Сүү,сүү-махны чиглэлийн үүлдрийн үхрийн үржлийн ажилд ашиглах сургалтын материал

1. ММСС, ХОТ ОРЧМЫН БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨСӨЛ Сүү,сүү-махны чиглэлийн үүлдрийн үхрийн үржлийн ажилд ашиглах сургалтын материал

2. СҮҮ,СҮҮ-МАХНЫ ЧИГЛЭЛИЙН ҮҮЛДРИЙН ГАРАЛ ҮҮСЭЛ ҮРЖИЛ,АШИГ ШИМ Дэлхийн өндөр хөгжилтэй Герман,Америк,Англи,Франц,Канад, Япон Хятад,Орос зэрэг орнуудад сүү,сүү-махны төрөлжсөн үүлдрийн Голштин-Фриз,Улаан тарлан, Швиц, Симментал, Талын улаан үүлдрүүдийг үржүүлснээр тухайн газарнутагбүрдээдасанзохицсонтоотомшгүйолонянзынхэвшил бий болжээ. Сүү,сүү-махны үхрийн үүлдрийн эх нутаг гарвал,дундаж ашиг шимийн үзүүлэлтээс авч үзвэл: • Êèðãèç,êàçàêíóòãèéí ¿õðèéãØâèö ¿õýðòýéýðëèéçæ¿¿ëæãàðñàíýðëèéç ¿õðèéã ººð äîòîðíü ¿ðæ¿¿ëæ , Êîñòðîì ¿¿ëäðýýðöóññýëáýñíèé ¿ð ä¿íä 1950 îíäìàõ-ñ¿¿íèéõîñëîìîëàøèãøèìòÀëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãбий болгожээ. • Ñèììåíòàë¿¿ëäðèéí ¿õðèéíóóãóóëýõîðîííüØâåéöàðóëñ. Ñèììåíòàë ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãÎðîñóëñàíõ 19-ð çóóíûòýðã¿¿í õàãàñòàâ÷ ¿ðæ¿¿ëæýý. • Õàðòàðëàí ¿¿ëäðèéíýõ ¿¿ëäýðíüÃîëëàíä ¿¿ëäðèéí ¿õýðþì.ÎðîñûíÕîëáîîíûÿíçá¿ðèéíá¿ñíóòàãò ¿ðæ¿¿ëæáàéñàííóòãèéí ¿õðèéããîëëàíäãàðàëòàéõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õýðòýéýðëèéçæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íäçºâëºëòèéíõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãáèéáîëãîæýý. • Ãåðìàíûíóòãèéí ¿õðèéããîëëàíä ¿¿ëäðèéí ¿õýðòýéýðëèéçæ¿¿ëæ II ¿åèéããàðãàí ººð äîòîðíü ¿ðæ¿¿ëýõèéíõàìò ñ¿¿íèéòîñëîãèéãñàéæðóóëàõûíòóëäÄæåðñåé ¿¿ëäðýýðöóññýëáýæ, ìºíìàõëàãøèíæèéãñàéæðóóëàõûíòóëäÀíãëèÊàíàäûíãîëøòèíîôðèç ¿¿ëäýðòýéýðëèéçæ¿¿ëæñýíèé ¿ð ä¿íäáèåòîìòîé ñ¿¿íèéãàðö, ñ¿¿íèéòîñëîãñàéòàéõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãáèéáîëãîæýý. • Òàëûíóëààí¿¿ëäýðíüîäîîãèéíÓêðàéíû ºìíºäòàëíóòàãò 18–ð çóóíûýöñýýðáèéáîëñîí ò¿¿õòýéýðòíèé ¿¿ëäðèéííýãáèëýý.Óêðàéíûòàëíóòàãòáèéáîëñîíóëààí ¿õðèéíàøèãøèìèéãñàéæðóóëàõçîðèëãîîð 19-ð çóóíû 2 –ð õàãàñòàíãëüí, âèëüñòåðìàøòàé , äàðààíüãîëëàíäè, îñòôðèñëÿíä ,øîðòãîðíçýðýã ¿¿ëäð¿¿äòýéýðëèéçæ¿¿ëýíòàëûíóëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãáèéáîëãîæýý. Èéíõ¿¿ ãàðãàæàâñàíòàëûíóëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðýýóäààíõóãàöààíûòóðø ñ¿¿íèé ÷èãëýëýý𠺺ð äîòîðíü ¿ðæ¿¿ëæýý.

