KANSERLİ ve KRONİK HASTALARDA SAĞLIK PERSONELİNİN PSİKOLOJİSİ

1. KANSERLİ ve KRONİK HASTALARDA SAĞLIK PERSONELİNİN PSİKOLOJİSİ Hem. Sefa ALTIOK Kan Merkezi http://hastaneciyiz.blogspot.com Sağlık Slayt Arşivi:

2. Kanser, diyabet, kalp hastalıkları, kronik böbrek yetmezliği, alzhemer ve bazı ruh hastalıkları, beyin damarları ile ilgili hastalıklar, HIV-AIDS gibi yıkıcı ve kronik hastalıklar hasta ve hasta yakınları üzerinde ruhsal çöküntülere ve psikolojik bozukluklara neden olduğu bir gerçektir. Bedensel bir hastalık, kişide ve yakınlarında ruhsal olarak üzüntü ve olumsuz duygulara neden olur. Örneğin kanser olduğunu öğrenen bir insanın uyku ve iştahındaki bozulmayı, içine kapanmasını veya öfkeli- agresif olmasını, isyanını hastalığa karşı gelişen ilk tepkiler olarak örnek verebiliriz.

3. FİZİKSEL BİR HASTALIĞA SAHİP OLMANIN DUYGUSAL ETKİLERİ • Ciddi bir fiziksel hastalığa sahip olmak; ilişkilerimizi, işimizi, dini inançlarımızı ve sosyalizasyonumuz vb gibi hayatımızın tüm bölümlerini etkileyebilir. • Bazı hastalıklar bizi gergin, depresif, ihtiyaçlarımızı karşılamaktan yoksun bir hale getirebilir. Dolayısıyla ciddi duygusal anlamda da ciddi bir çöküş getirir. • Kalp hastalarının yaklaşık yarısı ciddi depresyon geçirmektedir. Buda kalp krizi riskini iki kat artırmaktadır. Kalp krizi geçirmiş veya kalp hastalığı tedavisi gören kişilerin hayat tarzlarında yapmak zorunda oldukları değişiklikler onları daha da sıkıntılı hale getirir. Sürekli ilaç kullanmak, sürekli doktor kontrolleri, beslenme alışkanlıklarının değişmesi vb…

4. Diyabet bireyin yaşam kalitesini önemli ölçüde etkilerken ruh ve beden sağlığı üzerindeki etkileri gözardı edilmektedir. • Araştırmalar diyabetli hastaların sıklıkla duygu-durum bozukluğu ve depresyon, anksiyete gibi sorunları diğer insanlara oranla 3 ila 5 kat daha fazla yaşadığı tespit edilmiştir. • Ayrıca diyabetin vücutta beyin kimyasını etkilediği kadar; depresyonunda vücutta ki insülin dengesini bozup diyabeti tetiklediği saptanmıştır. • Sıkı bir diyet, sürekli ilaç kullanımı, doktor kontrolleri ve diyabetin vücut üzerindeki etkileri düşünüldüğü ruhsal çöküntü kaçınılmaz görünüyor. • HIV-AIDS gibi henüz kesin tedavisi bulunmayan, bulaşma olasılığına karşı toplum tarafından dışlanma, ayrımcılık duygusuna yoğun şekilde maruz kalan, yoğun ve pahalı ilaç tedavisine karşın kesin iyileşmenin henüz olmadığını bilen bir kişinin psiko-sosyal durumu; yoğun depresyon ve anksiyetinin ötesinde intiharlara yol açacak kadar ciddi boyuttadır.

5. Kanser tanısı depresyon - anksiyeteye sebep olur ve bu durum hastanede yatış süresini ve tedaviye direnci arttırır. • İntihar kanserli hastalar için geçerli en ciddi endişedir. Hastanın ciddi ölçüde intihar riskine karşı güvenliği sağlanmalıdır. Onkolojik tedavinin yansıra psikolojik destek son derece önemlidir. • Ölüm korkusu, hayata dair planların bir anda alt üst olması, kişinin sosyal rolünün etkilenmesi, kendine olan güvenini kaybetmesine ve de aşırı üzüntü ve acı duymasına sebep olur. • Kanserli hastalarda; hekimin psikiyatrik rahatsızlıkları değerlendirmek için yeterli vaktinin olmaması ve de onkoloji tedavisinde psikiyatrik stratejilere ilişkin yeterli klinik verinin olmayışı ise bu süreçte bir dezavantajdır. Mümkün olduğunca ruh sağlığı uzmanları ve onkolojistlerin koordineli çalışması tedavideki başarıyı yükseltecektir.

