiçəyinin forması kəpənəyə oxşadığına görə kəpənəkşəkillilər yarımailəsi adlanır.Hər çiçəkdə beşləçək,beş kasa yarpağı, 10 erkəkcik və birdişicikolur. Ləçəklərdən birisiçoxiriolmaqlavəziyyətinə görə yelkəni andırdığı üçünyelkənadlanır.İkiyantərəfdəkilər qanadlar, yaxudkürəklər, ikiaşağıdakılar isə birlikdə qayıqcıq adlanır.Erkəkciklərdən 9-nun, bəzilərində (lüpində) hamısının saplağı yarısına qədər bir-birinə bitişir, biriəsasından sərbəst qalır.Dişiciyinyumurtalığı biryuvalıdır (toxumların arası qapalı deyildir), ancaqçox toxumlutumurcuqdan ibarətdir. Toxumlarınsayı 1-15-ə qədərdir.Əksər dənli-paxlalı bitkilərdə meyvə orqanları bitkininaşağısından başlanaraqyuxarıya doğru(lüpindən başqa) ardıcıl olaraqəmələ gəlir.

18. Payızlıq (pırpızlı ) gülülün çiçək qrupu

20. Dənli paxlalı bitkilərin çiçəyinin quruluşu: 1 – çiçəyin ümumi görünüşü; 2 – bir qanadının açılmış vəziyyətdə görünüşü; 3 – tacın hissələri; 4 – cinsi orqanları

21. 1- yelkən; 2 - kürək; 3 - qayıq

23. Dənli - paxlalı bitkilərin paxlasının əlamətləri

24. Dənlipaxlalıbitkilərinpaxlaları: 1 – göy noxud; 2 – mərcimək; 3 – nut (noxud); 4 – lobya; 5 – gülül; 6 – soya; 7 – lərgə; 8 – paxla; 9 – lüpin (acıpaxla).

25. Göy noxud

27. Maş lobya

43. Soyulan noxud

44. Şəkərli noxud

45. Beyinşəkilli noxud

46. Türk noxudu (nutu)