Yuqumli bo'lmagan kasalliklar profilaktikasining gigiyenik asoslari

1. TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI Umumiyvaradiatsiongigienakafedrasi Yuqumlibo'lmagankasalliklarprofilaktikasininggigiyenikasoslari 1

2. Ma`ruzaningrejasi • 1.Sog'liqnisaqlashuchunsog'lomturmushtarzining (STT)ahamiyati • 2.STTtashkiletuvchiasosiyelementlargata`rif • Aholio'rtasidasttshakllantirishdauashtutgano'rni • Yuqumlibo'lmagankasalliklarprofilaktikasininggigiyenikasoslari

3. Sog'lomturmushtarzi • Harbirmamlakato'ziningaholisalomatligiganisbatanyondashuvlarnitubdano'zgartirishimkoniniberadiganglobalstrategiyasinibelgilabolishlozim. • salomatlikesaharbirinsonningvaharbirjamiyatningengmuhimqadriyatigaaylanmog'ikerak

4. sog'lomturmushtarziningasosidaorganizmgauyokibuusuldata`siretishimumkinbo'lganomillarniharbirkishiningbilishivabuomillardanharbirshaxso'ziningsalomatligiuchunijobiyfoydalanaolishiyotadi.sog'lomturmushtarziningasosidaorganizmgauyokibuusuldata`siretishimumkinbo'lganomillarniharbirkishiningbilishivabuomillardanharbirshaxso'ziningsalomatligiuchunijobiyfoydalanaolishiyotadi. • odamninghayottarzi, uningsanitarsavodxonligi, o'z-o'zini, o'zbadaninivaoqibatnatijada-o'ziningsalomatliginiboshqaraolishisalomatlikni, jismoniyvaruhiyfaollikni, umrko'rishmuddatinioshirishningmuhimshartihisoblanadi.

5. Aholisalomatliginiyaxshilashgaqaratilganstrategiya

6. . 1-chi bosqichi • 1. inson • -manfaatdorlik. • 1-uzoqumrko'rish • 2-yaxshiyashash • javobgarlik • -sog'lomturmushtarziga (stt) amalqilish

7. 2.sog'liqnisaqlashtizimi • 1-jamiyattomonidansog'liqnisaqlashgayo'naltirilganmoliyaviyresurslardansamaralifoydalanish • 2-tizimdagiishlarsifatvasamarasi/gjamiyattomonidane`tirofetilishidanma`naviyqoniqish • 1.sog'liqnisaqlashniprofilaktikausuligaalohidae`tiborqaratish • 2.aholio'rtasidastt/gshakillanishidaaholigayordamberish • 3.tibbiyxizmatlarsifatinioshirish 2-chi bosqich

8. 3. hukumat • 1-jamiyat/gravnaqtopishi/gmuhimomili-aholisalomatligidarajasi/gyuksalishi • 2-samarasizsog'liqnisaqlashtizimigasarflanayotgandavlatharajatlar/gkamayishi • 1.profilaktik, birlamchivashoshilinchtibbiyyordamnirivojlantirish • 2.aholio'rtasidastt/gshakillanishidaaholigayordamberish • 3.ekologikbarqarorliknita`minlash • 4.iqtisodiyvaodamlar/gsttamalqilibyashashiu/nimkonberadigandaromadlar/go'sishinita`minlash 3-chi bosqich

9. 4.jahon • 1.boyvakambag'almamlakatlaro'rtasidagitafovuttufaylijahondasaqlanibturganziddiyatnikamaytirish • 2.butundunyobo'ylabepidemiya/r, davolabbulmaydiganvadavolashqiyinbo'lganijtimoiykasall/gpaydobo'lishivatarqalishixavfinikamaytirish • 1-globalekologikbarqarorliknita`minlash • 2-kambag'almamlakat/rhukumatlarigaaholisalomatliginiyaxshilashborasidagiishlardayordamko'rsatish 4-chi bosqich

10. STTuzoqyillardavomida • chekish • ichkilikbozlik • kamharakatlanish - illatlariqarshi • giyohvandlik • oiv/oitsyuqtirganlarsoni • chekuvchilarsonimaktabo'quvchilarior/a • ekologikmuammolar • turmushsharoitiniyanadayaxshilashgaqaratilganstttarzitushunchasinishakillantirishjudamuhimdir

