Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

1. Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Aqronomluq fakültəsi Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrası Mühazirə 3. Bakteriyalar, viruslar və digər mikroorqanizlər bitkilərin xəstəlik törədiciləridir Gəncə, 2010-cu li Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor əvəzi Cəfərov İ.H.

2. P L A N: 3.1. Bakteriyalar və onların törətdiyi xəstəliklər 3.2 Bakteriyaların biologiyası və bitkilərin bakteriozlardan mühafizəsi 3.3 Aktinomisetlər və fitoplazmalar haqqında anlayış 3.4 Viruslar və onların törətdiyi xəstəliklər 3.5 Virusların biologiyası və bitkilərin virus xəstəliklərindən mühafizəsi

3. Ədəbiyyat • 1.Cəfərov İ.H. Kənd təsərrüfatı fitopatologiyası. Bakı: «Elm», 2001, 277 s. • 2.Cəfərov İ.H. Ümumi fitopatologiya. Bakı: «Elm», 2007, 388 s. • 3.Cəfərov İ.H. Fitopatologiya (fənnin öyrənilməsinə dair metodik vəsait). Bakı: «Elm», 2008, 181 s. • 4.Cəfərov İ.H. Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. • 5.Rəhimov Ü.A. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Maarif», 1988, 160 s. • 6.Попкова К.В. Общая фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 398 с.

4. ERWINİA PSEUDOMONAS XANTHOMONAS

5. 3.1. Bakteriyalar və onların törətdiyi xəstəliklər Bakteriyaların təsiri altında bitki toxumalarında patoloji dəyişik-liklər haqqında ilk fikirlər 1866-cı ildə M.S.Voronin tərəfindən söylənilmişdir. Onların bitkilərdə xəstəlik törətmə xüsusiyyəti haqqında müka-limələr uzun müddət davam etmiş, fikirlər daim haçalanmışdır. Lakin hələ 1899-cu ildə A.Fişer hesab edirdi ki, bakteriya bitkiyə yalnız yara yerindən daxil ola bilər.

6. Yemiş meyvələrində bakterial çürümə Erwinia carotovara pv. carotovara Bibər meyvələrində bakterial xərçəng Corynebacterium michiganense pv. michiganense

7. Yarpaqda və meyvəcikdə yanıq Erwiniaamylovora

8. Meyvədə bakterialı eksudat Erwiniaamylovora Ləpədə çəhrayı çürümə Trichothecium roseum

9. PomidorunbakterialxərçəngiCorynebacteriummichiganenzepv. michiganenze (Smith) Iensen. Noxudunbakterialyanığı Pseudomonas syringaepv. pisi (Sackett) Young et. Al

10. Azərbaycan Respublikasının Şəki-Zaqatala bölgəsində qərzəkli meyvə bitkilərində bakterioz tipli xəstəliklərin öyrənilməsinə dair tədqiqatlar prof. H.İbrahimova məxsusdur. Qeyd olunduğu kimi, bitkilərə böyük iqtisadi zərər vuran bak-teriyaların arealı daim genişlənir. Belə ki, kartofda qara ayaq, həlqəvi çürümə tipli bakteriozların təsirindən saxlanma zamanı yumruların 40-50%-i məhv olur (K.V.Popkova, 1989). Yeni fitopatogen bakteriyalar, o cümlədən məlum olmayan bakterioz tipləri son zamanlar daim pisləşən ekoloji şəraitin təsiri altında formalaşır və yayılma areallarını genişləndirirlər.

11. Bitkidə infeksiyanın sistem yayılması- eyni zamanda damar sistemi və ona yaxın toxumalarda yerləşmə. Toxumlar. Buzamandamarsistemininbakteriyalarlayoluxmasıhərzamanbaşvermir, onlaryalnızdamarlarvasitəsiləyarpaq, gövdəvəmeyvələrədoğruhərəkətedirlər. Nümunəkimibakteriozlarınsistemsimptomları: soluxma, xloroz Hüceyrəarası boşluq Ötürücütoxumalar Bitkidə fitopatogen bakteriyaların çoxalma yerləri

12. Yarpaqlardaləkəlilik Qarışıqyoluxmatipi: birbitkidəbir-neçətipyoluxma Bakteriyanındamartopasındanparenximtoxumayadaxilolmasızamanıgövdəninsəthindəyaralar Bitkilərdəçırtdanlılıq Bitkilərinbakteriyalarlayoluxmasınınsimptomları Yarpaqlarınsoluxması Yerüstüvəyeraltıtoxumalardaşişlər, fırlar (xərçəng, vərəm) Yanıq- ayrı-ayrıorqanvətoxumalarıntezbirzamandaqaralmasıvəməhvi Xloroz -xlorofillərin dağılması nəticəsində bitki toxumalarının saralması Nekroz- toxumanınməhvolması Bitkisəthindəbakterialseliyintoplanmasıməsələn, xiyardabakteriozzamanı (Ps. syrindaepv. lachrymans) buğdadaqarabakteriozzamanı (Xanthomonastanslucens) Mikroskopaltındabitkitoxumlarınınxarakterikstrukturu: suilədolmuşgörkəmalır, yağlıtəhərgörünür Bitkilərin bakteriyalarla yoluxmasının simptomları

