Gaz doskonały i nie tylko

2. Gaz doskonały i nie tylko UGP

3. Dane informacyjne: • Nazwa szkoły: Zespół Szkół Leśnych im. Jana Kloski w Goraju ID grupy: 97/85_MF_G2 • Opiekun: Katarzyna Mituta • Kompetencja: matematyczno - fizyczna • Temat projektowy: AS TP 079 - Gaz doskonały i nie tylko • Semestr/rok szkolny: Semestr V - rok szkolny 2011/2012

4. Gazy: • Gaz – stan skupienia materii, który nie posiada własnego kształtu, łatwo zmienia kształt (ściśliwość gazów) i zajmuje całą dostępną mu przestrzeń. •  fazie gazowej występują duże odległości między drobinami, • drobiny gazu mają pełną swobodę ruchu, • drobiny cały czas przemieszczają się w przestrzeni zajmowanej przez gaz i nigdy nie zatrzymują się w jednym miejscu, • między drobinami nie występują żadne oddziaływania dalekozasięgowe, a jeśli, to bardzo słabe. Jedyny sposób, w jaki cząsteczki na siebie oddziałują, to zderzenia.

5. Gaz doskonały: Gaz doskonały – zwany gazem idealnym jest to abstrakcyjny, matematyczny, uproszczony model gazu rzeczywistego, spełniający następujące warunki: • brak oddziaływań międzycząsteczkowych z wyjątkiem odpychania w momencie zderzeń cząsteczek, • Cząsteczki posiadają masę, ale objętość cząsteczek jest znikoma w stosunku do objętości gazu, • zderzenia cząsteczek są doskonale sprężyste, • cząsteczki znajdują się w ciągłym chaotycznym ruchu. Założenia te wyjaśniły podstawowe właściwości gazów.

6. Równanie Clapeyrona: Stan fizyczny porcji gazu określają parametry stanu gazu: • ciśnienie (p), • objętość (V), • temperatura (T)  (bezwzględna), T [K]  = t [°C] + 273,15 Gaz w mechanice klasycznej opisuje równanie Clapeyrona (równanie stanu gazu doskonałego), przedstawiające zależność między parametrami gazu i licznością n wyrażoną w molach: pV = nRT  gdzie R  jest uniwersalną stałą gazową R = 8,31 J/(K*mol) • Mol to ilość substancji zawierająca liczbę Avogadro drobin: NA= 6,02 * 1023 mol -1, czyli tyle, ile jest atomów w 12 gramach węgla 12C: 1mol = 6,02 * 1023 drobin Równanie sformułowane zostało w 1834 roku przezBenoîta Clapeyrona.

7. Równanie stanu gazu doskonałego: Dla stałej masy gazu: Równanie to, mimo że wyprowadzone w ramach wyidealizowanego modelu, dobrze opisuje większość substancji gazowych w obszarze ciśnień do ok. 100 atmosfer i temperatury do 300–400 °C, oraz w temperaturze trochę większej od temperatury skraplania gazu.

8. Równanie van der Waalsa: • Równanie van der Waalsa – wyprowadzone przez Van der Waalsa w roku 1873 jako rozszerzenie równania stanu gazu doskonałego (równanie Clapeyrona), Van der Waals wprowadził poprawkę uwzględniającą objętość cząsteczek gazu (b) oraz oddziaływanie wzajemne cząsteczek gazu (a/V²). • Najczęściej podawane jest dla objętości molowej gazu (dla 1 mola gazu, V = Vm): Gdzie: • a - stała charakterystyczna dla danego gazu, uwzględniająca oddziaływanie między cząsteczkami gazu (cząsteczki gazu przyciągają się, w wyniku czego rzeczywiste ciśnienie gazu na ścianki naczynia jest mniejsze niż w przypadku, gdyby tego oddziaływania nie było), • b - stała charakterystyczna dla danego gazu, uwzględniająca skończone rozmiary cząsteczek, ma wymiar objętości, przez co uznawana jest za objętość mola cząsteczek gazu, • Vm = V/n - objętość molowa; • Równanie van der Waalsa stanowi na ogół bardzo dobre przybliżenie równania stanu gazów rzeczywistych, szczególnie dla dużych ciśnień i w temperaturach i ciśnieniu zbliżonych do parametrów skraplania gazu i powyżej.

