Æ.Àðèóíáîëä Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль Óëààíáààòàð, 2011.05.24

1. Монгол орны гар далавчтаны (Chiroptera) зүйлийн бүрдэл, тархац Æ.Àðèóíáîëä Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль Óëààíáààòàð, 2011.05.24 Гар далавчтаны акустик дуу чимээг судалгаанд ашиглах арга зүй, сургалт

2. Судлагдсан байдал • Ìîíãîë îðíû çýðëýã õºõòíèé ÿíç á¿ðèéí áàã áóþó á¿ëã¿¿ä äîòðîîñ õàðüöàíãóé õàìãèéí õîæóó, òóõàéëáàë XIX çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñààñ (Ðàääå, 1862) øèíæëýõ óõààíä àíõ á¿ðòãýãäýæ ýõýëñýí амьтад нь далавчтан þì. • XX çóóíû II õàãàñààñ Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áèîëîãè÷ ñóäëàà÷èä Ìîíãîë-Ãåðìàí, Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí ýêñïåäèöýýð áîëîí áóñàä ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä далавчтаныã áàñ ñóäàëæýý. • Ìîíãîë îðíû гар далавчтаны òàëààð àíõíû òóõàéëñàí á¿òýýëèéã À.Ã.Áàííèêîâ (1953, 1954) íèéòë¿¿ëæýý. Үүнд 8 ç¿éë, 13 ç¿éëõýíийг бичжээ. • Ìîíãîë-Ãåðìàíû õàìòàðñàí áèîëîãèéí ýêñïåäèöè 6 зүйл гар далавчтаныг баруун, төв монголоос тэмдэглэсэн байна (Stubbe, Chotolchuu,1968). • Ñ.Äóëàìöýðýí (1970) Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã á¿òýýëäýý Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí, îëäîæ áîëîõ íèéò 15 ç¿éë гар далавчтанг талаар, Â.Ñîêîëîâ, Â.Îðëîâ íàð (1980) Îïðåäåëèòåëü ìëåêîïèòàþùèõ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí 10 ç¿éë далавчтаны талаар òîâ÷ äóðüäæýý. • Ж.Ариунболд Монгол орны 12 зүйл ãàð äàëàâ÷òàíû бичсэн байна (2002). Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû уëààí äàíñ íîìîíä Ìîíãîë îðîíä òàðõñàí 13 ç¿éë ãàð äàëàâ÷òàíû òàëààð áè÷æýý (Clark et al. 2006). • Dolch íàð (2007) 1999, 2002, 2005 îíóóäàä ìîíãîë îðíîîð ñóäàëãàà õèéæ 11 ç¿éëèéí ãàð äàëàâ÷òàíг òýìäýãëýæýý.

3. Гар далавчтаны ангилал зүй, тархацын талаарх эх сурвалж • Павлинов et al., (2002) • Wilson and Reeder (2005) • Matveev et al., (2005) • Spitzenberger et al., (2006) • Dolch et al., (2007) • http://zmmu.msu.ru/bats/ • Кожурина (2009)

4. Murina hilgendorfi Peters, 1880 Сибир бèøã¿¿ð õàìàðò • Áàðóóí óìàðä Õýíòèéä Å𺺠ãîëûí ñàâä òýìäýãëýñýí (Clark et al., 2006). Энэ зүйлийг Murina leucogaster Milne-Edwards, 1872-с тусгаарлаж тусдаа бие даасан зүйл болгосон. Ìîíãîëä ангилалын ñóäàëãàà îäîîãîîð õèéãäýýã¿é.