13. Genmühəndisüsullarındanistifadəzamanıbitkiningenomunundəyişməsinəistiqamətlənənişlər (transgenbitkilər). Bubitkidəistənilənxəstəliyəqarşıdavamlılıqgenlərinidəyişməyəimkanverir. Bitkiyəmünasibətdəpatogenivirulentlikdənməhrumedənbakteriyaarasıgenköçürmənintətbiqi Toxumlarınkimyəviüsullazərərsizləşdirilməsi Xaricdənvəbaşqarayonlardansəpinvəəkinmaterialınındaşınmasızamanıkarantintədbirləri Fizikiüsullarlatoxumlarınzərərsizləşdirilməsi (qaynarsudanistifadə) BİTKİ BAKTERİOZLARI Qammaşüalarlatorpağındezinfeksiyası Toxumlarınzərərsizləşdirilməsininbiolojiüsulu (antibiotiklərləişləmə). Bitkilərinantibiotiklərləçilənməsi Qammaşüalarlatorpağındezinfeksiyası Torpağagübrələrin, ocümlədənmikrogübrələrinverilməsi (mineralgüb-rələrinyüksəkdozasıbitkilərinxəs-təliklərəqarşıdavamlılığınıaşağısalır) Fitopatogenbakteriyalarınantoqonistləriolanmikroorqanizmlərlətorpağınzənginləşdirilməsi, onlarıntoplanmasıüçünəlverişlişəraitinyaradılması Bitki bakteriozları ilə mübarizə qaydaları

14. 3.2 Bakteriyaların biologiyası və bitkilərin bakteriozlardan mühafizəsi Bakteriyalar birhüceyrəli orqanizmlərdir. Bakteriya hüceyrəsinin uzunluğu 1-3 mkm və eni 0,3-0,6 mkm-dir. Demək olar ki, bütün fitopatogen bakteriyalar çubuqşəkilli olub, qamçılı olduqlarına görə hərəkətlidirlər. Hərəkətsiz formaların sayı azdır. Bakteriyalar xlorofildən məhrum orqanizmlərdir. Onların əksəriyyəti hazır üzvi maddələrlə qidalanan, heterotrof orqanizmlərdir.

16. Xəstəbitkiiləişlərinaparılmasınınardıcıllığıaşağıdakıkimidir: 1) xəstəliyinsimptomlarınındəqiqtəsviri; 2) bitkininyoluxmuştoxumasındabakteriyanınmüşahidəedilməsi: onunmik-roskoplatədqiqi, lazımolduqdabakterialhüceyəninvəsahibbitkinintoxumaları-nınqramagörərənglənməsi (analizyalnıztəzəmateriallarlaaparılır). 3) törədicininbitkininyoluxmuşhissəsindəntəmizkulturayaçıxarılması; 4) bakterialkulturanınpatogenliyinintəyinolunması, bitkilərisüniyoluxmayauğratmaqlapatogenlikqabiliyyətininaşkaredilməsi. BuzamanR.Koxunaşağıda-kıardıcılqaydalarıgözlənilməlidir: törədicisninayrılmasıonunlabitkininyolux-durulmasıtəkrarəntörədicininayrılmasıvəilkinayrılmıştörədiciyəidentikolma-sınınsübutedilməsi. 5) kulturanınidentifikasiyası; 6) fitopatogenbakteriyalarıninfeksiontsikllərininöyrənilməsi; 7) bitkiləribakteriozlardanqorumaqüçünmüvafiqüsulunseçilməsi.

17. PSEUDO-MONAS RHİZO-BIUM XANTHO-MONAS BAKTERİYA CİNSLƏRİ CLAVİBA-CTER AGROBAC-TERİUM ERWİNİA

18. Bitki mühafizəsində bakteriozlarla mübarizədə əsas istiqamət profi-laktik tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Ilkin infeksiya mənbəyi əsasən toxumlar olduğu üçün onlarin zərərsizləşdirilməsi və dezinfeksiyasi öndə durur. Buna kimyəvi mübarizə və toxumlarin müəyyən temperaturda saxlanmasi ilə nail olmaq olur. Fitopatogen bakteriyaların mikrob –antoqonistlərinin torpaqda yığıl-ması üçün şərait aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə səciyyə-lənir: üzvi gübrələrin (peyin, kompost, siderat), mineral gübrələrin düzgün nisbətdə verilməsi; əhəngləmə; növbəli əkinə əməl edilməsi. Mə-sələn, düzgün növbəli əkinə əməl edilməsi və üzvi gübrələrin verilməsi, lobya bitkisinin kök çürüməsi xəstəliyi ilə yoluxmasını aşağı salır.