9. Energia wewnętrzna: • Energia wewnętrzna (oznaczana zwykle jako U lub Ew) w termodynamice – całkowita energia układu będącą sumą: energii potencjalnej i kinetycznej makroskopowych części układu, energii kinetycznej cząsteczek, energii potencjalnej oddziaływań międzycząsteczkowych i wewnątrzcząsteczkowych; • Wartość energii wewnętrznej jest trudna do ustalenia ze względu na jej złożony charakter. • Na przykład dla gazu doskonałego jedyną składową energii wewnętrznej, która może się zmieniać, jest energia kinetyczna cząsteczek gazu. Stąd zmiana energii wewnętrznej równa jest zmianie energii kinetycznej cząsteczek. gdzie • n – liczba moli gazu, CV – ciepło molowe przy stałej objętości, ΔT – zmiana temperatury gazu. • Energia wewnętrzna jest jednym z potencjałów termodynamicznych.

10. I zasada termodynamiki: • Według I zasady termodynamiki energia wewnętrzna stanowi jednoznaczną funkcję stanu, którą dla danej porcji gazu można wyrazić przez dowolne dwa parametry stanu, np. ciśnienie, temperaturę, objętość właściwą, entalpię, entropię i inne. • Dla układu zamkniętego (nie wymienia masy z otoczeniem, może wymieniać energię) zasadę można sformułować w postaci: • Zmiana energii wewnętrznej układu zamkniętego jest równa energii, która przepływa przez jego granice na sposób ciepła lub pracy. gdzie: • – zmiana energii wewnętrznej układu, Q – energia przekazana do układu jako ciepło,  W– praca wykonana na układzie. • Zasada stanowi podsumowanie równoważności  ciepła i pracy oraz stałości energii układuizolowanego.

11. Ciepło : • Tradycyjnie we wzorach fizycznych ciepło oznacza się literą Q. • Jednostką ciepła w układzie SI jest (od 1948 roku) dżul [1J]. • Jest to przekazywanie energii chaotycznego ruchu drobin (atomów, cząsteczek, jonów). • Ciepło oznacza również ilość energii wewnętrznej przekazywanej w procesie cieplnym. • Ciepło (jako wielkość fizyczna) przepływa między ciałami, które nie znajdują się w równowadze termicznej (czyli mają różne temperatury) i wywołuje zwykle zmianę temperatur ciał pozostających w kontakcie termicznym. • Przepływ energii wywołujący uporządkowany ruch atomów w otoczeniu jest pracą. • W innych układach jednostek ciepło wyrażane jest przez kalorie, ergi.

12. Ciepło właściwe: • Ciepło właściwe – ciepło potrzebne do zwiększenia temperatury ciała o masie 1 kg o jeden stopień: • gdzie • ΔQ – dostarczone ciepło; • m – masa ciała; • ΔT – przyrost temperatury. • W układzie SI jednostką ciepła właściwego jest dżul przez kilogram i przez kelwin: J/(kg*K) • To samo ciepło właściwe można zdefiniować również dla chłodzenia. • Ciepło właściwe jest wielkością charakterystyczną dla danej substancji w danej temperaturze (jest stałą materiałową). 

13. Przemiany gazowe: Przemiana izotermiczna: T=const, pV=const • p i V - zmienne opisujące zachowanie się gazu podczas przemiany izotermicznej. • Powyższa zależność między ciśnieniem i objętością dla gazu doskonałego stanowi treść prawa Boyle'a-Mariotte'a: Dla stałej masy gazu w układzie zamkniętym ciśnienie jest odwrotnie proporcjonalne do objętości gazu. ΔU=0 to Q + W = 0, czyli Q = - W Wniosek: Całe dostarczone ciepło w tej przemianie musi być zużyte przez gaz na wykonanie pracy podczas rozprężania. Jeżeli gaz jest sprężany (praca wykonywana jest nad gazem) to energię przekazaną mu w ten sposób musi oddać na zewnątrz. • Na wykresiep(V) izoterma gazu doskonałego jest hiperbolą. • Taka właśnie przemiana gazu (powietrza) dokonuje się w zakorkowanej strzykawce lekarskiej, gdy przesuwając tłok, sprężasz powoli w niej powietrze.