3. Сүү,сүү-махны чиглэлийн үхрийн аж ахуйд үржүүлж буй үүлдрийн үхрийн дундаж ашиг шим Голштино фриз бух үнээ Сэрвээний өндөр,см 152 140 Амьдын жин,кг 1000 -1200 600 - 700 Саам,тослог 6000 кг 4,0% Улаан тарлан бух үнээ Сэрвээний өндөр,см 150 140 Амьдын жин,кг 1100 700 Саам,тослог 6000 кг 4,0% Швиц бух үнээ Сэрвээний өндөр,см 136 128 Амьдын жин,кг 750- 1000 500-600 Саам,тослог 5092 кг 3,9% Сүүний Симментал бух үнээ Сэрвээний өндөр, см 150-158 138-142 Амьдын жин,кг 1200 700 Саам,тослог 5100 кг 4,0%

4. Талын улаан бух үнээ Сэрвээний өндөр,см 143 135 Амьдын жин,кг 850 - 900 550 - 600 Саам,тослог 4000 кг 4,0% Австрали,Шинэ Зеланд хар тарлан бух үнээ Сэрвээний өндөр,см 154-160 140-145 Амьдын жин,кг 1000-1200 650-750 Саам,тослог 5700 кг 3,8% • Монгол оронд сүү,сүү-махны чиглэлийн үүлдрийг 1958-1990 оныг хүртлэх хугацаанд цэврээр болон нутгийн монгол үхрийн сайжруулагчаар ашигласан эрдэм шинжилгээ-үйлдвэрлэлийн ажлын үр дүнд бий болсон материалаас .... • Àëàòàó ¿¿ëäýðÌàíàéóëñìàõ-ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéíõîñëîìîëàøèãøèìòàëàòàó ¿¿ëäðèéã 1955 îíîîñ ÇÕÓ-ààñ (õóó÷èííýðýýð) àâ÷ èðæÒºâàéìãèéíÁàòñ¿ìáýð, Îêòÿáðü, ªâºðõàíãàéàéìãèéíÕàðõîðèíûàæàõóéäöýâðýýð ¿ðæ¿¿ëæ, Àðõàíãàé, Õºâñãºë, Áóëãàíàéìãóóäûíìàõ - ñ¿¿íèé ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýõá¿ñèéíàæàõóéíóóäàäíóòãèéíìîíãîë ¿õýðòñàéæðóóëàã÷ààðàøèãëàсан.Àëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿õýðõàëèóíáîðç¿ñòýé, ÷èéðýãáèåöîãöîñòîé, áèåèéíáîëîíäýëýíãèéíõºãæèëñàéòàé , áàò, áýõòóóðàéòàé, óóëàðõàãíºõöºëäñàéíçîõèöñîíáýë÷ýýðýýðòàðãàëàõäààñàéí, ÷àíàðñàéòàé ñ¿¿,ìàõ