11. . • aholidahamnoto'g'riturmushtarzitufayliyuzagakelganbarchanuqsonlarni “harnarsagaqodirvabarchafoydalanaoladigantibbiyot” bartarafetadi, deganeskichaqarashlardanqutulishdaaholigayordamberishvaqtietdi. • aholio'zsog'liginiasrab-avaylashgao'rganishilozim. • bozoriqtisodiyotirivojlangandavlatlardaodamlarbebahoboylik-sog'liginiqadrlashgabolaligidano'rganadi

12. . • g'arbmadaniyati • aholisttasoschilaridanbuyukhakimibinsino • jst(voz) inson/guzoqvasog'lomumrko'rishi/g - 50 % ortig'iturmushtarzib/nbog'liqekan. • aholinisttgatarg'ibqilishvajamiyat/gharbira`zosi/gongigasalomatlikfalsafasinisingdirishqo'yidagimuhimyo'nalishlarnitaqazoetadi.

13. yo'nalish-1 • sttshakillantirish- insonhayoti/gbarchatomonlariniqamraboladigankompleksjarayondir. • shuboissttkengko'lamliyondashuv, • ma`naviy • ruhiy • jismoniy • tibbiy • jihatlarinihisobgaolishizarur

14. yo'nalish-2 • sttinsonhayoti/gharbirdavrigaistisnosiztarzdasingdiribborishlozim. • ishniesaoilanishakillantirishdanboshlashk/k • zero, tug'ilajakfarzand/gjismoniyvama`naviysog'lomligiota-onasidanboshlanadi • “oila” markazi • mahallalardaoilalarb/nshug'ullanadiganjamoatchilikguruhlari • kelin-kuyovlar/gtibbiyko'riklardano'tkazish • mentaliteti.avlodlardan.yaxshian`analar

15. yo'nalish-2... • sttshakllantirishdagikeyingibosqichayol/ghomiladorlikdavridainson/gbachadonichidagirivoji, • tug'ilishivaulg'ayishidaniborat. • go'daknionasutib/nboqish/gfoydalijihatlariniunutmaslikvaizchiltarg'ibqilishdarkor. • go'daklik, bolalikvao'smirlik-insonturmushtarz/g, umumansalomatlig/gshakillanishidajudamuhimdavrlardir

16. . • insonshaxsinishakillantirishdabolalarbog'chasivamaktabyoshidanboladasportgaqiziqishnio'yg'otishmuhimo'rintutadi • sttjoriyqilishdainson/go'zma`suliyatioshishib/nahamiyatli: • buyoshlik, etuklik(o'rtayosh), keyinchalikkeksalik(qarilik) • tadqiqotlar: etukvao'rtayoshdagistt/gsamarasiumr/ganchaoldingidavrlaridakechirilganturmushtarzigabevositabog'liq

17. yo'nalish-3 • aholigasttjoriyetishdazaruryordamko'rsatilishilozim. • bundayishlardoimiyvaizchilamalgaoshirilishi, ushbujarayonganafaqatdavlattashkilotlari, balkijamoatchilik, nodavlatvahalqaromuassasalarhamkengjalbqilinishilozim. • “salomatlik ” institutlari

18. O`zRaholisiningkasallanishitarkibidagiasosiykasallikshakllari (2001-2005yy) • kattalar: • nafasorganlarikasalliklari, • qonaylanishsistemasikasa-klari, • ovqathazmqilisha`zolarikas-klari, • chiqaruvorganlarikas-klari, • asabvasezgiorganlarikas-klari, • onkologikkas-klar, • jarohatlanishlar, • terivateriostikletchatkasikas-klari, • yuqumlikas-r

19. -2- • 14 yoshgachabolalarda • nafasolishorganlarikasalliklari, • xazmorganlari • endokrinkasalliklari, • chiqaruvorganlarikasalliklari, • asabsistemasivasezgia`zolarikas-ri, • jarohatlarvazaxarlanishlar, • yuqumlikasalliklar • Xx-asr/g 70-yo'rtalariva 80-y “tsivilizatsiya/gxatosigadoirkasalliklar” • yaponiya-germaniya-aqsh

