KURAK VE YARI KURAK ALANLARDA MERA REHABİLİTASYONU Prof. Dr. Binali ÇOMAKLI

1. KURAK VE YARI KURAK ALANLARDA MERA REHABİLİTASYONUProf. Dr. Binali ÇOMAKLI

2. Dünyada toplam kara parçalarının yaklaşık %20’si meralarla kaplıdır. Ancak diğer alanlarda da otlatma yapıldığı düşünüldüğünde toplam alanın %70’inde otlatma yapılmaktadır. Türkiye’de ise toplam alanın yaklaşık %25’ine denk olacak şekilde mera alanı mevcuttur. Gerek dünyada ve gerekse Türkiye’de mera alanlarının önemli bir kısmı kurak ve yarı kurak iklim kuşağında toplanmıştır. Nitekim Türkiye’de mera alanlarının %70’ten fazlası kurak ve yarı kurak alanlarda bulunmaktadır. Kurak ve yarı kurak alanlarda çeşitli nedenlerle bozulan mera alanlarının rehabilitasyonu hem daha uzun süre almakta hemde nemli bölgelere göre daha zordur. Bu nedenle kurak ve yarı kurak alanlarda mera vejetasyonlarının tahrip olmaması konusunda azami özen gösterilmeli ve bu alanlardaki meralar yönetim ilkelerine uygun olarak kullanılmalıdır.

3. Çayır-Mera ve Tarla Kavramları Çayır: Taban suyunun yüksek olduğu düz veya düze yakın topraklarda oluşan sık, uzun boylu ve biçilmeye uygun bitkilerden oluşup genellikle özel mülkiyete konu arazilerdir. Mera: Genellikle taban suyu derinde, engebeli yerlerde oluşan kısa, seyrek, yatık veya yarı yatık bitkilerin oluşturduğu, hayvan otlatılarak değerlendirilen alanlar olup mülkiyeti devlete, kullanımı yöre halkına aittir. Tarla: Düz veya düze yakın (en fazla %15 eğimli) olan yerlerde toprak işlemeli tarım yapılan ve kültür bitkileri yetiştirilen alanlar olup taban suyu toprak işlemeyi ve bitki yetiştiriciliğini engellemeyecek derecede derindedir.

4. Çayır-Mera Arazilerinin Ülkemizdeki Durumu Ülkemizde 1950’li yıllarda 46.5 milyon hektar çayır-mera arazisi bulunurken bu rakam günümüzde 21.7 milyon hektara düşmüştür. Çayır meralarımız alan olarak kayıp verdiği gibi; yanlış kullanım sonucu yaklaşık %70’inde vejetasyon zayıflamıştır. Ülkemiz meralarının yaklaşık %42’si Doğu Anadolu Bölgesinde yer almaktadır. Nitekim bölgemizde toplam alanın %61’i çayır meralarla kaplı olup bu oran Erzurum’da %66 dır. Dolayısıyla ekonomisi tarıma, tarımı hayvancılığa dayalı olan bölgemizde çayır meralar hayati öneme sahiptir.

5. Çayır meraların tarımsal ve ekolojik denge açısından önemini şöyle sıralayabiliriz: 1.Ülkemizde toplam alanın %30’a yakını çayır meralarla kaplı olup; diğer canlılar açısından temel faktör olan bitki kaynaklarının önemli bir kısmını oluşturmaktadır. 2. Hayvanlar için en ekonomik yem kaynağıdırlar.Nitekim ülkemizde kaliteli kaba yemlerin %86.2’si çayır meralardan sağlanmaktadır. Ayrıca hiçbir masraf yapmadan en ekonomik hayvancılık modeli mera hayvancılığıdır. 3. Erozyonu önlemede çayır meralar önemlidir. Nitekim ülkemizde erozyona uğrayan alanların önemli bir kısmını meralar oluşturmaktadır.