5. МонголдбийболсонАлатауүүлдрийнбухбаүнээМонголдбийболсонАлатауүүлдрийнбухбаүнээ ºãäºã.Áàéðàíìàëëàãààòàéàëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿íýýñààëèéí 305 õîíîãòäóíäæààð 3.8-4.0% òîñëîãòîé 2800- 3500 êãñààì ºã÷ ,òóãàëûíòºðºõ ¿åèéíæèí 36-37 êã, 6 ñàðòàéäàà 185-195 êã, 12 ñàðòàéäàà 270-310 êã ,¿íýýíèéõ 500-550 êã, áóõíûõ 850-950 êãæèíäõ¿ðäýã. Ìàíàéîðíûîéòõýýðèéíáýëчýýðèéíìàëëàãààíäíýìýãäýëòýæýýë ºãчìàëëàñàíàëàòàó-ìîíãîëûíýðëèéç ¿íýýñààëèéí 240 õîíîãòäóíäæààð 3.8% -èéíòîñëîãòîé 1800 – 2500 êã ñ¿¿ ºãч, ýðëèéçãóíæèí ¿íýý 300- 320 êã , á¿ä¿¿í ¿íýý 376- 390 êãæèíòýé.

6. Симìåíòàë ¿¿ëäýðÌàíàéóëñõîñëîìîëàøèãøèìòñèììåíòàë ¿¿ëäðèéã 1958 îíîîñàâ÷ èðæÒºâàéìãèéíÁàÿíöîãò, Æàðãàëàíò, ÑýëýíãèéíÁàðóóíõàðàà , Äàðõàíñóìóóäàäöýâðýýð, Õýíòèé, Äîðíîä, Áóëãàíàéìãóóäûíìàõ- ñ¿¿íèé ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýõá¿ñèéíàæàõóéíóóäàäíóòãèéíìîíãîë ¿õýðò сайжруулагчаар ашигласан. Симментальүүлдрийнбухбаүнээ • Ñèììåíòàë ¿õýð ñ¿¿-ìàõíûõýâøëèéí ¿õýðáºãººä òóãàëûíòºðºõ ¿åèéíæèíäóíäæààð 36 –45 êã, 6 ñàðòàéä 190-220 êã ,¿íýýíèéæèí 550- 620 êã, áóõíûõ 850 – 1000 êã, áîðäîîàâàõäààñàéí, ÷àíàðñàéòàéìàõ ºãäºãîíöëîãòîé. Ñèììåíòàë ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí ¿íäñýíç¿ñøàð,øàðòàðëàí ,óëààíòàðëàí,öàãààíòîëãîéòîéóëààíç¿ñãîëëîíî.¯íýýíèéæèëèéíäóíäàæñààì 3500 –4100 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3.7 –4.0 % õ¿ðäýã. Ìàíàéîðîíä ¿ðæ¿¿ëæáàéãààöýâýð ¿¿ëäðèéíáóõíûàìüäûíæèíäóíäæààð 700 êã, ¿íýý 500- 520 êã , áàéðàíìàëëàãààíûíºõöºëäíýã ¿íýýíýýñäóíäæààð 2500 êã, òýðã¿¿íèéàæàõóéä 2773 êã ñ¿¿ ñààäàã. Íÿëõòóãàë 33- 35 êãæèíòýé , ñàéíáîéæóóëáàë 6 ñàðòàéäàà 130 - 135 êã , 18 ñàðòàéäàà 350 êãæèíäõ¿ðäýãáºãººä ýíý ¿¿ëäðèéí ¿õýðáîðäîîàâ÷ òàðãàëàõäààñàéí, ºñâºð ¿õýðõîíîãò 700- 1000 ãðàììæèííýìæ, 18 ñàðòàéäàà 440- 480 êãæèíäõ¿ð÷, 56- 58 õóâèéííÿäàëãààíûãàðöòàéáàéäàã. Íýìýãäýëòýæýýë ºã÷ áýë÷ýýðýýðìàëëàñàííºõöºëäñèììåíòàë - ìîíãîëûíýðëèéç ¿íýýæèëääóíäæààð 1000- 1200 ëèòð , ñ¿¿ ºãäºã, ãóíæíûàìüäûíæèíäóíäæààð 400 êã, ¿íýýíèéõ 460 êãáàéв.