20. STTnima? • STT– kundalikturmushdagigienikme`yorlargarioyaqilish, qoidavatalablargabo'ysinishbilano'zsalomatliginiboshqarish • STTasosiyvazifalari – sog'liqnisaqlash, jismoniyvaruhiyfaollik, umrko'rishmuddatiniuzaytirish

21. STTtashkiletuvchiasosiy elementlar • oqilonaovqatlanish • oqilonatuzilgankuntartibi, mehnatvadamolishtartibi • chiniqishvajismoniytarbiyabilanshug'ullanish • badan, kiyim-bosh, oyoqkiyimlarigigienasitalablarigarioyaqilish • turar-joylargigienasi • muvofiqmehnatvadamolishsharoitlari • zararliodatlardanvozkechish • oilavaishdaengmuvofiqpsixologikiqlimyaratish • odamlaro'rtasidagimunosabatlarniyaxshilash

22. birlamchiprofilaktika – buorganizmdakasallikdanoldinyuzagakeladiganharqandaynegativo'zgarishlar, shujumladanfunktsionalxaraktergaegabo'lgano'zgarishlar, gomeostazningholati, organizmninghimoyafunktsiyasinipasayishi, biokimyoviyjarayonlarningholatinibuzilishinioldiniolishgaqaratilgantadbirlarmajmuasidir. birlamchiprofilaktikadainsonninggigienikyashashsharoitlariasosiyrolnio'ynaydi, shuninguchungigienikxavfliomillarbirlamchiahamiyatgaegadir

23. ikkilamchiprofilaktika – odamorganizmidaborbo'lgan, ammokasallikko'rinishidahalinamoyonbo'lmaganklinikbelgilarnioldiniolishgaqaratiladigantadbirlarmajmuasidir. ikkilamchiprofilaktikahamgigienikvahamdavolovchitadbirlarsifatidaahamiyatgaegadir

24. uchlamchiprofilaktika – kasallikningsurunkalishaklga, uningqaytalanishivabemorninogironlikkaolibkelishinioldiniolishgaqaratilgantadbirlarmajmuasihisoblanadi. uchlamchiprofilaktikadabemorlarnisifatlidavolashasosiyo'rinniegallaydi, shubilanbirgabemorningyashashtarzi, kasalliknikelibchiqishidarolo'ynaganasosiygigienikomillaralbattahisobgaolinishishart.

25. ovqatlanishmadaniyatinishakllan/dauashvazifalari • 1. harbirshaxsongigaovqatlanishprintsiplarinietkazish: -fiziologikehtiyojlargamuvofiqligi -muvozanatlashganligi -oqilonaovqatlanishtartibi -turlihildagisabzovotvamevalarniratsiongaqo'shish -ovqatlanishdayilfaslivaahol/gmilliyananalarinixisobgaolish -faqatrafinadlashtirilganmahsulotlardanfoydalanmaslik -issiqovqatvaovqatmahsulotlari/gzararsizliginita`minlash 2.ovqatlanishnimuvofiqlashtirishmasalalaridaaholigakonsulьtativyordamko'rsatish uashvazifalari

26. kuntartib/gahamiyati • kuntartib/gfiziologikasoslari-odam/gkundavomidagifaoliyatlar/gketma-ketligivadavomiyligiganisbatanfiziologikreaktsiyalarasosidastereotip/gshakllanishi • insongabog'liqbo'lgankuntartibi/gasosiyelementlari: -etarlichauyqu -ma`lumvaqtdauyqudanuyg'onish -ertalabkibadantarbiyavayuvinish -belgilanganvaqtlardaovqatlanish -jismoniytarbiyavasportbilanshug'ullanishgavaqtajratish -tozahavodabo'lish -uyqugao'zvaqtidayotish uash- vazifalari

27. badannichiniqtirishprintsiplari • 1. badantarbiyaqanchaertaboshlansa, shunchasamaralibo'ladi • 2.badantarbiyadaasta-sekinlikprintsipigarioyaqilishya`niengilmashqlardanog'irmashqlargaastalikbilano'tish. • 3.badannichiniqtirishmuntazambo'lishikerak; uniuzibqo'yish, yangitdanboshlashdemakdir. • 4.engsamaralichiniqish, agarchiniqtiruvchiomillardankompleksfoydalanilgandasodirbo'ladi.