6. Fiziksel sağlık problemlerinin ciddi ruhsal sorunlara, kişinin yaşam kalitesinin düşünmesine hatta intiharlara sebep olduğu görülüyor. • Bundan dolayı birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan sağlık personelinin ilerleyici kronik ve ölümcül hastalıklara karşı ve dolaysıyla toplumun ruh ve beden sağlığının yükseltilmesi ve korunması açısından ne kadar önemli olduğu ortaya koymaktadır.

7. TEDAVİ VE BAKIM VERENLERDE STRES VE TÜKENMİŞLİK • Tükenmişlik sendromunun sağlık çalışanları arasıdan büyük bir sorun olduğu bilinmektedir. Tükenme kavramının insanlara doğrudan hizmet veren, insanlarla yüzyüze olan meslek gruplarında olduğunu düşünürsek hekimlik, hemşerilik gibi meslek gruplarında görülmesi kaçınılmazdır. • Ölümün hatırlanması, diğer çeşitli kayıplar ve umutsuzluk veya ölüm karşısında başarısız olmanın yarattığı duygular, mesleksel rolleri ve bireysel çatışmaları arasındaki geçişte zorlanmaları, hasta ve ailesiyle ilişkili emosyonel çatışmalar gibi sorunlarla sıkça mücadele etmek zorunda olmaları sağlık personelinin stresin duygusal ve fiziksel semptomları ile yoğun şekilde risk altında olduğunu göstermektedir.

8. TÜKENMİŞLİK SENDROMU (BURN OUT) • Tükenme ve aşını ve uzun süreli bir iş stresi sonrası başlayan bir süreçtir. Genel olarak üç aşamada değerlendirilir. • Duygusal Tükenme: Kişinin duygusal kaynaklarının bittiği duygusuna kapılmasıyla ortaya çıkar. • Duyarsızlaşma: Bireylerin duygudan yoksun biçimde tutum ve davranışlar sergilemesini içerir. • Kişisel Başarıda Düşme: Kişinin kendisiyle ilgili değerlendirmelerin olumsuz bir nitelik kazanmasıyla belirir.

9. Tükenme ile ilgili sosyodemogratif ve diğer etkenler: • Yaş : Tükenmenin genç yaşta ki profesyonellerde daha yoğun olduğu bildirmektedir. • Cinsiyet : Tükenme ile ilgili stres ve kaygının kadınlarda daha yoğun olduğu bildirilmektedir. Bunda toplumsal roller özellikle “çift rol” çatışması etken olarak görülmektedir. • Medeni durum: Evlilerin kişiler arası ilişkiler ve krizle boşa çıkma sorun çözme becerileri gelişmekte, evlilik ilişkisinin, dinleme, sorun çözme, kabullenme ve uyum sağlamada sınırlarını genişletmektedir. Bu nedenle bekâr olanların, evli olanlara göre tükenmeyi daha yoğun yaşadığı saptanmıştır.

10. Fiziksel Stresörler • Aşırı fiziksel ve bilinçsel iş yüklenmeleri • Uzun çalışma saatleri • Uygun olmayan çalışma koşulları • Sık kesintiler araya girmeler • Fazla mesai • Anlaşması zor yeni teknolojiler ve personel kısıntıları yüzünden artan iş talepleri • Nöbetler ve gece çalışmaları • Zaman baskısı

11. Sosyal Stresörler: • Rahatsız edici talepkar hastalar • Agresif hastalar ve şiddet • Antlaşmazlıklar yüzünden dava açılması • Saygının olmaması • Meslektaşlarıyla çatışmalar yaşama • Süpervayzırlara güvenilmezlik ve onlara fazlasıyla katlanma

12. Psikolojik Stresörler • Şiddetli hastalıklar ve travmalar • Hastaların durumlarının ağır olması ve ölümü • Plan yapmak için zaman yetersizliği hastaların beklentilerindeki artışlar • Rol belirsizliği ve çatışması görevinin çeşitliği • Sınırlı kariyer fırsatlar, iş güvensizliği, yönetimle yaşana sorunlar • Başarı performans geribildirimleri • Sosyal olanakların ve alınan ücretin az oluşu • Hizmetçi eğitimin olmaması, işe yani başlama • Yapılan iş yüküne karşın karar verme gücünde sorumluluğun olmaması • Hasta ve ailesinin sağlık personelini sürekli suçlama ve onlara iyi bakım ve tedavinin yapılmadığı söylenmesi • Hasta ve amirlerce yapılan taktirlerin azalması