14. Przemiany gazowe: Przemiana izobaryczna: p=const. Prawo Gay – Lussaca: Dla stałej masy gazu objętość jest wprost proporcjonalna do temperatury gazu. W≠ 0, Q≠0 i ΔU= Q + W Wniosek: Jeśli gaz pobiera ciepło (Q>0) i ma przy tym stałe ciśnienie to musi się rozprężać wykonując pracę (W<0). Jeżeli gaz jest sprężany (W>0), to zmniejsza się jego objętość, aby ten proces zachodził przy stałym ciśnieniu gaz musi oddać ciepło otoczeniu (Q<0). Przemiana izobaryczna często pojawia się w: • teorii maszyn cieplnych oraz urządzeń energetycznych, • jest jedną z przemian tworzących obiegi porównawcze siłowni parowej, turbiny gazowej, chłodziarki gazowej i parowej, silnika wysokoprężnego, • w skraplaczach współczesnych elektrowni parowych - wurządzeniach tych ma miejsce konwersja energii o mocy na poziomie kilkudziesięciu tysięcy megawatów (tylko w Polsce).

15. Przemiany gazowe: Przemiana izochoryczna: V = const, • Prawo Charles'a. W izochorycznej przemianie stałej masy gazu, ciśnienie wywierane na ścianki naczynia jest wprost proporcjonalne do temperatury. W = 0 i ΔU = Q Wniosek: Przy stałej objętości gazu nie zachodzi rozprężanie i sprężanie gazu, czyli praca jest równa zero. Jedyną przyczyną zmiany energii wewnętrznej jest wymiana ciepła Q z otoczeniem. • Wykresem zależności p(T) jest izochora. Proces izochoryczny można praktycznie zrealizować podczas ogrzewania lub oziębiania gazu w zbiorniku o stałej objętości, czyli wykonanego z materiału o zerowej rozszerzalności cieplnej (np. gaz w butli).

16. Przemiany gazowe: Przemiana adiabatyczna: Q = 0 prawo Poissona: Gdzie: • wykładnik adiabaty, równy stosunkowi ciepła właściwego przy stałym ciśnieniu do ciepła właściwego przy stałej objętości, gdzie Cp i Cvoznaczają ciepła molowe (w przypadku tego wzoru można zastąpić je ciepłami właściwymi). Współczynniki  zależą od liczby stopni swobody cząsteczek gazu. • Podczas sprężania rośnie temperatura gazu, a podczas rozprężania temperatura maleje. Wniosek: Podobnie jak w przypadku sprężania izotermicznego - maleje objętość a rośnie ciśnienie, jednak w sprężaniu adiabatycznym trzeba dodatkowo uwzględnić wzrost ciśnienia gazu (spowodowany wzrostem temperatury). Q = 0, ΔU= W • Sprężanie adiabatyczne może zachodzić w cylindrze zamkniętym przesuwającym się tłokiem bądź w dyfuzorze.

17. Przemiana adiabatyczna w technice: • Wzrost temperatury w wyniku sprężania adiabatycznego jest wykorzystywany w silniku tłokowym wysokoprężnym, gdzie celem jest uzyskanie odpowiednio wysokiej temperatury powietrza umożliwiającej samozapłon mieszanki paliwowo-powietrznej. • Największe znaczenie dla cywilizacji ma rozprężanie adiabatyczne w turbinach cieplnych. Turbiny cieplne stanowią bowiem obecnie podstawowe źródło napędu generatorów elektrycznych. Podczas rozprężania w turbinie wymiana ciepła z otoczeniem jest tak znikoma, że prawie nie popełnia się błędu zakładając rozprężanie adiabatyczne. • Spadek temperatury w wyniku rozprężania adiabatycznego jest wykorzystywany także w chłodziarkach i pompach ciepła. • W atmosferze przemiana adiabatyczna zachodzi w wyniku wznoszenia się lub opadania mas powietrza. Podczas wznoszenia w wyniku zmniejszania się ciśnienia następuje ochładzanie masy powietrza, podczas opadania powietrze ogrzewa się. Zjawisko to odpowiada za zwiększone opady w górach od strony wiatru, ogrzewanie powietrza oraz zmniejszone opady po zawietrznej stronie gór.