28. jismoniytarbiyavasport • jismoniytarbiya– jismoniymashqlarnibajarish, ular/gbajarilishxarakterivadavomiyligi • -yoshga, • -shaxs/gholatiga, • -yilfasliga, • -turmushsharoitlarigabog'liq • -ertalabkibadantarbiya, • -piyodayurish, • -engilyugurish, • -ishlabchiqarishgaoidgimnastika, davolashgimnastikasi). • jismoniytarbiyabilanhammashug'ullanishimumkin! • sport– yuqorijismoniyvaruhiyyuklamabilanta`riflanadi, shu/guchunsportbilanshug'ullanishdashaxs/gsog'liginixisobgaolinishishart! • uash-vazifalari

29. badan, kiyim-bosh, oyoqkiyimlarigig. shakllantirishdauashtutgano'rni • aholidabadanterisi, soch, shilliqpardalarvashaxsiygig. elementlar/gkasalliklarnioldiniolishdagiahamiyati • shaxsiygigienamahoratlarigaertayoshlikdano'rgatish • badanterisi, og'izbo'shlig'ivasochlargaqo'llanadiganvositalardanfoydalanishbo'yichamaslaxatlarberish • kiyim-boshvaoyoqkiyimlarinito'g'ritanlashdamaslaxatlarberish • uash-vazifalari

30. odam/go'zigabog'liqbo'lganturar-joy, ishjoylaridagigig. omillar • yashashjoylari: -xonalar/gichkiyuzalarinioqilonapardozlanishi -yashashjoylari/gtozaligi - shamollatilishi -santexnika, elektrvagazasboblaridanto'g'rifoydalanish - xonalar/goqilonayoritilganligi -tinchliknisaqlash • ishjoylari: -ishdastgoxlari/gto'g'rijoylashtirilishi -ishjoylari/gtozaligi -shhvfoydalanish uash-vazifalari

31. odamlardazararliodatlargao'rganmaslikyokiulardanvozkechishmahoratlarinishakllantirishdauashtutgano'rniodamlardazararliodatlargao'rganmaslikyokiulardanvozkechishmahoratlarinishakllantirishdauashtutgano'rni • zararliodatlar: • engmuhimzararliodatlar: -chekish, -alkogolgarujuqo'yish, -giyohvandlik • boshqalar:-quyuqchoyyokikofe, -gazlashtirilgansalqinichimliklar, -teleko'rsatuvlarniuzoqmuddatliko'rish, -kompьyuterlardauzoqo'tirish, -etarlichauxlamaslik, -nonushtaqilmaslik, -passivdamolish uash-vazifalari

32. -2- • uashtutgano'rni: • -kundalikishzararliodatlar/gzararihaqidauyushganjamoavashaxslargatushuntirish • buishlarniishonchlivako'rgazmalibo'lishi

33. yoshgaoidpsixogigiena/gmuhimjihatlari • -oiladaengmuvofiqpsixologikiqlimniyaratish • -optimalpsixologikyuklamalarnita`minlash • -bolalarvao'smirlardao'qishgaijobiymunosabatlarnishakllantirish • -ruhiyholatganegativta`siretuvchiomillarniyo'qotish • -oqilonakun, ovqatlanish, ishbilanmashg'ulbo'lish, to'laqiymatlidamolishnita`minlash • -oilada, oilaa`zolaridayuqoriijodiyfaollikvabolalardao'qishgabo'lganqiziqishlarnishakllantirishbo'yichatarbiyaviyishlar.

34. mehnatpsixogigienas/gasosiytomonlari • -oqilonaovqatlanish, aktivdamolishvabundatozahavodabo'lish,hamdao'rtachajadallikdagijismoniymehnat; • -ishjoylarinito'g'ritashkilqilish: yaxshiyoritilishi, ishjoylariniqulayjihozlanishi, qo'shimchajihozlarnito'g'rijoylashtirish(ishgaoidadabiyotlar, kartoteka); • -ishmaqsadinito'g'ribelgilash,asosiyishgadiqqat-e`tiborniqaratish; • -kasbtanlashdashaxs/gpsixologikimkoniyatlarinixisobgaolish • -ishlabchiqarishdizaynidanfoydalanish; • -ruhiyxotirjamlantirishxonalariniyaratish • -ta`tilmuddatlaridanto'g'rifoydalanish.