6. 4. barajlar ve göletler gibi tesislerin ömürlerini uzatırlar. 5. Çayır meraların %87’si V-VII. Sınıf arazilerde oluştuğu için, bu alanların değerlendirme olanağı yoktur. 6. Atmosferdeki CO2 miktarını dengeleyerek sera etkisini azaltırlar. 7. Çalılı meralar kırsal kesimde yakacak ihtiyacının bir kısmını karşılarlar. 8. Çayır meralar gen merkezi konumundadırlar. 9. Hayvan besleme yönünden ekonomik değerleri vardır.

7. Çayır ve Mera Islahı Çeşitli nedenlerden dolayı (aşırı ve erken otlatma, yangın, aşırı soğuk ve kuraklık gibi) bitki örtüleri bozulan çayır ve meralarda verim potansiyelini artırmak ve üretilen yemden hayvanların daha iyi faydalanmasını temin ederek daha ekonomik bir hayvansal üretim gerçekleştirmek için yapılan uygulamalara çayır mera ıslahı denilmektedir.

8. Meraların ıslahı 4342 mera kanunu gereği tarım ve köy işleri bakanlığının ilgili birimleri (Tarım il ve ilçe müdürlükleri) tarafından yapılmaktadır. Bu çalışmalar yapılırken önce meranın durumu, yapılan etüt ve incelemelerle tespit edilip, daha sonrada köydeki hayvan varlığı, yem kaynaklarının durumu araştırılarak projeler hazırlanmaktadır. Nitekim bir taraftan bitki örtüleri düzeltilmeye çalışılırken diğer taraftan yem bitkileri tarımı teşvik edilmektedir (yem bitkileri tohumunun %50’si projeden karşılanır).

9. 1 - Durumu İyi ve Çok İyi Olan Meralarda • Amenajman İlkelerine Göre Uygun Olarak Kullanım • Otlamayı Kontrol Altına Alma Ve Gübreleme

11. 2- Durumu Orta ve Orta ile Zayıf Arası Olan Meralarda • Otlatmayı Kontrol Altına Alma • Toprak Su Muhafaza Tedbirleri • Gübreleme • Sulama • Yabancı Ot Mücadelesi • Drenaj

13. 3- Durumu Zayıf Olan Meralarda • İklim • Toprak Yapısı • Topoğrafık Yapı Dikkate Alınarak Suni Mera Tesisine Gidilmeli

15. MERA ISLAH TEDBİRLERİ 1- OTLATMANIN KONTROL ALTINA ALINMASI Zamanı Aralığı Kapasitesi Vejetasyon Tipine Uygun Hayvan

16. 2- SUNİ MERA TESİSİ • Uygun Yer Seçimi (İklim, Topografık Yapı, Toprak Yapısı) • Tohum Yatağı Hazırlığı • Tür Seçimi • Karışımların Hazırlanması • Ekim Zamanı • Ekim Şekli

22. Gübreleme: Çayırlarda bitki kompozisyonu dikkate alınarak gübreleme yapılmalıdır. Baklagil oranı fazla ise azot azaltılıp fosforlu gübre artırılmalıdır. Ortalama 10-15 kgN/da azot ve 5-10 kg P2O5/da fosforlu gübre önerilmektedir. Yabancı ot mücadelesi: yabancı otların artmaması için çayırlarda ilk bahar otlatması engellenmeli, aşırı sulamalardan kaçınılmalıdır. Ayrıca uygun gübreleme ve biçim zamanına dikkat edilmeli ve biçimde geç kalınmamalıdır. Şayet yabancı ot çok yoğun ise yapılacak etüt sonucunda herbisitlerle ilaçlı mücadele yapılabilir. Ayrıca çayırlarda farelerin oluşturduğu toprak yığınları ilk baharda dağıtılmalıdır.