7. Îðîñûíõàðòàðëàí ¿¿ëäýð Ìàíàéóëñ ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéíõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã 1959 îíîîñàâ÷ èðæÓëààíáààòàðõîòûíÃà÷óóðò, Ïàðòèçàíûàæàõóéäöýâðýýð, ÒºâàéìãèéíÀëòàíáóëàã, Ñýðãýëýí, Áàÿíç¿ðõ, ̺íãºíìîðüòçýðýãñóìóóäàäìîíãîë ¿õрийн сайжруулагчаар ашигласан.Ǻâëºëòèéíõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿íýýóðòàâòàðòîìáèåòýé, èõáèåíüòýíö¿¿ õºãæñºí, äóíäçýðãèéí ºðãºí, ã¿íöýýæòýé, óóöíóðóó ºðãºí, áàòáºõÿñòàé, äýëýíõºõñàéíõºãæñºíýçëýõ¿¿í èõòýé ,õºõíüáîðòãîíõýëáýðòýé ,ç¿ñíüõàðòàðëàí. Õàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õýð ñ¿¿íèéõýâøëèéíõáîëîâ÷ ìàõíû ÷àíàðààðñàéí ,ºñâºð ¿õðèéãýð÷èìòýéáîéæóóëàõàäõîíîãèéí ºñºëò 800 –1000 ãðàììáîëæ , 15-16 ñàðòàéäàà 420 –480 êãæèíõ¿ðäýãáàíÿäëàãûíãàðöíü 53 –55% õ¿ðäýã. Òóãàëûíòºðºõ ¿åèéíæèí 32 – 40 êã, ¿íýýíèéæèí 450 –650 êã, áóõíûõ 850 –950 êã, ¿íýýíèéæèëèéíñààì 3700- 4200 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3.1 –3.4% хүрч байв. МонголорондбийболсонОросын хартарланүүлдэр Ìàíàéîðîíä ¿ðæ¿¿ëæáóéÕàðòàðëàí ¿¿ëäðèéíáóõ 650- 750 êã , ¿íýý 450-500 êãæèíòýéàæàõóéíäóíäæààðíýã ¿íýýíýýñ 2500-3300 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3,4- 3,7 õóâüýðëèéç ¿íýýíèéõ 1800- 2200 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3.6 – 3.8% õ¿ðäýã. Ǻâëºëòèéíõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õýðíüìàíàéîðíûíºõöºëäñàéíçîõèöîæ, ñ¿¿íèé ÷èãëýëýýð ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõýäõàìãèéíèðýýä¿éòýé ¿¿ëäýðó÷ðààñõîòîð÷ìûíñààëèéíôåðìåðèéíàæàõóéíóóäàäöýâðýýðíü ¿ðæ¿¿ëдэг.

8. Ãåðìàíûõàðòàðëàí ¿¿ëäýð Ìàíàéóëñ 1976 îíîîñýõëýí ÁÍÀÃÓ- ûíØâåðèí, Ìàãäåáóðã, Êîòáóñ, Ïîòñäàì, Õàëëåìóæèéíàæàõóéíóóäààñ 1210 ãóíæ, 12 áóõõóäàëäàíàâчÒºâàéìãèéíÁîðíóóðûíàæàõóéäöýâðýýð ¿ðæ¿¿ëñýí.Õàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿íýýíèéñààì 3199 –5167 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3.64- 4.21% øèëìýë ¿íýý 10000 êãñààì ºãäºã. Монголорондбийболсон Германы хартарланүүлдэр ÌàíàéîðîíäáàéðàíìàëëàãààíûíºõöºëäÃåðìàíûõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéíãóíæíààñäóíäæààð 2870 êã , äºíæíººñ 3064 êã, 3 áàäýýøòóãàëëàñàíá¿ä¿¿í ¿íýýíýýñ 3805 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3.60- 3.94% -òîé ñ¿¿ ñààæöààøäààòýæýýëèéííýã ¿íýýíýýñæèëä 4000 êã ñ¿¿ ñààõáîëîìæòîé. Ãåðìàíûõàðòàðëàí ¿íýýíèéàìüäûíæèíäóíäæààð 500- 550 êã , áóõíûõ 785 –1020 êãõ¿ðäýã. Германы хар тарлан ,голштинофриз,джерсей гурван үүлдрийн холимог цустай 4 генохэвшлийн үхрийн сүүн ашиг шимийн судалгаагаар голштино үүлдрийн 50%-ийн цустай үнээний саам 3592-3695 кг болж бусад хэвшлийн үнээнийхээс 14,3-15,9%-иар илүү байжээ. Генохэвшилд тулгуурлан шилэлт хийсэн 1000 гаруй үнээний сүүн ашиг шимийг тооцоход саалийн 305 хоногт 3,8% -ийн тослогтой сүү гунжнаас 3,2,дөнжнөөс 3,6,бүдүүн үнээнээс 3,8 мянган кг сүү сааж германы хар тарлан үүлдрийг манай орны нөхцөлд саалийн механикжсан фермд үржүүлэх бололмжтойг тогтоосон юм. 1980-аад оныдундүед 10 мянгагаруйхартарланбайснаас 6 мянгаорчимньцэвэрүүлдрийнүхэрбайв. Ìàíàéîðíûíºõöºëäõàðòàðëàí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãñààëèéíìåõàíèêñàíôåðìèéííºõöºëäìàëëàõàäíýíòîõèðîìæòîé ¿¿ëäýðãýæ ¿çäýã