35. yuqorinafasyo'llarininospetsifikkasalliklarinigigienik «xavfli» omillari • - chekish • - havonichangvakimyoviyvositalarorqaliifloslantirish • - noqulayyashashsharoitlarinimavjudligi • - noto'g'riovqatlanish • - chiniqtiruvchimuolajalarqabulqilmaslik • - jismoniytarbiyavasportningaholiorasidakamfoydalanishi • - aholiorasidasanitaroqartuvishlarinipastdarajadatarg'ibotqilish

36. o'smakasalliklarinikelibchiqishidasababchigigienikomillar: • - chekish • - havonichangvakimyoviyvositalarorqaliifloslantirish • - noqulayyashashsharoitlarinimavjudligi • - noto'hriovqatlanish • - spirtliichimliklarniko'piste`molqilish • - yuqoridarajadaruhiyasabzo'riqishi • - aholiorasidasanitaroqartuvishlarinipastdarajadatarg'ibotqilish

37. oshqozono'smakasalliginikeltiribchiqaruvchixavfliomillar (assesorovayu.yu., 2012 y) • noto'g'riovqatlanish • - chekish • - spirtliichimliklarniko'piste`molqilish • - yuqoridarajadaruhiyasabzo'riqishi • - gipodinamiya • - xavonichangvakimyoviyvositalarorqaliifloslantirish • - suvvaovqatmaxsulotlariniifloslanishi • - nomuvofiqishlashsharoiti • - aholiorasidasanitaroqartuvishlarinipastdarajadatarg'ibotqilish

38. buyrakvasiydikyo'likasalliklarigasababbo'luvchiomillar(inogamovav.v., 2013y) tibbiy-biologikomillar:irsiyati; boshdano'tkazgankasalliklari (surunkalitonzillit, allergikkasbkasalliklar, virusligepatit, bolalarkasalliklari, oshqozonichakyo'liningnoinfektsionkasalliklari). ijtimoiy-gigienikomillar: • ishchikasbibilanbog'liqligi (ayollardauybekasigaxamtegishli) • ma`lumotinipastdarajaligi • ko'pbolalioilalar • temirbetondanqurilganaxoliturarjoybinolaridaqishdasovutuvchimikroiqlim, yozdaqizdiruvchimikroiqlimnibo'lishi • turarjoylardaissiqsuvbilanta`minlanmaganligi • taomtarkibidasho'rvaachchiqmaxsulotlarniiste`molqilish • mehnatningzararliomillaribilanmuloqati (sovutuvchimikroiqlim, og'irmehnat, changvakimyoviymoddalarbilanmuloqati).

39. oilavanikoxpsixogigenasi/gasosiymuammolari • -er-xotin/go'zoroshaxsiyxususiyatlarinitushunmaslik • -ervaxotino'rtasidagitengxuquqiylikprintsiplarigarioyaqilmaslik, uyishlarininoto'g'ritaqsimlanishi • - bo'shvaqtlardanto'g'rifoydalanaolmaslik • -avlodlaro'rtasidagimojorolar • -ervaxotino'rtasidagio'zorojinsiymunosabatqoniqmalarisharoitlarinibilmaslik • -intimmunosabatlardaeskisarqitlarga, taqiqlanganodatlar/gta`siri • - .

40. odamlarnikeksayishga (qarilikka)tayyorlashdauashroli • qarilarbilanishlagandaularningdiqqatiniquyidagijihatlargaqaratishkerak: -harbirodamningertami-kechmiqarishivabuniharbirodamanglabetishikerak, chunkibuob`ektivjarayon -keksayishgao'rganishkerak: -o'ziniruhiyjihatdankeksayishgatayyorlashvaqariliknipessimistikreaktsiyalarsizqabulqilish -pensiyagaqiqishgaoldindantayyorlanish -qarishjarayonidaungabo'lgantalablarnipasaytirish, keksayishnisun`iytarzdato'xtatishgaurinmaslik; -qarilikdayuqoridarajadagiijodiyfaoliyatnisaqlashgaxarakatqilish, sportmashqlaribilanfaolshug'ullanish • -jamoashaklidayashashdayakkayashashganisbatanqarilikkechroqkeladi

41. 1220 yil • muxammadshoh • j.manguberdi • turkanxatun • buxoro • samarkand • xorazm-140 yil • o'lmaslikdorisi • qarimaslik dorisi