23. 3- GÜBRELEME • Meralarda gübreleme bitki örtüsünün ıslahı veya meranın köyün hayvan varlığına yetmemesi durumunda verimi artırmak için yapılmaktadır. • Gübrelerin Vejetasyona Etkileri • Verim Artışı • Yemin Lezzetliliğin Artması • Botanik Kompozisyonda Düzelme • Hayvansal Ürün Miktarında Artış • Kimyasal Kompozisyonda Düzelme • Yeşil Yem Periyodunun uzaması • Gübre Cinsleri • NPK, Ca, Kireç, Mg, Kükürt

26. Gübrelemede Dikkat Edilecek Hususlar • Botanik Kompozisyon • Yararlanma Şekli • Toprak Nemi • Yabancı Ot Durumu • Toprak Analizleri

27. Gübreleme Zamanı ve Miktarı • Doğu Anadolu Meraları îçin • 7-10 kg/da N, 5 kg /da P2O5

28. 4- YABANCI OT MÜCADELESİ • Çayır - Meralarda Yabancı Ot Kavramı • Zehirli • Kokulu • Dikenli • Lezzetsiz ve Tek Yıllık Bitkiler

30. Yabancı Otların Yayılma Nedenleri • Düzensiz Otlatma • Otlayan Hayvanlarla Yabancı Ot Tohumlarının Yayılması • Küçük Hayvanlarla Yabancı Ot Tohumlarının Yayılması • Elverişsiz Hava Şartları • Sürüp Terk Etme • Yol vs. İçin Çıplaklaştırman Alanlar

31. Yabancı Otlarla Mücadele • Mekanik Mücadele (Buldozer, Zincir, Ray Ve Kablo Çekme), DahaZiyade Çalı Mücadelesi İçin • Biçme • Sürme • Yakma • Kimyasal Mücadele • Biyolojik Mücadele

34. 5- TOPRAK SU MUHAFAZA TEDBİRLERİ • Yırtma • Karıklama • Hendekleme • Gözleme • Su Yayma Tesisleri • Çalı Şeddeler • Taş Toplama ve Taş Kordonları

36. 6- OTLATMAYI KOLAYLAŞTIRICI MERA YAPI VE TESİSLERİ • Meralarda Su Tuz Ve İlave Yemlerin Kullanılması Suluklar: Özellikle sığır otlatılan meralarda iki su kaynağı arasında 2-3 km’den daha az mesafe olması gerekir. Çünkü sığırlar günde en az iki defa su içmeye ihtiyaç duyarlar. Sığırlar günde ortalama 25-40 lt, koyunlar ise 1-4 lt suya ihtiyaç duyarlar. Son yıllarda beton suluklar yerine galvanizli saçtan imal edilen suluklar imal edilmektedir. Sulukların etrafının çamur olmaması için tedbirler alınmalı ve fazla suyun tahliyesi yapılmalıdır. Ayrıca sulukların içerisinde yosunlaşmayı önlemek için içerisinde bakır sülfat bulunan ağzı tıkalı cam şişeler kullanılmalıdır. Suluklar meranın daha az verimli yerlerine kurulmalıdır.

38. Tuzluklar:Ayrıca merada ek yemlikler ile şayet kısır hayvanlar geceleri merada kalıyorsa saçtan yapılan tuzluklar kullanılmalıdır. Tuzluklarla suluklar arasında en az 500 m mesafe olmalıdır. Aylık olarak koyun ve keçiler için 100-500 gr, sığırlar için ise 500-3000 gr. tuz ihtiyacı hesaplanır. Yine hayvanların günün sıcak saatlerinde gölgelik bir yerde dinlenmeleri gerekmektedir.

39. Gölgelikler doğal ağaç altları veya suni olarak yapılmaktadır. Ayrıca meralarda özellikle meralarda özellikle sığırların kaşınma ihtiyacını gidermek için kaşınma kazıkları yapılır. Yine hayvanların meraya rahat gidip gelmeleri ve ulaşım açısından mera yollarının yapılması gerekmektedir. Özellikle suni meralarda entansif sığırcılık yapılan yerlerde elektrikli çitler kullanılabilmektedir.