9. Òàëûíóëààí ¿¿ëäýð Ñ¿¿íèéчèãëýëèéíòàëûíóëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãìàíàéóëñ 1962 îíîîñàâ÷ èðæÑýëýíãýàéìãèéíÀëòàíáóëàã, Ç¿¿íõàðàà, ÄîðíîäàéìãèéíÕýðëýí, Ñ¿ìáýð, Áàÿíò¿ìýíçýðýãàæàõóéíóóäàäöýâðýýð ¿ðæ¿¿ëäýã.Òàëûíóëààí ¿¿ëäðèéíç¿ñíüóëààí, óëààíÿãààíààñóëààíõ¿ðýíáîëîâчáèåèéíäîîäõýñýã ,õºë ìºч ,ãýäýñõýýë¿¿ð öàãààíòîëáîòîéáàéõíü öººíã¿éòîõèîëäîíî. Ýíý ¿¿ëäðèéí ¿õðèéíòóãàëûíòºðºõ ¿åèéíæèí 30-36 êã, 6 ñàðòàéä 160-180 êã, íàñã¿éöñýí ¿íýý 460- 520êã, áóõ 750 –850 êã, ¿íýýíèéäóíäàæñààì 3200 –3800 êã, ñ¿¿íèéòîñëîã 3.6-3.7% õýëáýëçýíý. Монголорондбийболсонталын улаан үүлдэр Ìàíàéîðíûìåõàíèêæñàíôåðìèéíáàéðàíìàëëàãààíûíºõöºëäàæàõóéíäóíäæààðíýã ¿íýýíýýñ 2360 êã , òýðã¿¿íèéñààëü÷èä 3,6- 3,8 õóâüòîñëîãòîé 3000 ãàðóéêã ñ¿¿ ñààäàã. Òóãàëûííÿëõûíæèí 30- 32 êã , ñàéíáîéæóóëáàë 6 ñàðòàéäàà 120- 125 êã 18 ñàðòàéäàà 280- 300 êã, áóõäóíäæààð 600- 625 êã , ¿íýý 470- 500êã æèíòýé. Öààøèäòàëûíóëààí ¿¿ëäðèéí ¿õðèéãáàéðýíìàëëàãààíûíºõöºëäñààëèéíìåõàíèêæñàíôåðìäöýâðýýðíü ¿ðæ¿¿ëýõáîëîìæòîé.

10. Сүүний чиглэлийн үхрийн сүүн ашиг шимийн дундаж Д ээрхи эрдэм шинжилгээний судалгааны үр дүнд сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуйд баримтлах гол чиглэл нь голштино хэвшлийн хар тарлан үүлдрийн үнээг саалийн фермүүдэд сүргийн бүтцийн 80% хүртэл хэмжээнд барих зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байсан.