13. TÜKENME SENDROMUNUN BELİRTİ VE BULGULARI • BİREYSEL TÜKENMİŞLİK SEMPTOMLARI • Fiziksel Semptomları: Fiziksel bıkkınlık ve yorgunluk depresyon, uykusuzluk veya aşırı uyuma, başağrısı, gastrointestinal bulgular, uzun süreli ve sık soğuk algınlığı, kilo kaybı ve kilo alma, nefes darlığı, hipertansiyon, hipotansiyon, kolesterol seviyesinde yükselme, koromer hastalıklar, konuşma bozukluğu ve seksüel fonksiyonlarda bozulma. • Psikolojik Semptomlar: Flexibilite kaybından rigiditeye kadar değişiklikler dikkat kaybı ve apati, emosyonel yorgunluk veya kontrol kaybı, düş kırıklığı, hüsran, insancıl duyguları yitirme, karar alma becerilerinde yetersizlik, güçsüzlük hissi, kuşku, suçluluk yetersizlik duygusu, depresyon, yabancılaşma, endişede artma, alışılagelenden fazla risk alma, aşırı güven-güvensizlik, durgunluk.

14. Davranışsal Semptomlar: İş performansında ve doyumunda azalma, iş ilişkilerinde bozulma, işi bırakma, alkol kullanımında artış, işe yoğunlaşma, amaç ve önceliklerin kaybı, kazaya yatkınlık, işe ait yaklaşımlarda artış, unutkanlık, konsantrasyon eksikliği ve kızgınlık ifade eden sözler. • Kurumsal Tükenmişlik Semptomları: İşten ya da servisten ayrılmaların çok oluşu, hizmetin kalitesinin düşmesi, çalışanların sık sık işe geç kalması, serviste yada çalışanların arasında çatışmaların artması, çalışanların duygusal ve bedensel sorunlarının artması ve işyerinde üretkenlikte azalma.

15. SAĞLIK PERSONELİNİN TÜKENMİŞLİĞİ VE STRESİ NASIL ÖNLENEBİLİR • Ölüm riski olan hastanın duygusal psikolojik, ekonomik ve ailesel endişelerini anlamak ve yardımcı olmak sanıldığı kadar kolay bir şey değildir. Özellikle onkoloji, yoğun bakım gibi kliniklerde çalışan sağlık personeli her gün ölümü hatırlar. İyileşmeyen tedaviye yanıt vermeyen hastalara hizmet sunar. Olumlu- olumsuz geribildirim almamaktadır. Personel, sunduğu bakımın sonuçlarını kontrol edecek veya ölçecek bir araçtan yoksundur. Tüm bunlar sağlık çalışanlarının zaman içine tükenmesine aşırı stres yaşmasına neden olmaktadır. Tüm sağlık çalışanlar genelde hastaları daha iyi hale getirmek için çalışırlar; tüm ekip üyeleri ölümünde yaşamak kadar olağan olduğunu bilir fakat yinede suçluluk ve üzüntü duygusu sık sık yaşanan bir çatışmadır. • Tükenme tek tek belirtilere hatta tek başına tükenmeye yaşayan bireye yönelik müdahalelerde giderebilecek bir sorun değildir. Bu sendrom bir sistem sorunu olarak ele alınmalıdır.

16. Bireysel ve Sosyal Önlemler • Kendiniz hakkında gerçekçi bir tablo ortaya koyan Duygularınızın ne olduğunu ve nedenlerini bilin • Kendinize gerçekçi amaçlar saptayın. • Tükenmişlik ve stres semptomlarını tanıyın • Gerektiği zaman yardım isteyin. Kişinin insan olarak sınırlılıkları olan bir • bireyin olduğunu ve sorumluluklarının sınırlarını bilmesi, gereksiz ve kaldıramayacağı yüklerin altına girmemesi mümkün olabilir. • Yapısal ve kişisel destek sistemi geliştirin • Umut yeşertin • Çabalarınızın görünmesini sağlayın • İş dışında aktif kişisel, sosyal yaşamınızı devam ettirin • Gerektiğinde işe ara verin, kendinize zaman ayırın • İyi bir rejim ile fiziksel egzersiz yapın • Kurumsal katılım duygunuzu geliştirin • Gerektiğinde tedaviyi kabul edin. • Rahatlamaya ve ya meditasyon gibi yöntemler geliştirin • Pozitif olmaya çalışın

17. KURUM YADA İDARECİLER TARAFINDAN YAPILMASI GEREKLİ OLANLAR • Zor işlerin dönüşümlü yapılması sağlamak • Zor işlerin eşit dağıtılması • İdaricilerin sadece hizmet sunduğu kişilere değil elemanlarına da destekleyici olmaları • İdarecilerin elemanlarına çalıştıkları konuda okumaları, bilimsel toplantılara katılmaları ve araştırmalar yapmaları konusunda destek vermeleri. • Yöneticiler zaman zaman ekip içi toplantılar yaparak ekip sorunlarının • tartışılmasına fırsat vermeli ve adil davranmalıdır. • Hoşgörü, esnek, katılımcı bir yönetim anlayışı, dinleyen, değer veren, saygı duyan yöneticiler tükenmişliğin önlenmesinde ve giderilmesinde son derece önemlidir.