18. II zasada termodynamiki. Entropia: Entropia – termodynamiczna funkcja stanu, określająca kierunek przebiegu procesówspontanicznych (samorzutnych) w odosobnionymukładzie termodynamicznym.  • Entropia S jest funkcją stanu, jest miara nieuporządkowania materii, która jest tym większa, im stan układu jest bardziej nieuporządkowany (bardziej prawdopodobny). • Zmiana entropii zachodzi podczas ogrzewania lub podczas zmiany stanu skupienia. Gdy ciało znajdujące się w temperaturze T przyjmie z otoczenia ciepło ΔQ to jego entropia wzrasta. Druga zasada termodynamiki stwierdza, że w układzie termodynamicznie izolowanym istnieje funkcja stanu zwana entropią, której zmiana  w procesie adiabatycznym spełnia nierówność ΔS ≥ 0 , przy czym równość zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy proces jest odwracalny. • "W układzie termodynamicznie izolowanym w dowolnym procesie entropia nigdy nie maleje"

19. II zasada termodynamiki: Alternatywne sformułowania pochodzą od: •  Clausiusa: „Nie istnieje proces termodynamiczny, którego jedynym wynikiem byłoby pobranie ciepła ze zbiornika o temperaturze niższej i przekazanie go do zbiornika o temperaturze wyższej.” •  Lorda Kelvina: „Nie jest możliwy proces, którego jedynym skutkiem byłoby pobranie pewnej ilości ciepła ze zbiornika i zamiana go w równoważną ilość pracy.” • Wprowadzając pojęcie perpetuum mobile drugiego rodzaju, jako silnik cieplny pobierający energię cieplną z układu i w całości przekształcający ją na pracę, można sformułować drugą zasadę termodynamiki w następujący sposób: „Nie istnieje perpetuum mobile drugiego rodzaju.” •  Aby czerpać energię termiczną z układu, trzeba dysponować czymś zimniejszym niż ten układ!

20. III zasada termodynamiki: • tzw. zasada Nernsta Plancka mówi, że entropia ciała zbliża się do zera, gdy temperatura tego ciała zbliża się do zera bezwzględnego; pierwotnie sformułowana 1906 przez W.H. Nernsta; ostateczną postać nadał jej 1912 M. Planck; wynika z niej niemożność osiągnięcia zera bezwzględnego.  Ciało pozbawione niedoskonałości, zwane kryształem doskonałym, ma w temperaturze 0 bezwzględnego (0 K) entropię równą 0, gdyż jego stan może być zrealizowany tylko na jeden sposób (każda cząsteczka wykonuje drgania zerowe i zajmuje miejsce o najmniejszej energii). • Oznacza to, że każde rzeczywiste ciało ma w temperaturze większej od zera bezwzględnego entropię większą od zera. • gdyby udało się schłodzić jakąś substancję do 0 K i gdyby ona utworzyła kryształ doskonały nie posiadający zamrożonych defektów krystalicznych to jej entropia musiałaby przyjąć wartość 0. Jest to jednak technicznie, a także formalnie niewykonalne, dlatego definicja trzeciej zasady termodynamiki w formie: • entropia kryształu doskonałego w temperaturze zera bezwzględnego jest równa 0 nie jest poprawna, choć intuicyjnie akceptowalna.

21. Temperatura: • Temperatura – jedna z podstawowych wielkości fizycznych (parametrów stanu) w termodynamice, będąca miarą stopnia nagrzania ciał. • Temperaturę można ściśle zdefiniować tylko dla stanów równowagi termodynamicznej, bowiem z termodynamicznego punktu widzenia jest ona wielkością reprezentującą wspólną własność dwóch układów pozostających w równowadze ze sobą. , C = 2,07*10-23 J/K • Temperatura jest związana ze średnią energią kinetyczną ruchu i drgań wszystkich cząsteczek tworzących dany układ i jest miarą tej energii. • Temperatura jest miarą stanu cieplnego danego ciała. Jeśli dwa ciała mają tę samą temperaturę, to w bezpośrednim kontakcie nie przekazują sobie ciepła, gdy zaś temperatura obu ciał jest różna, to następuje przekazywanie ciepła z ciała o wyższej temperaturze do ciała o niższej – aż do wyrównania się temperatury obu ciał. • Fizycy konstruują skale temperatury. Skala temperatury zawiera charakterystyczne wartości temperatury i odpowiadające im zjawiska określające stan cieplny.