11. Хосломол ашиг шимт Шар тарлан,Алатау үүлдрийн үхрийг цэврээр саалийн фермд үржүүлэхийн хамт Цөцгийн тос үйлдвэрлэх аж ахуйн нутгийн монгол үхрийн гол сайжруулагчаар ашиглан саалийн энгийн фермийн нөхцөлд зохицсон эрлийз үхэр сүргийг бий болгох эрдэм шинжилгээ-үйлдвэрлэлийн ажил явагдаж байсан. Сүүний аж ахуйн хөгжлийн явцаас дүгнэхэд манай орны байгаль,эдийн засгийн бүсийн онцлогт тохирсон үржил,ашиг шимийн үүлдрүүд ээс сүү үйлдвэрлэх материаллаг баазтай болсны зэрэгцээ монгол үхрийн ашиг шим үүлдэр угсааг сайжруулах үржлийн удмын сан бий болсон байлаа. Гэхдээ тэр үеийн фермүүдийн барилга,байгууламж нүсэр том,малын тоо хэт олон ,ашиг шимийн түвшин өндөр биш,маллагааны нөхцөл нь гар ажиллагаатай,технологи нь хоцрогдсон учир хүч хөдөлмөр,зардал ихтэй,манай орны нөхцөлд тохироогүй үрэлгэн аж ахуйнууд байсныг үгүйсгэхгүй. Зах зээлийн харилцаанд шилжих үеийн олон сөрөг хүчин зүйлийн нөлөөгөөр саалийн механикжсан цогцолборууд алдагдалтай ажиллаж үхрийн тоо нь цөөрч 2000 он гэхэд бутран тарж хувьчлагдсан юм. 2003 оны статистик бүртгэлээр сүүний цэвэр,эрлийз нийт 10,4 мянган ¿õýð тоологдсоноос 6,3 мянган үнээ байсан бөгөөд үүлдэрлэг байдлын хувьд ихэнх нь хар тарлан,шар тарлан болж алатау мэдэгдэхүйц цөөрч талын улаан бараг устсан байв. Сүүлийн 20-иод жилд сүүний үхрийн аж ахуйд цөөн тооны бухыг олон аж ахуйд давтан ашигласан,хөлдөөсөн үрийн нөөцгүй болсон,үхрийн шилжих хөдөлгөөн ихсэж янз бүрийн үүлдрийн үхрийн хооронд ойр төрлийн цус холилдсон нийлүүлэг явагдах зэрэг олон шалтгаанаас сүүний үхрийн толгойн тоо цөөрч,үүлдэрлэг байдал алдагдаж сүүний үхрийн аж ахуйн хөгжил зогсоход хүрчээ.Зөвхөн сүүний үхэр маллаж байсан малчин өрхийн хэмжээнд 10-15 үхэртэй өрх ховорхон харин саалийн 2-3 үхэртэй малчин өрх олширсон байна. Монгол орны үхрийн аж ахуйд үржил ашиг шимийг сайжруулах цэгцтэй бодлого байхгүй, арчилгаа маллагаа тэжээллэгийн технологи ч мөрдөгдөөгүй урьд нь саалийн фермүүдэд үржүүлж байсан сүүний үхрийн хаялгаар бий болсон сүү, сүү-махны чиглэлийн сайжирсан эрлийз үхрийн галбир,бие цогцос,үүлдэрлэг байдлыг “ ММСС,Хот орчмын бэлчээрийн төсөл“-өөс малчдын бүлгийн маллаж буй янз бүрийн үүлдрийн сайжирсан эрлийз болон нутгийн үхрийн зургаар авч үзье.