18. AİLE DÜZEYİNDE YAPILMASI GEREKENLER • Ailesi tarafından yeterince desteklenen bireylerin tükenmeden koruma şansı daha yüksektir.

19. İŞ ARKADAŞLARI DÜZEYİNDE YAPILMASI GEREKENLER • Aynı yerde çalışan kişilerin zaman zaman iş dışı konularda birbirleriyle sıcak ve yakın ilişki kurmalarını sağlamalıdır. • Birlikte çalışmaktan doğan sorunları zamanında sorun kronikleşmeden • Çözmeleri yararlıdır. • Daha kıdemli olanlar yeni başlayanlara karşı idealize olmayan daha adaptif rol modelleri olabilmelidir. • Özellikle erkekler için iş yerinde destekleyici bir ortam içinde olmaları kritik bir önem taşır.

20. PROFESYONEL DÜZEYDE YAPILMASI GEREKENLER • Tükenme yaşayan ve psikiyatrik yardım için başvuran kişilerin yaşamlarındaki diğer değerli alanları keşfetmelerine, yaşamdaki önceliklerini yeniden keşfetmelerine yardım edilmelidir. • Sosyal ilişkilerini geliştirmeleri sağlanmalı. • Kendilerini ve yaptıkları işin değerini yeniden görmelerine olumlu gözle bakmalarına yardım edilmelidir. • Çıkan aile içi sorunlar profesyonel düzeyde ele alınmalıdır. • Tükenmişlik sendromuna ortaya çıkan maladaptif durumlar (alkol, sigara,psikasomatik hastalıklar vs) dikkate alınmalı, tedavi edilmelidir.

21. DEVLET YÖNETİMİ DÜZEYİNDE YAPILMASI GEREKENLER • Düşük ücret sorununun giderilmesi ödül kaynaklarının arttırılması • Personel yetersizliği sorununa göre bulunması • Yetkileri paylaştıran yönetim yaklaşımlarına yönelinmesi gibi yaklaşımlar tükenme sorununun üstesinden gelmede önemli ölçüde çözüm sağlayacaktır. • Eğer tükenme ile nasıl baş edilebileceği konusunda tüm bilgi ve nasihatler bir kelimede toplanabilseydi o zaman bu kelime DENGE olurdu. Verilenler ve alınanlar arasındaki denge, sakinlik ve stres arasındaki denge, aşırı yük ile aşırı ilgi ise dengesizlik ve tükenmişlik demektir

22. Sonuç olarak; tükenme, stres, depresyon, kronik yorgunluk sendromu çağımız özellikle hekimler, hemşireler, sosyal hizmet çalışanları, polisler gibi doğrudan hizmet veren alanlarda çalışan kişiler için en önemli sağlık sorunudur. Bu alanlarda aynı zamanda hizmetin kalitesinde insan etmesi vardır • Tükenme belirtilerini görmezden gelmek yerine erken dönemde tanıyıp önlemeye çalışan daha akılcıl bir çözümdür. Tükenme tek başına bireye yönelik müdahalelerde giderilecek bir sorun değildir. Bu durum; bir sendrom ve sistem sorunu olarak ele alınmalıdır.

23. KAYNAKLAR • Uluslar Arası Katılımlı Ulusal Kanser Haftası 4-6 Nisan 2005 Toplantı Kitapçığı (Burn Out) Melek Yılmazer) • Uluslar Arası Onkolojide Evde Bakım Toplantısı 7-9 Ekim 2004 Toplantı Kitabı (Bakım Verenlerde Stres Ve Tükenmişlik – Doç. DR. Vedat Işıkhan (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetle Yüksekokulu Öğretim Üyesi) • http:// www.medimagazin.com.tr (Medimagazin Hemşirelerin Sorunları) • Yoğun Bakım Hemşire Derneği II. Ulusal Kongresi 26-28 Eylül 2005 Toplantı Özet Kitapçığı http://hastaneciyiz.blogspot.com Sağlık Slayt Arşivi: