AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ • Aqronomluqixtisasıüzrə • Fitopatologiyakursu

2. IIBölmə: Bitki xəstəlikləri • Mövzu 1. Buğda bitkisinin xəstəlikləri və • yeni təsərrüfat sistemində onlarla • mübarizənin əsas şərtləri • Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, • professor əvəzi İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 1.1 Buğda bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə 1.2 Buğda bitkisinin pas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri 1.3 Buğda bitkisinin digər göbələk mənşəlı xəstəlikləri, onlar əleyhinə mübarizə 1.4 Buğda bitkisinin bakteriya mənşəli xəstəlikləri və onlarla mübarizə 1.5 Saxlama zamanı buğda dənlərinin xəstəlikləri, onların qarşısının alınma yolları

4. Ədəbiyyat • 1.Cəfərov İ.H. Kənd təsərrüfatı fitopatologiyası. Bakı: «Elm», 2001, 277 s. • 2.Cəfərov İ.H. Ümumi fitopatologiya. Bakı: «Elm», 2007, 388 s. • 3.Cəfərov İ.H. Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. • 4.Rəhimov Ü.A. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlikləri, onlarla mübarizə. Bakı: «Maarif», 1988, 160 s. • 5.Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 415 с. • 6.Защита растений от болезней / В.А.Шкаликов, О.О.Вело-шапкина, Д.Д.Букреев и др. под ред. В.А.Шкаликова -3-е изд. испр. и доп. – М.: КолосС, 2010, 404 с. • 7.Wiese М.V. Compendium of wheat diseases. The American Phytopathological Society, 1977, 106 p.

6. BUĞDA BİTKİSİNİN MÜASİR TƏSNİFATDA YERİ • Aləm - Bitkiçilik Şöbə- Örtülü toxumlular • Sinif – Birləpəlilər • Yarım sinif – Dənçiçəklilər • Fəsilə - Dənlilər • Cins - Buğda • Latın adı - Triticum L. • Növlər • Yumşaq buğda-Triticumaestivum • Triticumaethiopicum • Triticumararaticum • Triticumboeoticum • Triticumcarthlicum • Triticumcompactum • Triticumdicoccon • Bərk buğda- Triticum durum • Triticumispahanicum • Triticumkaramyschevii • Triticummilitinae

7. İllər üzrə buğdanın istehsalı (FAOSTAT) mln. tonla Mənbə: http://ru.wikipedia.org/wiki/Пшеница

8. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı (FAO) təşkilatının proq-nozlarına əsasən buğdanın dünya istehsalı 2010-2011-ci illərdə 4%-ə qədəri aşağı düşərək və 653 mln. ton təşkil edəcəkdir, baxmayaraq ki, tələbat 667 mln. tondur. İstehsalın azalması Rusiya və ABŞ-da quraqlıq, Avstraliya və Kanadada sel səbəb olmuşdur. Bundan əlavə Çində buğda əkinlərinin 42%-i quraqlıqdan əziyyət çəkmişdir. Bu quraqlıq 2011-ci ilin yazına qədər davam edə bilər. 2008-ci ildə buğdanın istehsalı öz tarixində maksimum <687 mln. tona çatmışdır.

9. Azərbaycanda payızlıq buğda Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi

10. Qidalılıq dəyəri Buğda dəni 100 qram dənin qidalılıq dəyəri Energetik qiyməri: 360 kkal Zülallar: 15 qram Yağlar: 2-2,5 qram Karbohidratlar: 68-71 qram Nişasta: 65-68 qram Disaxaridlər: 3 qram Ballast maddə:10 qram • Mənbə: Dənli bitkilərin təsnifat standartları

11. Sürmə xəstəlikləri Bitkininyoluxmafazasındanasılıolaraqsürmə göbələklərinişərtiolaraq 4 qrupabölürlər: I. Buğdanınbərksürməsiinkişaf tipi üzrə - toxumlarıncücərməsidövrümüxtəlifinfeksiyalar: a) toxumunsəthində; b) toxumlarlayanaşıtorpaqda; c) toxumunpərdəsialtında (pərdəsiolandənlibitkilərdə). II. Buğdanıntozsürməsiinkişaf tipi üzrə - çiçəkvasitəsiləçiçək-ləmədövrüyoluxma. Rüşeymdən normal inkişafedəndəncikdərüşeymhalındaolanmitsel. Toxumlarcücərənzaman o böyüməüçüntərpənirvəbitkinidiffuzolaraqyoluxur. III. Deməkolarki, bütünvegetasiyadövrüyoluxma. Qarğıdalınınqovuqlusürməsibeləinkişafedir. IV. Toxumlarıncücərməsidövrütorpağınsəthindəcücərtilərinyoluxması.