6. Myotis petax Hollister, 1912 Дîðíûí уссаг áàãâààõàé • Ижил нэр: Myotis petax ussurensis Ognev, 1927 Myotis petax petax Ýíý ç¿éë áàãâààõàéã ºìíº íü óññàã áàãâààõàé (Myotis daubentoni Ognev, 1927)-ä õàìààðóóëäàã áàéâ. Монголд тархсан Myotis daubentoni ussuriensis Ognev, 1927 зүйлхэнд Â.Ñ.Ìàòâååâ, Ñ.Â.Êðóñêîï, Ä.À.Êðàìåðîâ íàð ãåíåòèê, ìîðôîëîãèéí ñóäàëãàà хийж 2005 îíä òóñäàà áèå äààñàí ç¿éë Myotis petax Hollister, 1912 áîëîõûã òîãòîîжээ. Ìîíãîëä M.p.petax Hollister, 1912, M.p.ussuriensis Ognev, 1927 ç¿éëõýí¿¿ä òàðõñàí. Ìîíãîëûí óìàðä íóòãèéí ãîë, ìºðºí äàãàæ îéò íóòãóóäààð òàðõæýý. M.d.volgensis Eversmann, 1840 õýìýýõ ç¿éëõýíèéã Õàð óñ íóóð, ×îíî õàðàéõ ãîë îð÷èìä (Øòóááå íàð, 1968; Øàð, 2003) тодорхойлсон áàéäàã. Ýíý ç¿éëõýíèéã Myotis daubentoni Kuhl, 1819 ãýæ òóñäàà ç¿éë (Matveev et al., 2005) áîëãîæýý. Èéìä áàðóóí Ìîíãîëын уссаг багваахайн àíãèëàëç¿éн àñóóäëûã àõèí íÿãòëàõ øààðäëàãà бий.

8. Myotisbrandtii Eversmann, 1845. îéсог áàãâààõàé • Ìîíãîëûí Òºâ áîëîí Óìàðä íóòãèéí îé, óñ á¿õèé ãàçàð, ç¿¿í õÿçãààðò Õÿíãàíû ñàëáàð óóëñ, Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýðä M.b.gracilis Ognev, 1927, M.b.sibiricus Kastschenko, 1905 ç¿éëõýíүүд òàðõñàí. M.b.gracilis ç¿éëõýíийг зарим судлаачид Myotis gracilis Ognevi, 1927 бие даасан зүйл болгосон (Horacek et al., 2000), öààøèä àíãèëàëûí ñóäàëãàà шаардлагатай.

10. Myotis mystacinus Kuhl, 1819 ñàõàëò áàãâààõàé • Myotis nipalensisDobson, 1871 =Myotismystacinusprzewalskii Bobrynskoy, 1926 Myotis aurascens Kuzyakin, 1935 =Myotismystacinusmongolicus Kruskop, Borissenko 1996 Õýýðèéí áàãâààõàé

11. Myotis mystacinus • Myotis aurascens Kuzyakin, 1935 хээрийн багваахай • Сүүлийн үед Ìîíãîë îðîíä íýëýýä ºðãºí òàðõàëòòàé Myotismystacinus Kuhl, 1819 ñàõàëò áàãâààõàéн ангилалзүйд нэлээд өөрчлөлт орсон байна. M.m.mongolicus (Kruskop, Borissenko, 1996) зүйлхэнийг Myotis aurascens Kuzyakin, 1935 хэмээх тусдаа бие даасан зүйл (Benda & Tsutsulina, 2000) болгож үзэх болсон иймд манайдM.a.mongolicus Kruskop, Borissenko, 1996зүйлхэн тархжээ. • Myotis nipalensis Dobson, 1871 Балбын багваахай • Сахалт багваахайн M.m.przewalskii, зүйлхэнийг Myotis nipalensis Dobson, 1871 хэмээх бие даасан зүйл (Wilson et al., 2005) болгож үзсэн. Манайд M.n.przewalskiiBobrynskoj, 1926 зүйлхэн тархана.

13. Myotis ikonnikoviOgnev, 1912 Иконниковын багваахай • Урьд нь Хангайн нуруунаас 2005 онд ганц бодгаль, өмнөд Хэнтийгээс 2005, 2010 онд тус бүр 1 ширхэг, Онон, Балжаас 2000, 2008 онуудад дөрвөн удаагийн судалгаагаар нийт 6 бодгаль барьсан Монгол оронд одоогоор цөөн газраас олдсон.

14. Myotis ikonnikoviOgnev, 1912 Иконниковын багваахай

15. Myotis bombinus Thomas, 1906 Амарын багваахай • Ìîíãîëä àíõ óäàà ÕýíòèéííóðóóíäÁàëæ ãîëûí ýðãýýñ 2008 îíû 6 ñàðä íýã áîäãàëèéã áàðüñàí (Àðèóíáîëäíàð, 2008). ЭнэзүйлийгMyotisnattereriKuhl, 1817-с тусгаарлаж тусдаабиедаасан зүйл болгосон.