12. Хар тарлан үүлдрийн цустай сайжирсан эрлийз сүрэг

13. Талын улаан үүлдрийн цустай эрлийз үхэр сүрэг

14. Алатау үүлдрийн цустай сайжирсан эрлийз үхэр сүрэг

15. Шар тарлан үүлприйн эрлийз үнээ

16. Сайжирсан үхэр

17. Нутгийн монгол үхэр

18. Сүүний чиглэлийн эрчимжсэн ба хагас эрчимжсэн аж ахуйд үржүүлж буй үхрийн аж ахуйд явуулах үðæлийн àæèë Сүүний үхэр үржүүлж буй малчдын бүлгийн маллаж байгаа дээрхи сайжирсан эрлийз үнээнээс жилд 800-950 литр сүү сааж таваарын сүү сааж байгаа болов уу одоогоор тодорхой судалгаа байхгүй байна. Ингэхлээр нэг үнээнээс 900-1050 литр сүү ашиглаж болно. Цаашид арчилгаа маллагаа,тэжээллэгийн технологийг сайжруулбал саах сүүний хэмжээг 1200-1500 литрт 2 жилийн дотор хүргэх боломжтой. Сүүний үхрийн үржлийн ажилд гарвал, галбир,биецогцос,хэвшил үүлдэрлэг байдал,ашиг шим,нөхөн үржихүйн үзүүлэлтээр шилэн сонголт,тохируулан сонголт хийж үнэн зөв хөтлөгдсөн үржлийн бүртгэлийг ашиглан цэвэр үржүүлэг,цус шингээх эрлийзжүүлгийн аргаар үржүүлэхэд цэвэр үүлдрийн үнээнээс 305 хоногийн хугацаанд 2800 кг,эрлийз үнээнээс 240 хоногийн хугацаанд 1500 кг,нутгийн монгол үнээнээс 180 хоногийн хугацаанд 800 кг сүү авах болно.Үðæèë ñåëåêöèéí àæëûí ¿ð ä¿í ¿õýð íýã á¿ðèéí ¿çëýã àíãèëàëò, øèëýí ñîíãîëò,òîõèðóóëàí ñîíãîëòûã õýðõýí õèéñíýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ôåðìåð ( ýçýí ) ººðèéí ýçýìøëèéí ¿õðèéí áèîëîãè, ôèçèîëîãè, ãèíåêîëîãè, ¿ðæëèéí áèîëîãè, óäàìøèë ç¿é, ¿ðæèë ñåëåêöèéí øèíæëýõ óõààíû çîõèõ õýìæýýíèé ìýäëýã äàäàë чàäâàð ýçýìøñýí áàéíà. Сүүний үхрийн аж ахуйг хөгжүүлэх бүсэд Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг томоохон хот,Төв,Сэлэнгэ аймаг болон бүсийн тулгуур төвийн ойролцоо байгаа сүү, сүү-махны чиглэлийн үхэр үржүүлж байгаа 256 малчдын бүлгийн үхрийн үүлдэрлэг байдлаас үзэхэд хар тарлан үүлдрийн үхэр үржүүлж байгаа 26 бүлэг, талын улааны 2, симменталийн 70, алатаугийн 33, монголын 45, сэлэнгийн 14, казакын цагаан толгойтын 16 , үхэргүй 13 малчны бүлэг байна. Сүүний үхрийн эрчимжсэн ба хагас эрчимжсэн аж ахуйг хөгжүүлэхдээ сүүний чиглэлийн үүлдрүүдийг цэвэр үржүүлгийн аргаар, сайжирсан эрлийз болон нутгийн монгол үхрийг сүүний чиглэлийн үүлдрээр цус шингээх эрлийзжүүлгийн аргыг ашиглах болно.Нутгийн монгол үхрийн дотроос сүүлэг шинж бүхий үнээг шилэн сонгож эрлийзжүүлгэнд ашиглана.

