Psikologji fiziologjike

1. Psikologji fiziologjike • Tema: Sistemi olfativ • Pergatiti: Dr. Edvaldo Begotaraj

2. Sistemi olfativ • Shqisa e te nuhaturit ka rol paresor ne sjelljen e njeriut dhe te kafsheve • Njeriu me ane te nuhatjes eshte ne gjendje te dalloje erera, aromera te ndryshme Ererat i klasifikojme sipas afersise se tyre • Modeli hapesires aromatike: eshte i nje skeme gjeometrike qe bazohet tek ngjashmeria perceptuale

3. Teoria stereokimike • Moncrief, 1949: kemi nje marredhenie kimike mes receptoreve dhe molekulave te ajrit • Eshte forma strukturale e molekules dhe jo permbajtja e saj qe shkakton nuhatjen. Molekulat me strukture te njejte dhe perberje kimike te ndryshme prodhojne ndjeshmeri ere te njejte

4. Teoria kyc-brave • Amoor: Substanca te ndryshme kimike japin erera te njejta, nese kane strukture te njejte ndertimi Klasifikoi 7 kategorite primare te ererave ne baze te struktures se tyre Molekulat jane celesi dhe receptoret brava (format e molekules aromatike bashkohen me formen e qelizes receptore, ndodh keshtu aktivizimi i receptorit, kemi nuhatje

5. Procesi i te nuhaturit Stimuli ambiental nepermjet frymemarrjes shkon ne hunde Hunda permban qelizat receptore te sistemit te nuhatjes. Ne sasi me te vogel disa receptore gjenden edhe ne goje Receptoret ndodhen ne indin epitelial olifaktor, ne pjesen e siperme te kavitetit te hundes, ne mukoze Qelizat receptore fiksohen ne nje grup qelizash mbeshtetese Te njeriu popullata e tyre eshte 6-10 milione

6. Qeizat receptore te te nuhaturit 2. Transmetojne impulset nepermjet nervit olifaktor drejt trurit 3. Kane jetegjatesi 2 mujore 4. Jane ne proces riperteritjeje te vazhdueshem Ngjasojne me neuronin Kane dy funksione: Realizojne procesin e transduksionit te stimulit ambiental ne impuls neural

7. Procesi i transduksionit • Dendritet ndodhen ne pjesen e mukozes qe mbulon siperfaqen e kavitetit te hundes • Vete qeliza receptore ndodhet ne membranen e shtreses mukotike

8. Proteinat olifaktore Ndihmojne ne procesin e transduksionit, lidhin stimujt e jashtem me kavitetin e hundes. Jane te ngjashme nga forma dhe permbajtja me stimujt ambientale qe arrijne ne hunde Ndodhen tek shtresa mukotike Fiksojne stimujt aromatizues dhe tejcojne molekulat aromatike nga mukoza drejt qelizave receptore

9. Qelizat receptore • Mbeshtillen nga membrana qelizore • Brenda membranes ka molekula proteinike qe jane te levizshme • Molekula aromatike transportohet me ane te proteinave ndihmese olifaktore deri tek qeliza receptore dhe fiksohet tek molekulat proteinike perkatese qe ndodhen brenda membranes qelizore

10. Qelizat receptore • Perbehen nga proteina receptore te ndryshme, pergjegjese ne kapjen e formave te ndryshme te molekulave aromatike • Lancet, ‘90: c’rregullimet e ndryshme gjate te nuhaturit te nje ere te caktuar kane lidhje me mungesen e proteinave specifike te receptoret per ate stimul • Ndjeshmeria ulet derisa te riprodhohet proteina perkatese

11. Stimuli neural i nuhatjes • Nga proteinat specifike stimuli tashme impuls kalon ne rruget e brendshme neurale nepermjet nervit olifaktor per t’u nisur drejt trurit • Nervi olifaktor-bulbi olifaktor-korteksi prepiriform- amigdala-hipotalamusi (1) dhe berthama mediospinale e talamusit (2) -korteksi orbitofrontal-korteks • Rruga e hipotalamusit (sjellja motivacionale, sjellja emocionale) eshte nje rruge arkaike e mbetur si rrjedhoje e evolucionit. Ka rendesi me te madhe te disa lloje kafshesh

