Proseminar zur Die lexikalischen zwischen dem Bosnischen/ Bosniakishen, Kroatischen

1. SLAĐANA TOMOVIĆ,gostujući student u GracuFILOZOFSKI FAKULTET-NIKSIĆODSJEK ZA SRPSKI JEZIK I JUŽNOSLOVENSKE KNJIŽEVNOSTIARHAIZMI(Archaismen) Proseminar zur Die lexikalischen zwischen dem Bosnischen/ Bosniakishen, Kroatischen und Serbischen WS 2007/2008 Prof. Dr. Branko Tosović

2. Uvod • AKTIVNA LEKSIKA • uobičajene riječi razumljive svakom govorniku • nemaju nijansu zastarjelosti

3. PASIVNA LEKSIKA • zastarjele riječi izašle iz opšte upotrebe • nove riječi koje još nijesu ušle u opštu upotrebu

4. SLOŽEN PROCES NESTAJANJA RIJEČI: a) riječ iz aktivnog prelazi u pasivni riječnik b) postepeno se zaboravlja c) sasvim nestaje

5. DVA RAZLOGA ZASTARIJEVANJA RIJEČI: a) nestaju pojave, predmeti i pojmovi koje one označavaju b) potiskuju ih i zamjenjuju druge riječi istog značenja

6. PASIVNA LEKSIKA: a) arhaizmi b) istorizmi c) nekrotizmi d) knjiški leksemi

7. ARHAIZMI • grč. archaỉos=star(inski), drevan • U LINGVISTICI VIŠE ZNAČENJA: - zastarjele riječi i oblici koji pripadaju starom razdoblju (osjećaju se kao neobični i nesavremeni)

8. -sva jezična sredstva (riječi, oblici, konstrukcije) koja su se upotrebljavala u prošlim razdobljima -sve starinske riječi koje se i danas upotrebljavaju

9. ARHAIZMI-RAZLIKA a) riječi u upotrebi u savremenom jeziku koje sve vise potiskuju savremeni sinonimi b) riječi već izašle iz upotrebe koje preuzimaju pisci iz starih knjiga c) zastarjele riječi iz perioda starijeg od onog u kome se upotrebljavaju

10. PODJELA • ZAVISNO OD TOGA ŠTA JEZASTARJELO a) izrazni b) sadržajni ili značenjski c) tvorbeni d) fonološki e) grafijski i ortografski

11. IZRAZNI (izraz leksema je zastario pa sesadržaj izriče drugim izrazom) čislo →broj horugva →zastava polza→korist

12. SADRŽAJNI ILI ZNAČENJSKI (izrazunekog leksema pridružuje se nov ilidrugačiji sadržaj) lúka→ livada podoknica→ prozorska daska vrač→ ljekar zabaviti→ prigovoriti

13. TVORBENI (leksemi prelaze u pasivni leksik zbog tvorbenih elemenata) čarobija→ čarobnica golić→ golać kraljski→ kraljevski ljepost→ ljepota

14. FONOLOŠKI (u fonemskom sastavu izraza se ogleda starije fonološko stanje jezika) cesar→ car sarce→ srce

15. GRAFIJSKI I ORTOGRAFSKI (u savremenom jeziku iz stilskih razloga pimjenjuju se stara grafijska i pravopisna rješenja) “Oudi usrid luche nasa mlada plafca usduigla ie iidra voglna,smina i noua.” (Oproštaj, Tin Ujević)

16. FUNKCIJA ARHAIZAMA • U JEZIKU UMJETNIČKE KNJIŽEVNOSTI: - sredstva stilizacije - jezička karakteristika epohe (kontrast savremenog i starog jezičkog izraza) - vjerna i živa slika prošlosti

17. utisak uzvišenosti i svečanog tona • obilježje autentičnosti • u ironiji i parodiji (utisak nesavremenosti i efekat komičnog)

18. NAČIN ZASTARIJEVANJA LEKSEMA - polza→ korist (unutarjezički faktori)=ARHAIZMI - kotar →regionalna oblast, 14-20v. (izvanjezički faktori)=ISTORIZMI

19. ISTORIZMI - pojave kojih više nema u savremenom životu - izumrle riječi zamijenjene novim, savremenim - nemaju sinonima

20. - titule, zvanja i službe barun, kmet, grof... - društvene ustanove vlastelinstvo, sudilište, banovina... - novčane jedinice banica, filir, škuda, perper...

21. - djelovi odjeće krinolina, surka... - vojni nazivi musketa, ostraguša, ulaner...

22. KARAKTERISTIKE • riječi izašle iz upotrebe (iščezli pojmovi i pojave njima označeni) • jedini nazivi za iščezle pojave • upotreba strogo motivisana (pasivna leksika)

23. d) termini u nauci e) stručna i istorijska literatura (naučni i književnoumjetnički stil) f) daleke i bliže epohe g) kada se govori o nečemu iz prošlosti

24. FUNKCIJA ISTORIZAMA • U JEZIKU UMJETNIČKE KNJIŽEVNOSTI: • obično neutralni • jezička karakteristika rezultat nominativne funkcije

25. -(privid) istorijske vjerodostojnosti • stvaranje komičnog efekta i „visokog stila“ • uslov:da se ne upotrebljavaju u onom periodu u kome su postojali pojmovi njima označeni

26. RAZLIKE

27. RAZLIKE

28. NEKROTIZMI • dio pasivne leksike • grč. nekros = mrtav • karakteristike određenih pisaca, leksikografa i književnika • nikada nisu postali dio aktivne leksike

29. ljesit – drven (B. Karnarutić, 16.v.) cakljiv – sjajan (J. Kavanjin) bugljar – rukovet (I. Belostenac) bojan – strašan (J. Stulija, poč. 19.v.) množba – množenje (B. Šulek, 19.v.)

30. KNJIŠKE LEKSEME • u knjigama i rječnicima • uglavnom rezultat purističkih tendencija brodokršje – brodolom drvar – stolar groboder – grobar

31. - kamenarnica – kamenolom - kruhopekarstvo – pekara - mirisnica – parfimerija - nadgrobnica – epitaf

32. AKTIVNA LEKSIKA • LEKSIKA „NA PRELAZU“ • PASIVNA LEKSIKA

33. ZASTARJELE RIJEČI • ili zastarjelice • leksika „na prelazu“ • sve rjeđe u savremenom jeziku • u jeziku starijeg naraštaja beriva, ferije, fiskultura,gombaliste,koristovati

34. LITERATURA • Jasna Melvinger, Leksikologija, Pedagoški fakultet sveučilišta u Osijeku, 1984. • Branko Tošović, Istorizmi i jezička stilizacija, Zbornik Matice srpske za slavistiku, 1984. • Rikard Simeon, Enciklopedijski rječnik lingvističkog nazivlja I, 1984. • Anika Krstić, Osnovni leksikon književnih termina, Vajat, Beograd, 1998.