WIE DOET ME WAT? EEN SOCIAAL-PSYCHOLOGISCHE VISIE OP DUURZAME ONTWIKKELING

1. WWW.VANDESANDEINLEZINGEN.NL WIE DOET ME WAT?EEN SOCIAAL-PSYCHOLOGISCHE VISIE OP DUURZAME ONTWIKKELING PROVINCIE GRONINGEN 12 NOVEMBER 2008

3. 1 DE VERHOUDING NATUUR-MENS & DE VERHOUDING MENS-NATUUR

4. Hoeveelheid mensen

5. Er is veel veranderd • Bevolking is enorm snel toegenomen • Techniek is enorm snel geëvolueerd • Dat gaf ons een enorme toename in macht over de natuur • Daardoor is onze kennis enorm toegenomen • Daardoor is het aantal vragen enorm toegenomen • Dus is de specialisatie enorm toegenomen • En de organisatie moest dus heel sterk toenemen • Wat weer maakte dat onze afhankelijkheid enorm toenam • En dat alles in twee eeuwen • 200 jaar= 1/1000e van mensengeschiedenis Niet zo duurzaam, dus

6. Improvement takes much time Our model exists some 200.000 years Of those years 198.000 were before Christ All that time we were building up our civilisation After 199.900 years, some amazing developments took place: We developed the technical means to deplete all fossil material built up in the last 3 billion years We developed the technical means to raise average age about 50 years We developed the technical means to combat almost every kind of disaster We developed the technical means to create disasters on an unheard of scale These means were then used by people who had the reflexes of cavemen kunnen die knotsen niet wat duurzamer? TECHNOLOGY MEETS THE CAVE MAN een ramp voor de natuur

7. De mens verandert eigenlijk niet C O N T R O L E M E C H A N I S M E N GETRANSFORMEERD DOOR CULTUUR EN DUS DOOR TECHNIEK • Voortplanting (Hofmaken, Paring, Stalking, Porno, SEXINDUSTRIE) • Kinderzorg (Temperatuur, Voedsel, Veiligheid, WOONERF, KINDERINDUSTRIE) • Erbij horen (Kudde, School, Zwerm, Familie, Stam, Netwerk, Volk, Natie, COMMUNITY) • Territorium maken (Gebied, Gebouw, Persoonlijke ruimte, Eigen plek, WOONINDUSTRIE) • Communicatie(Signaalsystemen, Taal, Media, EMAIL, CHAT, GSM, COMM.INDUSTRIE) • Verkennen (Omgeving, Sociale netwerk, Wacht houden, Krant lezen, INTERNET, TV, MEDIA) • Status (Dominantiehierarchie, Ambitie, RESPECT, RECLAME, STATUSINDUSTRIE) • Agressie (Dreigen, Vecht/vlucht, Jagen, Doden, ZINLOOS GEWELD, VECHTINDUSTRIE) • Fourageren (Zoeken, Eten, Delen, Herkauwen, Cantine, ***, CONSUMEREN, McDONALDS) • Voorraad maken(Eikeltjes, Hamsteren, Vrienden, Banken, RIJK WORDEN, FINANCE) • Bouwen (Hol, Nest, Val, Dam, Kantoor, Stadion, SCHOENENDOZEN, BOUWINDUSTRIE) • Ruilen (Quid pro quo, oog om oog, geschenken, ruilhandel, HANDEL) • Lichaamsverzorging (Gladstrijken, Wassen, Vlooien, COSMETICA & MODE INDUSTRIE) • Afwachten (Pauzeren,Wachten, Uitrusten, Zonnen, LEKKER LUIEREN, GEMAKSINDUSTRIE) • Migratie (Trek, Nomadisme, Auto's, UITGAAN, MIGRATIE, VACANTIEINDUSTRIE ) • Spel (Sociaal, Vecht/vlucht, Prooi, Paintball, Status, Pokeren, Poppen, COMPUTERSPELLETJES, SPEELINDUSTRIE Wel aardig duurzaam, dus

8. Maar de techniek verandert sterk! • De techniek en de organisatie daarvan zijn enorm toegenomen en hebben revolutie ondergaan. • Dit maakt ons extreem afhankelijk van de infrastructuur. • Soorten techniek: • Energie techniek: stroom, benzine, kernreactoren • Regel techniek: computers, software, robots • Distributie techniek: Verkeer, zee- en lucht-vaart, logistiek • Fysische & Chemische techniek: Apparatuur en chemicaliën • Medische techniek: Hygiëne, geneesmiddelen, Diagnostiek • Communicatie techniek: Drukpers, TV, radio, telefoon, internet • Economische techniek: Marketing, modellenbouw, accountancy • Sociale techniek:Training, therapie, ergonomie, mediatechnieken, organisaties Totaal niet duurzaam, dus