12. Rruget olfative • Tek kafshet rruga e hipotalamusit eshte e rendesishme per organin vomeronazal qe luan rol ne nuhatjen e prese • Te njeriu, mungesen e ketij organi e plotesojne cirkuitet neurale • Destinacioni final i impulsit eshte korteksi olifaktor ne lobin frontal. Gjate kthimit te impulsit impulsi eferent kalon ne disa struktura subkortikale ne sistemin limbik

13. Sistemi limbik • Perfshirja e sistemit limbik mund te shihet gjate pergjigjeve emocionale • Kapaciteti emocional qe vjen nga ererat nxitet nga te dy rruget lidhese per nuhatjen. Pra, nuhatja ka kapacitet emocional Nese demtohen rruget e mesiperme dhe stacionet respektive qe pershkruam kemi c’rregullime te te nuhaturit

14. Sistemilimbik

15. Kodimi i ererave • Hunda duke pasur nje ndjeshmeri te larte eshte ne gjendje te kodoje lloje te ndryshme ererash • Gjate frymemarrjes vetem nje sasi e vogel e molekulave te substancave aromatike, mund te depertoje tek kaviteti i hundes drejt receptoreve • Pjesa tjeter e molekulave absorbohen nga pjeset anesore te kavitetit nazal

16. Kodimi i ererave Ndryshueshmeria e ndjeshmerise kontrollohet serish nga proteinat olifaktore • Ndjeshmeria ndaj ererave varet edhe nga vete ererat • Edhe pse ne perqendrim te vogel disa lloje ererash mund te nuhaten me mire se disa te tjera me perqendrim me te madh

17. Teoria e rrezeve ultravjollce • Rrezet ultravjollce stimulojne nje ndjeshmeri ere te caktuar

18. Teoria e nxehtesise • Nxehtesia e molekulave te ajrit stimulon qeliza te sigurta olifaktore dhe ne kete menyre prodhohet njefare ere

19. Teorite bashkekohore • Vetia e ndjeshmerise se nuhatjes varet nga elemente si mosha, koha, gjinia.

20. Sjellja gjate nuhatjes • Stimuli ambiental duhet te permbushe dy kushte: • Zbulimi i prezences se nje ere nga vete njeriu • Identifikimi i llojit te eres, qe verehet C’rregullimi i nje shqise stimulon perparimin e nje shqise tjeter

21. Intensiteti i ererave • Varet nga sasia e perqendrimit te molekulave aromatike ne nje siperfaqe te caktuar • Perqendrimi i eres varion nga distanca • Intensiteti i eres mbetet konstant pavaresisht nga forca e nuhatjes se individit • Intensiteti ndryshon kur kemi te bejme me nuhatje natyrale Qendrueshmeria e eres: forcat e perceptuara te nje ere mbeten konstante, pavaresisht nga variacioni i stimulit ambiental te eres

22. Ç’rregullimet e te nuhaturit • Demtime te kokes, te hundes, semundja e Alzheimer, drogat etj. • Ndikojne ne sjelljet e ndryshme te njeriut (gjumi, anoreksi, sjellja seksuale etj.)

23. Pershtatja me ererat • Sjellja ndaj ererave ndikon ne aktivitetin e njeriut • Pershtatja:rezultat i ekspozimit te vazhdueshem kohor • Edhe pse intensiteti i eres vazhdon te jete i larte ngacmimi i reduktohet per efekt te adaptimit ambiental • Ky fenomen lidhet me zhvillimin e qelizave receptore te nuhatjes. Qendrimi i ketyre qelizave receptore per nje kohe te gjate ne nje vend me erera te kufizuara ben qe keto qeliza te jene te pergjegjshme per kete mjedis

24. Pershtatja • Zhvillimi ose riperteritja e receptoreve behet duke ndryshuar ambient per nje periudhe relativisht te gjate kohore (pershtatje afatgjate) • Pershtatja afatshkurter: pergjegjes truri dhe jo kaviteti nazal • Adaptimi kryq: fenomen qe shpjegon humbjen e perkohshme te ndjeshmerise si rezultat i ekspozimit te nje ere tjeter, te ndryshme nga ajo e para