16. Myotis frater Gl. Allen, 1923 уртсүүлт багваахай • ОХУ-н судлаач В.С.Лебедев, А.А.Банникова, А.В.Суров нар Монголын дэлэнтэний зүйлийн бүрдэлд шинээр нэмсэн талаар бичсэн (Лебедев и др., 2010)-ээс өөр ямар нэгэн мэдээ, баримт байхгүй.

17. Eptesicus serotinus Schreber, 1775 õîæóó ñàðñààõàé • ªìíºãîâèéí Õºðõ óóë, Çóëãàíàéí áàÿíá¿ðäэä òýìäýãëýæýý (Áàííèêîâ, 1954; Dolch et al., 2007). Õîæóó ñàðñààõàéí E.s.turcomanus Eversmann, 1840 (Áàííèêîâ, 1954) ç¿éëõýí òàðõдаг. Энэ зүйлхэнийг зарим судлаачид E.turcomanus Eversmann, 1840 хэмээх тусгаар зүйл болгосон байдаг.

18. Eptesicus serotinus Schreber, 1775 õîæóó ñàðñààõàé

19. Eptesicus nilssonii Keyserling et Blasius, 1839 óìðûí ñàðñààõàé • Ýíý ç¿éë ìàíàé Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºë, Èõ õÿíãàí, Ìîíãîë àëòàéí íóðóóíû óìàðä õýñãýýð òàðõñàí òàéãà, îéò õýýðèéí á¿ñýä ò¿ãýýìýë òàðõàöòàé. Óìàðûí ñàðñààõàéí E.n.nilssoni Keyserling et Blasius, 1839 íîìèíàëü õýëáýð ìàíàéä òàðõæýý (Áàííèêîâ, 1954).

21. Eptesicus gobiensis Bobrynskoy, 1926 ãîâьсог ñàðñààõàé • Хýýð, ãîâü, öºëèéí á¿ñýä E.g.gobiensis Bobrynskoj, 1926 ç¿éëõýí òàðõñàí (Còðåëêîâ, 1986).

23. Nyctalus noctula Schreber, 1774 õîíãîð á¿ðýíõèé÷ • Õîâä ãîëûí õºíäèéä Îíãîöíû óëààí óóëíààñ îëæ òýìäýãëýñýí (Ñàìüÿà íàð, 1993). Îäîîãîîð ¿¿íýýñ ººð òàðõàöûí öýã ìàíàé îðîíä îëäîîã¿é áàéíà.

24. Nyctalus noctula Schreber, 1774 õîíãîð á¿ðýíõèéч

25. -ийн бүлэг

26. Plecotus ognevi Kishida áîð ñîîòгой Монголын тàéãà, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä òàðõñàí Plecotus auritus нь Plecotusogneviгэсэн зүйл болохыг сүүлийн үеийн ангилалын судалгааны дүнд тогтоожээ (Spitzenberger et al., 2006). Энэ зүйл Уìàðä Ìîíãîëûí нутгаар тархсан байна.

28. Plecotus austriacus-н бүлэг

29. Plecotuskozlovi Bobrynskoj, 1926 ñààðàë ñîîòãîé • Монголын Plecotus austriacus нь Plecotuskozlovi гэсэн зүйл болохыг тогтоожээ (Spitzenberger et al., 2006). Ìîíãîëûí ºìíº, зүүн өмнө ç¿ãèéí хээр, öºëºðõºã õýýð, öºëèéí á¿ñýýð тархжээ.

30. Plecotus kozlovi Bobrynskoy, 1926 òîì ñîîòгой • Ижил нэр: Plecotus austriacus

31. Plecotusstrelkovi Spitzenberger, 2006 Ñòðåëêîâûí ñîîòãîé • ÃîâüÀëòàé àéìàãò ìºí Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ãîëûí îð÷ìûí öºë, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýä òýìäýãëýãäñýí (Spitzenberger et al., 2006; Dolch et al., 2007).

33. Plecotusturkmenicus Strelkov, 1988 Òóðêìåíû ñîîòãîé • ªìíºãîâüä Çóëãàíàéí áàÿíá¿ðäýýñ Ìîíãîëä àíõ óäàà íýã áîäãàëèéã áàðüæýý (Dolch et al., 2007).