19. Цэвэр үржүүлгийн арга Схем №1 • Хар тарлан ♂ Хар тарлан X ♀ Хар тарлан тарлан

20. Цэвэр үржүүлгийн арга • Схем №2 Симментал ♂ ♀ Симментал X Симментал

21. Цэвэр үржүүлгийн арга Схем №3 • Алатау ♂ ♀ X Алатау Алатау

22. Цус шингээх эрлийзжүүлэгийн арга • Схем №4 • Хар тарлан • Шар тарлан • Алатау ♂ Нутгийн монгол болон сайжирсан эрлийз X ♀ • Хар тарлан • Шар тарлан • Алатау үүлдрээр цус шингээсэн 2 ба дээшхи үеийн эрлийз Цэвэр үржүүлгийн аргаар үржүүлэх сүүний үхрийн эхийн саам 4000 литр,эцгийн эхийн саам 6000 кг удамшлын потенциалтай байх болно. Харин сүү,сүү-махны үүлдрээр сайжирсан эрлийз,нутгийн сайжирсан үхрийн хагас эрчимжсэн аж ахуйд хар тарлан,шар тарлан, алатау үүлдрүүдийг ашиглан цус шингээх эрлийзжүүлгийн аргаар F1- F2 үе гарган сүүний хэвшилтэй эрлийз үхрийн тоог олшруулна.. Энэ хэвшлийн үнээний саам 2000 литрээс доошгүй байна.

23. Мэдлэг сорих асуултууд • 1.Сүүний чиглэлийн үхрийн үүлдрийг нэрлэнэ үү ? • а. Хар тарлан б.Алатау в. Симментал ( хариу : а) • 2. Сүүний чиглэлийн үхрийн үүлдрийг нэрлэнэ үү ? ( хариу : б) • а. Алатау б.Талын улаан в. Шар тарлан • 3.Хосломол ашиг шимт үхрийн үүлдрийг нэрлэнэ үү ? • а. Алатау б.Талын улаан в. Шар тарлан ( хариу : а,в) • 4.Монгол үүлдрийн үхэр ямар ашиг шимийн үүлдэр вэ ? • а.Сүүний б. Хосломол в. Махны ( хариу : в) • 5.Сүүний үүлдрийн үхрийн үндсэн ашиг шимийг бичнэ үү? • а................... б...................... ( хариу : а.саам б.тослог ) • 6.Хээлтүүлэгчийг ямар тэмдэгээр томъёолдог вэ ? • а. X б. ♀ в.♂ ( хариу : в) • 7. Хээлтэгчийг ямар тэмдэгээр томъёолдог вэ ? • а. X б. ♀ в.♂ ( хариу : б ) • 8. Сүүний үхрийн аж ахуйд өргөн хэрэглэгддэг үржлийн аргаас нэрлэнэ үү ? • а. Хэрэгцээний эрлийзжүүлэг б.Цэвэр үржүүлэг в.гибриджүүлэг ( хариу : б ) • 9. Сүүний үхрийн аж ахуйд бараг хэрэглэхгүй үржлийн аргаас нэрлэнэ үү ? • а. Хэрэгцээний эрлийзжүүлэг б.Цэвэр үржүүлэг в.гибриджүүлэг ( хариу : а,в ) • 10.Цэвэр үүлдрийн үнээний саалийн хугацаа хэдэн хоног байдаг вэ ? • а. 240 б. 305 в.90 ( хариу : б ) • 11.Эрлийз үнээний саалийн хугацаа хэдэн хоног байдаг вэ ? • а. 240 б. 305 в.90 ( хариу : а ) • 12.Улирлын саальтай монгол үнээний саалийн хугацаа хэдэн хоног байдаг вэ ? • а. 180 б. 305 в.90 ( хариу : а ) • 13.Монгол орны бэлчээрийн маллагаанд сайн дасан зохицсон үүлдрийн үхрийг бичнэ үү • а. Хар тарлан б.Алатау в. Монгол • 14.Хагас эрчимжсэн аж ахуйд ямар үүлдрийг сонгон үржүүлэх вэ • а. Хар тарлан б.Алатау в. Шар тарлан ( хариу : б,в ) • 15.Эрчимжсэн аж ахуйд ямар үүлдрийг сонгон үржүүлэх вэ • а. Хар тарлан б.Алатау в. Шар тарлан ( хариу : а )