41. Mera Islahı İle İlgili Öneriler 1. Meralarda otlatma baskısını azaltmak için özellikle büyük yerleşim merkezlerininyakınlarında ahır hayvancılığı teşvik edilmeli ve tarla arazisi içerisinde rotasyon meralarıoluşturulmalıdır. Bu durum özellikle kültür ırkı hayvan yetiştiriciliğinde büyük öneme sahiptir. 2. Meralar üzerindeki otlatma baskısını azaltmak, özellikle erken otlatmayı önlemek içinköylünün yeterli kaba yem stoklarının bulunması gerekmektedir. Bu amaçla da yem bitkileriüretiminin arttırılması gerekir. 3.Tespit ve tahdit işlemi yapılan köylerde gerekli vejetasyon etütleri yapılarak mera amenajman ve ıslah haritaları oluşturulmalıdır.

42. 4.Mera ıslahı ve amenajmanı konusunda bu alanları kullanan köylüyle işbirliği halinde çalışmak ve konunun önemini onlara anlatmak gerekmektedir. 5.Mera ıslahı için gerekli araç ve gereç sağlanmalıdır. Bu konuda Mera Fonunda biriken kaynağın zaman kaybetmeden mera ıslahında kullanılması gerekmektedir. 6. Mera ıslahında gübreleme ile olumlu sonuçlar alınmıştır. Vejetasyondaki baklagil türübitkilerin oranı dikkate alınarak 5-10 kgN/da azot ve 4-8 kg P205/da'lık fosforlu gübrelemeönerilebilir.

43. 7.Sürülüp terk edilen alanlar başta olmak üzere toprak yapısı ve topoğrafik yapının uygun olduğu yerlerde bölgeye uygun türlerle karışım halinde suni mera tesisi kurulmalıdır.

44. ÇAYIR ISLAHI VE ÖNERİLER Taban Suyu Seviyesi:çayırlar taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlardır. Çayırlardaki yüksek taban suyu drenaj kanalları açılarak uzaklaştırılabilir. Drenaj kanallarının derinliği ve kanallar arası mesafe gerekli ön etütler yapılarak belirlenmelidir. Sulama: bölgemizde yapılan gözlemlerde çayırlarda ilk baharda toprak nemli olmasına rağmen aşırı sulama yapıldığı; yaz başlarında ise su ihtiyacı olmasına rağmen yeterli sulamanın yapılamadığı tespit edilmiştir. Aşırı ilk bahar sulamaları çayır otunun kalitesini bozmaktadır.

45. Gübreleme: Çayırlarda bitki kompozisyonu dikkate alınarak gübreleme yapılmalıdır. Baklagil oranı fazla ise azot azaltılıp fosforlu gübre artırılmalıdır. Ortalama 10-15 kgN/da azot ve 5-10 kg P2O5/da fosforlu gübre önerilmektedir. Yabancı ot mücadelesi: yabancı otların artmaması için çayırlarda ilk bahar otlatması engellenmeli, aşırı sulamalardan kaçınılmalıdır. Ayrıca uygun gübreleme ve biçim zamanına dikkat edilmeli ve biçimde geç kalınmamalıdır. Şayet yabancı ot çok yoğun ise yapılacak etüt sonucunda herbisitlerle ilaçlı mücadele yapılabilir. Ayrıca çayırlarda farelerin oluşturduğu toprak yığınları ilk baharda dağıtılmalıdır.

46. Yapılan araştırmalara göre yukarıda belirtilen tedbirlerle çayırlarda verimi 2-3 kat, meralarda ise 1 kat artırmak mümkündür. • Sonuç olarak kurak ve yarı kurak alanlarda meraların uygun kullanımına dikkat edilerek vejetasyonlarının bozulmaması sağlanmalıdır. Nitekim bu tip alanlarda su kısıtlılığından dolayı vejetasyonun bozulması daha kolay gerçekleşmekte ve kendisini onarması ise 60-70 yıl gibi çok uzun süreyi gerektirmektedir. Bozulan mera vejetasyonları uygun ıslah metotları ile rehabilite edilmelidir. Aksi takdirde tahrip olan bitki örtüsü toprağı koruyamamakta ve erozyona neden olmaktadır.