34. Hypsugo savii Kolenati, 1837 áîðхон òóðñààõàé • Ìîíãîë Àëòàéí ºâºðò Áóëãàí ãîëûí Óëèàñòàéí àìíààñ (Øòóááå íàð, 1968) îëäñîí. H.s.caucasicus Satunin, 1901 (Áàííèêîâ, 1954, Øòóááå íàð, 1968) ç¿éëõýí Ìîíãîëä òàðõäàã. Hypsugo savii savii

35. Hypsugo alaschanicus Bobrynskoy, 1926Àëàøàíû òóðñààõàé Ìàíàéä ªìíºãîâèéí Õөðõ óóë, Àëòàéí ºìíºõ ãîâèéí Àòàñ óóë, Áîãöûí õóäàã (Áàííèêîâ, 1954), ªâºðõàíãàéí áàðóóí ÁàÿíУëààí, Õ¿éòýí áóëàãò (Àðèóíáîëä, 2002), Àëòàéí ºâºð ãîâü, Ç¿¿íãàðûí ãîâü (Áàòñàéõàí íàð, 2004) Áàÿíõîíãîðò Îðîã íóóð (Dolch et al., 2007) çýðýã ãàçàðò ãîâü, öºëèéí á¿ñýä òýìäýãëýæýý.

37. Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 áóóðàë ñàðìààõàé • Ìîíãîëûí òàéãà, îéò õýýð, õýýð, ãîâèéí íóòãààð ºðãºí äýëãýð òàðõàëòòàé (Stubbe 2007). Манайд V.murinus murinus Linnaeus, 1758, V.murinus ussuriensis Wallin, 1969 зүйлхэн тархана.

39. Vespertilio sinensis Peters, 1880 äîðíûí ñàðìààõàé Ìîíãîë äàãóóðûí õýýð òàë, Õÿíãàíû íóðóó, ãîâèéí á¿ñýä òàðõñàí (Àðèóíáîëä, 2005). Äîðíûí ñàðìààõàéí V.s.anderssoni Wallin, 1962 (Òèóíîâ, 1997) ç¿éëõýí òàðõäàã.

40. Ìîíãîë îðíû дорнын сармаахай (Vespertilio sinensisPeters, 1880)-н тархац

41. Ìîíãîë îðíû Chiroptera Blumenbach, 1779 Гар дàëàâчòàíàíãèëàë ç¿é, ç¿éëèéí á¿ðäýë • Microchiroptera Dobson, 1875 • Vespertilionidae Gray, 1821 Áàãâààõàéíõàí • Äýä îâîã Murininae • MurinaGray, 1842 • Àöàé (áèøã¿¿ð õàìàðò) • Murina hilgendorfi Peters, 1880Ñèáèð áèøã¿¿ðõàìàðò* • Äýä îâîã Myotinae • Myotis Kaup, 1829 áàãâààõàé • Myotis petax Hollister, 1912 äîðíûí уссаг áàãâààõàé* • Myotisbrandtii Eversmann, 1845 îéñîã áàãâààõàé • Myotis aurascens Kuzyakin, 1935хээрийн багваахай* • Myotis nipalensis Dobson, 1871 Балбын багваахай* • Myotis ikonnikoviOgnev, 1912 Èêîííèêîâûí áàãâààõàé • Myotis frater Gl. Allen, 1923 уртсүүлт багваахай* • Myotis bombinus Thomas, 1906 Àìàðûí áàãâààõàé*

42. Äýä îâîã Vespertilioninae • Òðèáà Plecotini • Plecotus Geoffroy, 1818ñîîòãîé • Plecotuskozlovi Bobrynskoj, 1926 ñààðàë ñîîòãîé* • Plecotusognevi Kishida, 1927 áîð ñîîòãîé* • Plecotusstrelkovi Spitzenberger, 2006 Ñòðåëêîâûí ñîîòãîé* • Plecotusturkmenicus Strelkov, 1988 Òóðêìåíû ñîîòãîé* • Òðèáà Pipistrellini • Nyctalus Bowdich, 1825á¿ðýíõèé÷ • Nyctalus noctula Schreber, 1774 õîíãîð á¿ðýíõèé÷ • Òðèáà Vespertilionini • Vespertilio Linnaeus, 1758ñàðìààõàé • Vespertilio sinensis Peters, 1880 äîðíûí ñàðìààõàé • Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 áóóðàë ñàðìààõàé