22. Skala Kelwina: • Kelwin – jednostka temperatury w układzie SI równa 1/273,16 temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody, oznaczana K. • T(K) = t (°C) + 273,15 • Skala Kelvina (skala bezwzględna) jest skalą termometryczną absolutną, tzn. zero w tej skali oznacza najniższą teoretycznie możliwą temperaturę, jaką może mieć ciało. Jest to temperatura, w której (wg fizyki klasycznej) ustały wszelkie drgania cząsteczek. • Temperatury tej praktycznie nie da się osiągnąć – obliczono ją na podstawie funkcji uzależniającej temperaturę od energii kinetycznej w gazach doskonałych. • Funkcję tę opracował William Thomson. • Na cześć lorda Kelvina nazwano skalę i jednostkę temperatury.

23. Silniki cieplne: • Silnik cieplny – urządzenie (maszyna cieplna), które zamienia energię termiczną (cieplną) w energię mechaniczną (praca) lub elektryczną. • Gaz roboczy w silniku poddawany jest różnym przemianom, których celem jest przekształcenie energii cieplnej pochodzącej ze źródła ciepła w pracę mechaniczną. Tylko część pobranego ciepła może zostać zamieniona na pracę. Pozostała część oddawana jest do chłodnicy. Gdy T1 oznacza temperaturę źródła ciepła, a T2 temperaturę chłodnicy, to T1<T2. Sprawność silnika:

24. Silniki: Energia zasilająca silnik może mieć formę: • energii chemicznej (np. silnik dla nanorurki) • energii cieplnej (np. silnik parowy, silnik Diesla, turbina parowa, gazowa i silnik Stirlinga) • energii elektrycznej (np. silnik elektryczny) • energii kinetycznej (np. turbina wiatrowa, turbina wodna) • energii potencjalnej (np. turbina wodna). W zdecydowanej większości urządzeń energia mechaniczna wytwarzana przez silnik odbierana jest od obracającego się wału silnika i jest wykorzystywana w postaci pracy mechanicznej lub zamieniana na energię elektryczną. W silnikach takich jak np. silnik rakietowy lub silnik liniowy efektem działania silnika jest energia ruchu postępowego.

25. Silnik czterosuwowy niskoprężny: • Cykl Otta - odwracalny obieg termodynamiczny składający się z następujących czterech procesów składowych: • (1-2) sprężanie adiabatyczne – sprężanie, • (2-3) ogrzewanie izochoryczne (wskutek spalania mieszanki paliwowej, silnik spalinowy)- przeskok iskry, • (3-4) rozprężanie adiabatyczne - PRACA • (4-1) chłodzenie izochoryczne - wydech, • (1-0-1) wtrysk paliwa i zasysanie mieszanki – ssanie.Cykl Otta jest obiegiem tłokowych silników spalinowych z zapłonem iskrowym. • Nicolaus August Otto (ur. 10 czerwca 1832 w Holzhausenan der Haide/Taunus, Niemcy, zm. 26 stycznia 1891 w Kolonii) –samouk, wynalazcanazwanego na jego cześć silnika Otto. Nigdy nie ukończył wyższej szkoły, jednakże otrzymał później tytuł doktora honoris causa.

26. Silnik czterosuwowy wysokoprężny: Cykl Diesla (obieg Diesla)obieg termodynamiczny złożony z czterech następujących po sobie przemian charakterystycznych: dwóch adiabat odwracalnych,izobary i izochory. Cykl Diesla składa się z następujących procesów: • 2-3 – wtrysk paliwa - izobaryczne ogrzewanieczynnika w wyniku spalania paliwa; jednocześnie występuje ekspansja czynnika od objętości V1 do objętości V2), • 3-4 – praca - adiabatyczne rozprężanie (adiabata odwracalna) od ciśnienia p3 do ciśnienia p2, • 4-1 - izochoryczne chłodzenie przy stałej objętości V3, • 1-2 - adiabatycznesprężanie powietrza (adiabata odwracalna) od ciśnienia p1 do ciśnienia p3. • Rudolf Diesel (ur. 18 marca 1858 - zm. 29 września 1913) – niemiecki konstruktor.