9. Geen wonder dat we in de war zijn

10. NATUUR-MENS • De natuur (het geborene, het oorspronkelijke, de aard) is door mensen altijd opgevat als de natuurlijke vijand • Grote en voor mensen fatale risico's liggen bv. in ziekten, het weer, overstromingen, geologie, de zee, flora & fauna • Ook de mens hoort tot de natuur en hij vormt het grootste risico voor zijn medemens (Homo homini lupus. Hobbes, 1651) • De natuur laat zich gemakkelijk knechten, doch slechts op kleine schaal en tijdelijk (tuintjes, akkertjes, kanaaltjes, huisjes, beestjes) • Er is zeer veel natuur, dus dat knechten viel wel mee, behalve in de Republiek der Verenigde Nederlanden dan • Die was een soort achtste wereldwonder (Broek in Waterland) • Al onze eigenschappen zijn in een ongeknechte, natuurlijke omgeving geselecteerd

11. NATUUR Niets dierlijks is ons vreemd Instincten en emoties Gedragsmechanismen Langzame ontwikkeling Samenleving: Gemeinschaft Behoefte aan erbij horen Groepsdoelen Plicht; Eer; Traditie Conservatief; Stabiliteit Religie; Magie Strong ties Specifieke reacties op crisis IMPROVISATIE Fight-Flight Arousal Cohesie CULTUUR Ratio beïnvloedt gedrag Normen & Waarden Kosten-Baten analyse Snelle planning Samenleving: Gesellschaft Behoefte aan vrijheid Individualistische doelen Vrijheid; Geld; Vernieuwing Progressief; Schijnverandering Ideologie; Techniek Weak ties Specifieke reacties op crisis PLANNING Prioriteiten stellen Professionaliteit Organisatie © 2006 JP van de Sande RuG De mens reist langs twee sporen zijn worden

12. Cultuur is flexibel, de fundering ervan minder. Dus in het ideale geval:

13. MENS- NATUUR I • Naarmate we de natuur beter kunnen beheersen ontstaat de mogelijkheid haar te beminnen, maar dan in getemde vorm • De mens is dus zeer gemotiveerd de natuur te beheersen, want hij wil de natuur gaarne liefhebben (sinds JJ Rousseau) • Beheersen gebeurde tot in de 18e eeuw door magisch/religieuze middelen (totems, tempels, offers, spreuken) • Daarna meer succesvol door technische middelen • Beheersing der natuur werd tot beleid • Beleid heeft onbedoelde effecten en de belangrijkste daarvan is meer beleid • En daar leven jullie van

14. Unintended consequences (Merton, 1936, Boudon, 1977) Beleid is gericht op het verbeteren van een toestand Maatregelen hebben, naar men aanneemt gunstige gevolgen voor die aspecten waar men zich bewust van is Er zijn ook vele aspecten die men niet in de redenering betrekt omdat men ze niet ziet Het effect op deze aspecten is dus niet voorzien We noemen dat onbedoelde gevolgen Deze kunnen soms zo nadelig zijn dat ze het nuttig effect van de bedoelde gevolgen overtreffen

15. Unintended consequences (Merton, 1936) + Factor 1 BELEID POSITIEVE GEVOLGEN Factor 2 Factor 3 NEGA- TIEVE GEVOLGEN Factor 4 Factor 5 Factor 6 -

16. 10 Onbedoelde gevolgen van huidig beleid Door nadenken over mogelijkheden worden steeds meer mogelijkheden saillant Daardoor moet steeds meer georganiseerd worden Door organiseren en voorbereiding wordt reactie meer star Door nadruk op professionalisering tweedeling Door professionalisering daalt efficacy publiek Als regels voor iedereen gelden, gaat het idee persoonlijk aangesproken te worden verloren Door gebruik van statistische argumenten, verdwijnt de contextgevoeligheid van redeneringen Als anderen voor je denken hoef je zelf niet Door vroege waarschuwing ontstaat gewenning aan angst Gewenning aan angst geeft onverschilligheid en wantrouwen in overheid (Eiser, Reicher & Podpadec, 1994)

17. Kans op onbedoelde gevolgen Hoe complexer een systeem is, hoe groter de kans op OG Hoe meer het beleid op goede bedoelingen ipv realistische analyse is gebaseerd, hoe hoger de kans op OG Hoe homogener groep beleidsmakers, hoe meer OG Als door nieuw beleid gevoel van duurzaamheid toeneemt, gaat men zich verspillender gedragen Bij korte termijn beleid hogere kans op OG op lange termijn en omgekeerd Als beleid en uitvoering in verschillende handen liggen stijgt kans op OG sterk Hoe meer tegenwerking door ontbreken unanimiteit, hoe meer OG Schijnbare OG: soms bedoelen beleidsmakers iets anders dan ze zeggen te bedoelen en zijn OG feitelijk bedoeld.