19. Antibiotik maddələr iki əsas xüsusiyyətlə xarakterizə olunurlar: 1) onlar hətta aşağı kəsafəililikdə yüksək səmərəlidirlər; 2) onlar üçün seçicilik təsiri xarakterikdir, yəni hər antibiotik müəy-yən orqanizmlərə münasibətdə səmərəlidir və başqalarına isə tamamilə təsirsizdir. Bitki mühafizəsində tətbiq olunan antibiotiklərə əsas tələblər aşağıdakılardır: 1) xəstəliyin törədicisinə qarşı fəal olmalı, bu fəallığı saxlamalıdır; 2) bitki toxumasına asanlıqla daxil olmalıdır; 3) onların müalicə dozaları bitkilər üçün təhlükəsiz olmalıdırlar;

20. 3.3 Aktinomisetlər və fitoplazmalarhaqqında anlayış Fitopatogen aktinomisetlər içərisində bitkilərdə dəmgil xəstəliyi əmələ gətirən Streptomyces cinsi növləri maraq kəsb edir. Kartofda dəmgil xəstəliyini Streptomyces scabies törədir. Xəstəlik kartofun vegetasiya dövrü yumrularında inkişaf edir. Yoluxma yerində çatlar əmələ gəlir, sirayətlənmiş toxumanın mantarlaşması baş verir, yaralar formalaşırlar. Güclü yoluxma zamanı yaralar qovuşur və yumru bütövlükdə qıtmıqla örtülür. Yumrularda adi dəmgil xəstəliyini törədən aktinomiset torpaqda toplanır, sirayətlənmiş yumrularda, yara və çatlarda saxlanılır.

21. Fitoplazmalar. Bitkilərin xəstəliklərinin törədiciləri kimi fitoplaz-malar yalnız 1967-ci ildə kəşf edilmişdir. Fitoplazmanı ilk dəfə yapon alimləri cırtdanlılıq xəstəliyi ilə yoluxmuş çəkil ağacının floema borula-rını tədqiq edərkən, elektron mikroskopunun köməyi ilə müşahidə etmişlər. Hazırda 59 fəsiləyə mənsub olan 200-dən artıq bitki növü fi-toplazmalarla yoluxurlar (Campbell R.N., 2001). Hətta litva kimi məhdud bir ərazidə 40-a qədər bitkidə fitoplazma mənşəli xəstəliklərin olduğu aşkar edilmişdir (V.I.Bilay və başqaları, 1988). Təəsüflər olsun ki, Azərbaycan şəraitində bu və ya digər bitkinin fitoplazma mənşəli pa-togenlərlə yoluxması haqqında ədəbiyyatlarda heç bir məlumat yoxdur.

22. Pomidorda stolbur

23. Mollicutes sinfi Mycoplasmatales sırası Acholeplasmatales sırası Mycoplasmataceae fəsiləsi Spiroplasmataceae fəsiləsi

24. 3.4 Viruslar və onların törətdiyi xəstəliklər Viruslar çox kiçik (submikroskopik) orqanizmlər olmaqla insan, heyvan və bitkilərin xəstəlik törədicilərdirlər. Onlar hüceyrəvi qu-ruluşa malik deyillər. Süni qida mühitlərində becərilmirlər. Yalnız sahib bitkinin canlı hüceyrələrində çoxalırlar. Virusologiyanın inkişaf tarixi XIX əsrin sonlarından başlayır. Hollandalimi M.Beyernik 1899-cu ildə «virus» terminini işlət-mişdir.

25. Cavan pomidor meyvələrində strik və yarpaqda mozaika Cucumis virus 1 Smith.

26. Kartofun zolaqlı mozaikası Solanum virus 2 Smith. Soğan bitkilərində sarı cırtdantlılıq virus xəstəliyi Peronospora destructor

27. 3.5 Virusların biologiyası və bitkilərin virus xəstəliklərindən mühafizəsi Virusların daşıyıcıları olan həşəratlar: A – şaftalı mənənəsi (Myzodes persicae Sulz.) (qanadsız və qanadlıformalar); B – tarla bağacığı (Lygus pratensish.) (sağda – yetkin fərd,solda IV yaşlı süfrə); C -sisəklər; a-sarmaşıq (Hyalentus absoletus Sryn.),b-yonca (Aphrodes licintus Curt.), c- altınöqtəli (Macrosteles sexnotatus Fall.)

28. Virus xəstəliklərininsimptomları Virus xəstəliklərinin simptomları çox müxtəlifdir. Əmələ gəlmə xarakterinə görə 5 tip fərqləndirilir: 1) böyümənin gecikməsi; 2) müxtəlif orqanların rənglərinin dəyişməsi; 3) orqanların deformasiyası; 4) nekrozlar; 5) reproduktiv funksiyaların pozulması (sterillik, toxumsuzluq, yumurtalıq və çiçəklərin tökülməsi).

29. Böyüməningecikməsi Orqanların deformasiyası Müxtəlif orqanların rənglərinin dəyişməsi Virus xəstəliklərini xarakterizə edən simptomlar Nekrozlar Reproduktiv funksiyaların pozulması