12. Dənli-taxıllardasürməxəstəliklərininəsasnövləri

13. 1.1 Buğda bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə Buğdanın bərk və ya iylənən sürməsi – Tilletia caries (DC.) Tul., Tilletia laevis Kuehn. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, Ustilaginales sırası, Tilletiaceae fəsiləsi, Tilletia cinsi. İki yaxın növ Tilletia caries və T.laevis buğdanın bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyinin törədicisidir. Sinonimləri: Tilletia cariesüçün=T.tritici (Bjerk.) Ç.Winter; Tilletialaevisüçün=T.foetida (Wallr.) Ziro. Biolojiqrupu: Biotrof

14. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. T.cariesvəT.laevishəyattsiklivəəmələgətirdiklərisimptomlaragörəoxşardırlar. Növlərteliosporlarınmorfologiyasına (T.cariesnövündəteliosporlartozlu, T.laevis -dəhamar) vəyayılmazonalarınagörəfərqlənirlər. Törədicilərteliosporşəklindətoxumlardavəyaquraqlıqzonalardatorpaqdasaxlanılır. Səpindənsonrateliosporlarcücərirvəhaploidbazidiosporlarla (sporidi) bazidilərformalaşırlar. Bazidisporlarınmayalanmasındansonradikariotikinfeksionhiflərəmələgəlir. Beləhiflərbuğdanıncücərtisinədaxilolur. Törədicibitkininböyüməkonusunaçatırvəsonrakımüddət-lərdəonunlabirlikdəinkişafedir. T.cariesgöbələyininteliosporlarışaraoxşar, açıqvəyatündqəhvəyirəngli, ölçüləri 14-25 x 12,6-21 mkm-dir. Örtüyütorlu, adətən 5 künçlüdür. T.laevisgöbələyininteliosporlarıellipsoidalvəyauzunsov, tündqəhvəyirəngli, ölçüləri 13,5-22,5 x 12,6-18 mkm-dir. Örtüyühamardır.

15. Tilletia caries

16. Tilletia laevis

18. Bazidilərin cücərməsi

20. Ekologiyası. Torpaqdateliosporlarınmaksimumcücərməsi 40-60%-liknisbirütubətdəqeydəalınmışdır, buğdacücərtilərininəngüclüyoluxmasıisə 5-100Ctemperaturdabaşverir. Nəticədəpayızlıqbuğdagecikmişəkinmüddətlərindəvəyazlıqlardahaerkənsəpindəgüclüsurətdəyoluxurlar. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəliktörədicibuğdanövlərininəksəriyyətindəyaşayabilir, eynizamandaotritikale, arpa, çovdarvəbaşqaotbitkilərindəqeydəalınmışdır. Mühafizətədbirlərininrəngarəngolmasınabaxmayaraq, xəstəlikbuğdaüçünzərərliliyinisaxlayır. Mübarizətədbirləri. Buğdabitkisinibərkvəyaiylənənsürməxəstəliyindənqorumaqüçünelətədbirlərhəyatakeçirilməlidirki, xəstəliyinkütləviinkişafınınqarşısıalınsın. Tədbirlərsistemiölkəninhərbirregionuüçünxəstəliyininkişafqanunauyğunluqları, bitkininbecərilməşəraitivəintensivtexnologiyanıntələblərinəzərəalın-maqlaişlənməlidir. Toxummaterialınınhazırlanmasınaciddifikirverilməlidir.

21. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

22. Ps – 10 a toxumdərmanlayıcısının suspenziya məsarifivəməhsuldarlığı

23. Buğdanıncırtdansürməsi- Tilletiacontroversa Kuehn. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Tilletiaceaefəsiləsi, Tilletiacinsi. Tilletiacontroversapayızlıqbuğdanıncırtdansürməsinintörədicisi Sinonimləri: T.nanifika (Wagn.) Savul., T.tritici- repentis (DS) Ziro. Biolojiqrupu: Biotrof

24. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Yoluxmanınsimptomlarıbuğdanınsünbülləmədövründəgörünməyəbaşlayır. Sirayətlənənbitkilərgüclükollanır, sağlamlaranisbətən (1,5 –4,0 dəfə) böyü-mədənqalır. Yoluxansünbüllərdahasıx, qısavəyatamyetişməyəqədəryarımaçıqvəziyyətdəqalırlar. Sünbülcüklərartır, hərbirsünbülcükdəolançiçəklərinmiqdarıyüksəlir. Sünbüllərdədənəvəzinəsferikvəyagenişellipsvari «sürməkisələri» formalaşırlar. Buğdanıntoplanmasıdövrüsoruslardağıldıqda, teliosporlartoxumlarıçirkləndirirvətorpağatökülürlər. Teliosporlartorpaqdahəyatilikqabiliyyətiniuzunillərərzində (10 iləqədər) saxlayırlar. Onlaraşağıtemperaturvəişıqdatorpağınvəyatoxumlarınsəthində 30-50 günmüddətindəyetişdikdənsonracücərirlər.