43. HypsugoKolenati, 1856òóðñààõàé • HypsugoalaschanicusBobrynskoj, 1926 Àëàøàíûòóðñààõàé* • HypsugosaviiBonaparte, 1837 áîðõîíòóðñààõàé • ÒðèáàEptesicini • EptesicusRafinesgue, 1820ñàðñààõàé • EptesicusnilssoniKeyserling et Blasius, 1839 óìðûíñàðñààõàé • EptesicusgobiensisBobrynskoj, 1926 ãîâüñîãñàðñààõàé • EptesicusserotinusSchreber, 1775 õîæóóñàðñààõàé

44. Ìîíãîëîðíûçýðëýãхөхтнийá¿ëã¿¿ä äîòðîîñõàðüöàíãóéõîæóó, òóõàéëáàë XIX çóóíû ñ¿¿ëèéíõàãàñààñøèíæëýõóõààíäàíõá¿ðòãýãäýæýõýëñýííüàìüòàäáîëäàëàâ÷òàíþì. Дàëàâ÷òàíûñóäàëãààíüýíýá¿ëýãàìüòíûòóñãàéëàíñîíèðõîæñóäàëñàííàðèéíìýðãýæëèéíñóäëàà÷ààðáóñ, áèîëîãè÷èäáóñàäñóäàëãààíûäàëèìäãîëäóóÿâóóëçàìнàëûíñóäàëãààãààðòîõèîëäñîíûãöóãëóóëñàíìýäýý, õýðýãëýõ¿¿íèéãóëàìæëàëòàíãèëàëç¿éíàðãààðáîëîâñðóóëàíä¿ãíýñýíìýäýýí¿¿ä áàéсан бол 2000 îíû ¿åýñãàäààä, äîòîîäûíýðäýìòýäóëàìæëàëòàíãèëàëûíñóäàëãààíûçýðýãöýýîð÷èí ¿åèéíñóäàëãààíûàðãóóäûãõýðýãëýõáîëñíîîðç¿éëèéíá¿ðäýëíýìýãäñýí байна

45. Дүгнэлт • Ìîíãîë îðîíä 1 áàãèéí, 1 ñàëáàð áàã, 1 îâîã, 3 äýä îâîã, 7 òºðºëд хамаарах 20 ç¿éëèéí äàëàâ÷òàí òýìäýãëýãäýýä áàéíà. Ýíý íü íèéò äýëýíòýí àìüòäûí 15 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. • Сóäàëãààã óëàì íàðèéñãàí, àíãèëàëûí ñóäàëãààíû øèíýëýã àðãóóäûã àøèãëàñàíààð øèíý ç¿éë, ç¿éëõýí íýìýãäýõ áîëîìæ áèé. Ангилалын судалгаагаар M.gracilis,M.daubentoni зэрэг зүйлүүдийг тодорхойлох, хээрийн хайгуул судалгааг Монгол орны хилийн ойролцоох болон бусад бүс нутагт явуулснаар Myotis blythi, M.dasycneme, Barbastella leucomellas, Pipistrellus pipistrellus, Eptesicus bobrinskoi, E.bottae, E.ognevi, Rhinolophus ferrumequinum çýðýã ç¿éë¿¿äèéí òàðõöûã íü øèíýýð òýìäýãëýõ áîëîìæòîé. Öààøèä Ìîíãîë óëñûí õèëèéí îéð хөрш оронд тэмдэглэгдсэн îëîí ç¿éë¿¿ä áàéãààã àíõààðàí òýäíèéã îëæ èëð¿¿ëýõ ñóäàëãààã òîäîðõîé íóòãóóäàä õèéæ ÿâóóëàõ нь зүйтэй. • Цаашид далавчтаныг судлахын зэрэгцээ хамгаалах ажлыг зохион байгуулах, хээрийн судалгаагаар шинэ зүйлүүдийг илрүүлэх, àíãèëàëûí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí õèéæ àíãèëàëûí àñóóäàë íü ýðãýëçýýòýé, á¿ðýí øèéäýãäýýã¿é ç¿éë¿¿äèéí àíãèëàëûã òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.

46. Анхаарал тавьсанд баярлалаа