18. MENS-NATUUR II • Wat doet de mens graag met de natuur en wat niet? • Hiertoe kunnen we het beste bij kinderen beginnen • Kinderen (maar vele mannen ook) vinden leuk: • Vuurtje stoken en rommel maken • Stoer doen • Bomen omhakken • Hutten bouwen • Kinderen (maar vele mannen ook) hebben een hekel aan: • Opruimen en schoonmaken • Zuinig doen • Wachten tot iets gegroeid is • Viezigheid (als het echt vies is) • Dit alles is via conditionering goed te beïnvloeden • Maar niet eindeloos. Dus kennis van psychologie nuttig • Erg nuttig is ook het wekelijks lezen van Adformatie

19. Moderne inzichten over denken • Verschillende typen denken, met eigen wetmatigheden: Problem solving, Attributie,Persoonswaarneming, Zelfbeeld • Mensen zijn ‘cognitive misers’: heuristieken: • Representativiteit(waar lijkt het op?) • Toegankelijkheid(komt het me bekend voor?) • Anchoring(wat is normaal met dit soort dingen?) • Denken berust sterk op geheugen(retrieval/imprinting; short/long-term) • Denken bij dreigend verlies gaat voorzichtiger dan bij winstverwachting (Gain-Loss frame) • Denken gaat via schemata (klaar liggende verbanden tussen concepten) • Mensen kunnen niet meer dan 5 ballen in de lucht houden • Denken wordt sterk beïnvloed door Biases (Self serving/ Actor-Observer/ Positivity/ Primacy-recency) • Denken sterk beïnvloed door Toegankelijkheid/Priming • Denken komt meestal pas na nemen beslissing. Misschien heet het daarom wel: Na-denken

20. Ouderwetse inzichten over denken • Hij ziet de splinter in het oog van de ander, maar niet de balk in zijn eigen oog =actor-observer bias • Een ezel stoot zich in ‘t gemeen, geen tweemaal aan denzelfden steen • Voorzichtigheid is de moeder der porceleinkast =Loss frame • Zoals de waard is, vertrouwt ie zijn gasten =false consensus • Elk denkt zijn uil een valk te zijn =onrealistisch optimisme • L’embarras du choix =Hoe meer keuzes je iemand geeft, hoe moeilijker de keuze wordt: 5 ballen • De eerste indruk is belangrijk =Primacy effect • Waar het hart vol van is, loopt de mond van over =toegankelijkheid

21. © 2006 JP van de Sande RuG Eeuwig inzicht over denken EPIMETHEUS PROMETHEUS IS ZOU MOETEN BESCHRIJVING WENS WERKELIJKHEID IDEAAL alle gevolgen bedoelde gevolgen HEDEN psychologie TOEKOMST POLITIEK theorie utopie BELEID TOETSING DATA HYPOTHESEN realisme optimisme

22. ALS GEEN ANDER HEEFT DE AMBTENAAR MET BEIDE TE MAKEN IK WENS U VEEL WIJSHEID EN WEINIG PERSONEEL

23. Enkele diversen

24. PROBLEMSOLVING voor de AMBTENAAR

25. © 2006 JP van de Sande RuG Rationaliteit • Is vooral een overweging in Prescriptieve (normatieve) modellen • Wat is Rationaliteit? • Keuzemakers kennen utilities van alle mogelijke uitkomsten en kunnen deze met elkaar vergelijken • Keuzemakers hebben als doel de eigen opbrengst te maximaliseren • Keuzemakers weten voor welke termijn ze kiezen • Keuzemakers zijn volledig op de hoogte van de regels en mogelijkheden van de situatie, en ze kennen de kansen

26. Wat wil de mens? • Een rationeel antwoord is: Hij/Zij wil zo hoog mogelijke opbrengsten bij zo laag mogelijke kosten • Dus: duurzaam en gezond, maar er niets voor doen • Velen denken daarbij vooral op korte termijn • Anderen houden ook rekening met de langere termijn • Dus sommigen niet, anderen wel een duurzame leefstijl • Zowel sommigen als de anderen krijgen toch, tegen hun zin, te maken met milieulasten van allerlei soort. • Zowel de sommigen als de anderen achten het de verantwoordelijkheid van de overheid dat ze uitstel van executie krijgen

27. Wat wil de doorsnee mens? • Een bio-psychologisch antwoord is: Hij/Zij wil dat alles veilig en vertrouwd is • Hij wil vooral helemaal niet dood en ziek worden • Hij wil ergens bijhoren waar hij trots op kan zijn • Hij wil kennen en gekend worden • MAAR:volgens the lonely crowd: hij wil ook anoniem zijn • Hij wil zo veel mogelijk verantwoordelijkheid leggen bij mensen die hij als ‘hoog’ waarneemt • Hij wil misschien wel het liefst een magisch proces

28. Wat vindt de manager?(Pollit, 1993; McLaughlin et al., 2001; Mawby & Worthington, 2002) • Organisaties lijken meer op elkaar dan ze verschillen • Dus vakkennis is secundair. Alles kan ingehuurd worden • Efficiency en groei zijn de toverwoorden • Nadruk op output en resultaten • Ontwikkeling prestatie-indicatoren en ranglijsten • Nadruk op de voordelen van concurrentie • Centralisatie-tendens: Afkeer van zelf-sturende teams • De burger wordt als klant gezien, de werknemer als tool (HRM) • Er wordt alleen vooruit gekeken (Henry Ford: history is bunk), maar niet ver • Geen interesse en inzicht in onbedoelde gevolgen • Combinatie van centrale beleidsvorming met lokale dienstverstrekking • Loyaliteit aan groep is meer een kwestie van sentiment dan noodzaak