25. Tilletiacontroversa

26. Tilletiacontroversa

27. Tilletiacontroversa

28. Buğdanıncırtdansürməsi- Tilletiacontroversa Kuehn.

29. Yayılması. CırtdansürməsiAmerikavəAvropanınbirçoxölkələrindəqeydəalınmışdır. Çin, Hindistan, Pakistankimiölkələrdədahaçoxzərərvurur. Xəstəlikilkdəfə 1911-ciildəA.A.YaçevskitərəfindənUkraynadatəsviredilmişdir. BununardıncatörədiciQazaxıstan, Azərbaycan, Qırğızıstan, Türkmənistan, ŞimaliOsetiya, Moldovaərazilərindədəaşkarolunmuşdur. Xəstəlikmənbəxarakteridaşıyır, əsasəndağətəyirayonlardabecərilənbuğdabitkilərinəuyğunlaşmışdır. Ekologiyası. Teliosporlarıncücərməsiüçündağınıqişıq, 3-5 həftəmüddətindətemperaturun 3-50C-yəqədərdüşməsi, torpağınüstsəthininkəsiyindəuzunzaman 46-60% rütubətinolmasıtələbolunur. Bitkilərinyoluxmasıüçünəlverişlitemperaturşəraitiqalınqarörtüyüzəminində (0-80C, maksimum 10-120C) formalaşır. 150C-dənyuxarıtemperatursporlarıncücərməsinəmənfitəsirgöstərir.

30. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

31. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Tilletiacontroversagöbələyipayızlıqbuğdanıyoluxur, yazlıqlardaxəstəlikqeydəalınmamışdır. Buğdadanbaşqabirçoxdənliləridəsirayətləndirir. Xəstəlikçoxzərərlidir. Patogenləyoluxmuşsahələrdeməkolarki, məhsulvermirlər. Mübarizətədbirləri. Toxumlarıntermikiyollaişlənməsiəhəmi-yyətlidir. Dünyanınbirçoxölkələrində, eləcədəRusiyaFedera-siyasındabununüçünKTS-0,5 təminatkomplektindənistifadəedilir. Toxumlar 3-4 saatmüddətinə 450vəya 2 saatlığa 470-liksuyatökülür, sonrakondisiyarütubətliliyinəqədərqurudulur. Lakinqeydedilməlidirki, termoterapiyadansonrabəzibuğdasortlarınıncücərməqabiliyyətiaşağıdüşür. Bunagörədətermoişlənmənibirpartiyatoxumüçünedib, onlarıncücərməqabiliyyətiaydınlaşdırılır.

32. Buğdanıngövdəsürməsi – Urocystis • triticiKoehn. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Tilletiaceaefəsiləsi, Urocystiscinsi. Urocystistriticibuğdanıngövdəsürməsinintörədicisi Müasiradı: Urocystisagropyri (Preuss) J.Schroet. Biolojiqrupu: Biotrof

33. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Bitkilərcücərtifazasındayoluxmağabaşlayırlar. Mitselbitkiüzrəyayılır, əvvəlcəyarpaqlarda, sonrayarpaqqınlarında, azhallardagövdədətelilərxəttşəklində (uzunluğu 2 mm-dənbirneçəsm-əqədər) əmələgəlir. Beləteliləriniçərisiqararəngliteliosporkütləsiilədoludur. Epidermispartlayanzamantelilərüzəçıxır, çılpaqlaşırlar. Teliosporlarqaraqəhvəyi, həlqəvi, 20-45 x12-38 mkmdiametrlidir. Biraylıqistirahətdövrün-dənsonra teliosporların təpəsində 2-4 silindrikbazidisporlardanibarətbazidiinkişafedir. Yayılması. XəstəlikOrtaAsiyaTürkRespublikalarının, Azərba-ycanvəGürcüstanınbuğdaəkinlərindəyayılmışdır. ƏdəbiyyatməlumatlarınagörəxəstəliyəmənbəxarakterliStavropol, KrasnodarölkəsivəKrımınbuğdasahələrindədərastgəlinir.

34. Urocystistritici

35. Urocystistritici

36. Ekologiyası. Torpağınaşağırütubəti (10-15%) və 10-200Ctemperaturinfeksiyaprosesinəəlverişlişəraityaradır. Sporlarıncücərməsiüçünoptimalşərait 18-240Ctemperaturvə 60% nisbirütubətdir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Buğdanıngövdəsürməsiiqtisadiəhəmiyyətkəsbedənxəstəliklərqrupunaaiddeyildir. Xəstəliyinzərəribuğdabitkilərininboyununqısaolması, azmiqdardayarpaqəmələgəlməsivəonlarınölçülərininkiçikliyiiləxarakterizəolunur. Xəstəbitkilərsağlamlaranisbətən 5 dəfəazməhsulverirlər. Mübarizətədbirləri. Buğdanınbərkvəyaiylənənsürməsindəolduğukimidir.

37. Buğdanıntozsürməsi – Ustilagotritici (Pers.) Rostr. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Ustilaginaceaefəsiləsi, Ustilagocinsi. Ustilagotriticibuğdanıntozsürməsinintörədicisi Sinonimləri: Ustilago tritici (Pers.) Iens., U.vavilovii Jacz. Biolojiqrupu: Biotrof

38. Ustilagotritici

39. Ustilagotritici

40. Ustilagotritici

41. Buğdanınsürməxəstəliktörədicilərininteliosporları: 1- bərksürmə:a - Tilletia caries [t.tritici]; b- T.laevis; c- T.triticoides; ç – T.intermedia; 2- tozsürmə; 3- cırtdansürmə; 4- gövdəsürməsi; 5 – hind sürməsi

43. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Tozsürməsünbüllərinəmələgəlməsidövrüzühüredir. Xəstəliyinnəticəsindəsünbülünbütünhissələridağılır, yoluxansünbülcüklərqarasporkütləsinəçevrilir. Buğdanıntozsürməxəstəliyinintörədicisimitselformasındatoxumunrüşeymindəsaxlanılır. Toxumuncücərməsiiləeynizamandamitselinfəallaşmasıbaşverirvəo, bitkininböyümənöqtəsinədoğruyayılmağabaşlayır. Sünbülünəmələgəlməsidövrüpatogenonunbütünformalaşmışhissələrindəoturur. Sonrakımüddətdəmitseldəntelio-sporlarəmələgəlirvəsirayətlənmişsünbüldənəvəzinəyalnızqarasporkütləsisaxlayır. Yayılması. Tozsürməxəstəliyidünyanınbuğdabecərilənbütünölkələrindəgenişyayılmışdır. Ekologiyası. Teliosporlarıncücərməsivəmitselinböyüməsiüçünoptimaltemperatur 23-250Cvənisbirütubət 60-95% -dir. 7-80Ctemperaturzamanıbitkitoxumalarındamitselinböyüməsidayanır, buamildəsürməninpayızlıqbuğdadazəifəmələgəlməsiiləizahedilir. Mübarizətədbirləri. Buğdanıncırtdansürməsindəolduğukimidir.

45. Buğda və arpa toxumlarının toz sürmədən qorunmasında termiki zərərsizləşdirilmənin variantları

46. Tarlabitkilərinin pas xəstəliklərininəsasnövləri

47. 1.2 Buğda bitkisinin pas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri • Buğdanınqonurpası -Pucciniarecondita • Rob. ex Desm. f. tritici Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Urediniomycetessinfi, Uredinalessırası, Pucciniaceaefəsiləsi, Pucciniacinsi Biolojiqrupu: Buğdanınvəbirsırayabanıdənlilərinobliqatparazitdir.

48. Pucciniarecondita - teliosporları

49. Pucciniarecondita - uredinosporları

50. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəliyintörədicisiikisahibli, taminkişaftsiklinəmalikolanvəbeştipspormərhələsiəmələgətirənobliqatparazitdir. Həyattsiklininvegetativfazasındadikariotikmitselşəklindəetsispor, teliosporvəuredinospormövcuddur. Buğdabitkilərindəvəbirsırayabanıdənlilərdəgedənuredinomərhələdəbirneçəgenerasiyanövbələşir. Onlarınmiqdarıilinhavaşəraitindənvəbitkilərinvegetasiyadövrününuzunluğundanasılıdır. Göbələkadətənnatamaminkişaftsiklinəmalikolur, əsasənvegetativçoxalır. PatogenvegetativhəyattsiklindəbuğdadanəlavəAegilops, Cesale, Hordeum, Elymus, Agropirum, Bromuscinslərinəaidolanbitkinövlərinidəsirayətlənir. Yayılması. Dünyanınbuğdabecərilənbütünölkələrindəgenişyayılmışdır. Xəstəliyəölkəmizinbuğdaəkinlərindərastgəlinirvəbəziillərdətaxılçılığagüclüziyanvurur. Həmpayızlıq, həmdəyazlıqbuğdaəkinlərindəinkişafıhaqqındakifayətqədərməlumatlarmövcuddur.