27. Gwałtowne zjawiska atmosferyczne: Front meteorologiczny, front atmosferyczny(łac. frons, czoło, twarz) – wąska strefa przejściowa oddzielająca masy powietrza o różnych właściwościach termicznych i wilgotnościowych. • Poniżej frontu znajduje się powietrze chłodne, powyżej ciepłe. W zależności od kierunku ruchu mas powietrza rozróżnia się: •  front ciepły – gdy ciepłe powietrze nasuwa się na powietrze chłodne, •  front chłodny - gdy chłodne powietrze wciska się pod powietrze ciepłe. • W strefie frontu chłodnego powstają chmury kłębiaste deszczowe, powodując silny, ale krótkotrwały opad obejmujący mały obszar. • Front powstały z połączenia frontu ciepłego z doganiającym go frontem chłodnym to front okluzji. • Kiedy strefa frontu nie przemieszcza się jest to front stacjonarny. Z fizycznego punktu widzenia (opisu stanu atmosfery układem równań) front atmosferyczny jest strefą nieciągłości. • Ze względu na duże różnice temperatur na niewielkiej przestrzeni w strefie frontu występują silne wiatry i inne gwałtowne zjawiska atmosferyczne – np. burze.

28. Gwałtowne zjawiska atmosferyczne: Burze – intensywne opady deszczu lub deszczu i gradu, którym towarzyszą wyładowania elektryczne w atmosferze (błyskawice i grzmoty). Przyczyny: • Szybki rozwój ogromnych gęstych chmur burzowych (tzw. Cumulonimbusy) o wysokości 10-16 km i szerokości ok. 8 km i wilgotny, chłodny wiatr. • Powietrze w górnych warstwach atmosfery jest o wiele zimniejsze niż przy powierzchni Ziemi. Ciepłe powietrze jest lżejsze od zimnego i unosi się do góry. W trakcie wznoszenia powietrze się rozpręża oraz także ochładza się. Wznoszące się powietrze w trakcie rozprężania staje się chłodniejsze od otoczenia, a więc cięższe i opada na dół. • Na całym świecie w tym samym czasie ma miejsce około 1800 burz i około 100 wyładowań w ciągu sekundy.

29. Gwałtowne zjawiska atmosferyczne: • Cyklon − rodzaj cyrkulacji atmosferycznej typowej dla niżów barycznych; wirowy układ wiatrów w obrębie niżu (przemieszczają się po liniach spiralnych od zewnątrz do środka), na półkuli północnej kierunek przeciwny do kierunku ruchu wskazówek zegara, zaś na południowej zgodny z kierunkiem wskazówek zegara. • Cyklony występują zazwyczaj w umiarkowanych i wysokich szerokościach geograficznych, ich przechodzeniu towarzyszą zmiany pogody (zmiany temperatury powietrza, ciśnienia, prędkości wiatru, pojawienie się silnych opadów itp.). • Cyklony o katastrofalnych nieraz skutkach, występujące w niskich szerokościach geograficznych określa się jako cyklony tropikalne.

30. Gwałtowne zjawiska atmosferyczne: W polskiej terminologii tornado jest określane mianem trąba powietrzna. • Tornado (z hiszp. tronada – burza) – gwałtownie wirująca kolumna powietrza, będąca jednocześnie w kontakcie z powierzchnią ziemi i podstawą cumulonimbusa lub rzadziej wypiętrzonego cumulusa. • Tornada osiągają różne rozmiary. Zwykle przyjmują postać widzialnego leja kondensacyjnego, węższym końcem dotykającego ziemi. Dolna część leja jest często otoczona chmurą odłamków i pyłu. • Tornada zaobserwowano na każdym kontynencie oprócz Antarktydy. • Większość tornad ma siłę wiatru nie większą niż 180 km/h, szerokość leja do 75 metrów i pozostaje w kontakcie z ziemią na tyle długo, by przemierzyć kilka kilometrów. Niektóre osiągają prędkość wiatru ponad 480 km/h, szerokość leja 1,5 km i przemierzają do 100 km dotykając ziemi. Siłę tornad mierzy się w skali Fujity.

31. Dziękujemy! Źródła: http://pl.wikipedia.org Na licencji Creative Commons 3.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl http://www.edukator.pl/ http://poltergeist.blox.pl http://upload.wikimedia.org/ http://www.sila-cyklonu.strefa.pl/ http://www.kraina-tornad.yoy http://www.interklasa.pl http://lukashch.wrzuta.pl