25. Pershtatja • Ererat qe kane tendence te nuhaten me te njejtin intensitet tregojne nje shkalle te madhe te aplikimit te fenomenit te adaptimit kryq. Kjo ndodh sepse ekspozimi i njeres ul ndjeshmerine ndaj eres tjeter • Ererat qe stimulojne qeliza receptore te njejta shfaqin maksimumin e adaptimit kryq • Ererat qe stimulojne receptore te ndryshem shfaqin nje shkalle te vogel te adaptimit kryq • Hipoteze: adaptimi kryq dhe ai afatshkurter nuk jane rezultat i lodhjes qe mund te pesojne receptoret e nuhatjes

26. Psikologji fiziologjike • Kapitulli: 9, Shija • Pergatiti: Dr. Edvaldo Begotaraj

28. Shija Shija ka te beje me nje ndjeshmeri te caktuar qe lind kur substanca te ndryshme ushqyese bien ne kontakt me peshtymen qe ndodhet ne goje. Ky leng prodhohet nga gjendrat e peshtymes dhe shperndahet ne gjithe siperfaqen e gjuhes qe ndodhet ne goje Procesi i te shijuarit formohet nga temperatura, perberja e ushqimit dhe ushqimi

29. Shija • Peshtyma prodhohet ne goje dhe ndihmon ne tretjen e ushqimit • Perberja kimike e ushqimeve ndikon ne sekretimin e peshtymes • Peshtyma ndikon dhe ne ruajtjen e dhembeve • Ndihmon ne eliminimin e baktereve te gojes

30. 5 shije • E tharta • E kripura • E embla • E hidhura • Aciditeti

31. Modeli i Henning • Shijet kombinohen me njera tjetren dhe formojne kompleksin e shijes • Schiffman: dalloi shijet primare. Me shume se 4 shije primare • Erikson: shijet duhen analizuar vec e vec. • Teorite e sotme: shmangen nga ndikimi i modelit te 4 perberesve dhe zhvillohen drejt identifikimit te ngjashmerise kimike ndermjet substancave qe i perkasin te njejtes shije

32. Rruga neurale e shijes • Receptoret e shijes jane te vendosur ne goje • Gjuha eshte nje organ muskulor shume i fuqishem. Mbeshtillet nga nje membrane ku dallojme disa struktura te quajtura papila. Tek papilat gjejme sythet e shijes ku ndodhen qelizat receptore

33. Shija • Sythat e shijes ndodhen ne pjese te ndryshme te gjuhes ne menyre jo te barabarte si edhe ne qiellze, fyt dhe ne pjeset e brendshme te faqeve • Ne goje gjenden rreth 600-700 papila • Ne femijeri kemi nivel te ulet sythash dhe ne adoleshence nivelin me te larte • Jetegjatesia 10 dite

34. Shija • Sythat nuk jane neurone te verteta dhe nuk kane aksone. Ne syth ndodhen rreth 15 qeliza receptore • Fundi i qelizes receptore permban mikrovilen e cila kryen kontaktin me ushqimin • Ky kontakt eshte shenja e nisjes se procesit te transduksionit • Qelizat receptore te gjuhes jane ne kontakt me fibrat nervore qe ndodhen ne brendesi te gjuhes qe tejcojne informacionin drejt SNQ

35. Shija • Sythet e teshijuaritperbehenngatrenervakranial • Fibratnervore u pergjigjen ne menyretendryshmeperberjeskimiketesubstancave. Atojanetespecializuara per njeshijetevecantedhe per nje substance tevecante. Ndikohenedhengaintensiteti • Identifikimi I shijesbehet per njekoheshumeteshkurter

36. Shija • Informacioni per shijenkalonngagjuhatekdisaberthamadhevazhdon ne dyzonatendryshmete SNQ. Zona e pare ndodhetmeslobit temporal dheatij parietal. Ne kete zone sasia e neuronevepergjegjese per shijeneshte e vogel. Sepsejane me shumetespecializuar per pertypjen. • Zonatjeterndodhet ne sisteminlimbikdheeshtepergjegejse per reaksionetemocionaleteshijes