KAY 361 Türk İdare Tarihi

1. KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 1 Ortaylı, 2007, sf. 23-49 Konular: Ortaçağ İran Yönetimi, Bizans/ Doğu Roma Yönetimi

2. Neden bu dersteyiz? • Osmanlı İmparatorluğu’nu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni anlamak • Batı ve Doğu ile etkileşimler • Akdeniz Dünyası’nda doğan 3 Roma İmparatorluğu • İdari kurum ve geleneklerini incelemek • Yönetimi iyileştirme çabalarında rehber • Kurumlar temelinde karşılaştırma yapmak • Zaman ve mekan boyutlarında

4. Dersin Temel Çerçevesi • İncelenecek alan • Balkanlar, Tuna Boyu, Ortadoğu ve Kuzey Afrika • Türkiye tarihi ve toplum düzeni bir Akdeniz sentezidir • Dil: Arapça, Farsça, İtalyanca, Rumca, Süryanice, Macarca, doğu ve güney Slav dillerinden kelime ve deyimler • Mutfak: Türk mutfağı bir Balkan ve Ortadoğu sentezidir

5. Giriş: Ortadoğu ve Akdeniz Bölgesi • Nehirlerin çevresinde ilk tarım faaliyetleri • Kentleşme, örgütlü toplum ve devletin ortaya çıktığı bir dünya • Medeniyetlerin beşiği • Tarihe yön veren büyük imparatorluklar • Kurak ve az nüfuslu topraklarda küçük devletlerin yaşama şansı pek yok • Yazının kullanıldığı, bürokrasi ve kentleşmenin doğduğu ülkeler • Dinler ve diller mozayiği • Kültürel etkileşim ve benzeşme

6. Ortadoğu ve Akdeniz • Basit ulaşım ve haberleşme teknolojileri • Organik enerjiye dayanan • Kontrol araçları yetersiz • Posta, bürokratik örgüt, para sistemi, vb. • Merkeziyetçi devlet? • Mali, idari kontrol, bayındırlık, ulaştırma görevleri önemli ölçüde küçük birimlerde • Köylü ve zenaatçılara yerel kontrol

7. Sasani İranı (M.S. 224- 640) • Doğu- Batı Rekabeti • İran- Yunanlılar • Partlar- Romalılar • Büyük İskender ve Hellenizm • M.S. 3. YY’dan sonra Sasaniler- Bizans • Klasik bir Ortadoğu ve Akdeniz imparatorluk modeli • Bizans-Sasani savaşları gelecekteki İslam fetihlerini kolaylaştırdı • Devlet, 635 Kadisiye Savaşı ile yıkıldı.

8. BÜYÜK İSKENDER’İN FETİHLERİ (İ.Ö. 323)

10. Sasani İranı: Yönetim Sistemi • Başvezir- vezirler sistemi • Toprak ve nüfus envanteri • Vergi matrahı ve mükellef tespiti • Her arazinin ürünü tahmin ve kayıt edildi • Her ürün için ayrı vergi miktarı belirlendi • SONUÇ: Yolsuzluğu ve gelirlerde belirsizliği azaltma

11. Vergiler • Arazi Vergisi: Haraç • Ürünün cinsine ve arazinin verimliliğine göre değişir (Hasılatın 1/3 ile 1/6’sı arasında) • Çocuk, ihtiyar ve kadınlardan alınmaz • Baş Vergisi: Gezit (sonraki cizye) • Köylüler dışındakiler ile Yahudi, Hıristiyan ve şehirlilerden • Toplumsal durum ve gelire göre değişir • Askerlikten muafiyet sağlar

12. Sasani İranı: Toplum Yapısı • Eski Hint’te olduğu gibi Kast sistemi • “Toplumda herkes Tanrı’nın kendine verdiği yer ve işe razı olmalı” • Bir kast’dan diğerine geçiş yok • Kastlar: • Ruhban (yargıçlar, yüksek memurlar) • Savaşçılar • Katipler (tıp, öğretmenlik, küçük memuriyetler) • Halk (zenaatkar ve köylüler)-asıl vergi yükü ve angarya • Statüler belirgin: ev büyüklükleri, giysiler, evler, binek hayvanlar, tüketim kuralları (at, ipek)...

13. Ordu • Komutanlar yedi asil aileden • Yaya/ Piyade • Savaşta köylüler ücretsiz asker • Süvariler ve filler

14. Sasani İranı: Din ve Dil • Diller ve dinler mozayiği • Tek resmi dil yok • Çok dilli bürokratik belgeler • Dini renklilik • Zerdüşt Dini (resmi din), Yahudilik, Hristiyanlık (Nasturiler)... • Dinden dönmenin cezası ölüm • Mazdek ayaklanması gibi toplumsal eşitlik talepleri

15. Merkez ve Eyalet Yönetimi • Devlet teşkilatı eski Ortadoğu devletlerine model • Başvezir ve vezirler sistemi • En yüksek yargıç Şehenşah • Eyaletler (Satraplıklar, Marzbanlar) • Ülkede 4 idari- askeri bölüm: • Her bölgede hükümdar ailesinden bir kral naibi ve kumandan • Alt kademede azat denen şovalyeler ve dikhan denen köy reisleri • Soylular, köy reisleri, cemaat başları: vergi, askere alma • Gelişmiş bir posta ve yol sistemi

16. Sasani İranı: Kültür • Nasihatname edebiyatı • Firdevsi: Şehname • Eski İran kültürünün yaşatılması • Nizamülmülk’ün Siyasetname’sine etkiler • Sasani devleti İslam İmparatorluğu’na katılınca • İran İslamlaştı • İran kültür ve devlet örgütü de gelişen İslam İmparatorluğu’na model oldu

17. BİZANS (DOĞU ROMA) • 11 asırlık bir devlet • Devamlı kendini yenileyen bir organizma • İran, İslam İmparatorluğu ve Akdeniz İtalyan devletleri ile sürekli bir etkileşim • Başlangıç Noktası • Kavimler Göçü ve Roma’nın ikiye ayrılması

18. “Bizans” Terimi: Yerleşmiş Bir Yanlış • Konstantinopolis şehrinin 4. Asır öncesi adı • Bizans, 16.YY’dan itibaren Batı Avrupa’lı tarihçilerin kullandığı bir terim • Halk kendine “Romalı” derdi • Türkler de bu halka “Rum”, ülkeye de “İklim-i Rum” demişledir • Mevlana Celaleddin Rumi

19. KAVİMLER GÖÇÜ

20. ROMA İMPARATORLUĞU’NUN BÖLÜNMESİ

21. BİZANS VE BARBAR KAVİMLER

22. BİZANS İMPARATORLUĞU SINIRLARI

23. Roma İmparatorluğu • Batı ve Doğu (Roma) Eyaletleri • Resmi bölünme M.S. 395’da • Batı eyaletlerinin çöküşü • Kültürel farklılık • Kuzeybatı ve kuzey Avrupa’da Romalılık • Roma Hukuku • Romanize edilmiş Hristiyanlık • Latince kullanımı ile yaşayacak • Doğu’da ise Roma’nın kurumları yaşayacak • Romalıların gelişinden önce Hellenize olmuş bir alan • Roma dili ve kültürü burada karşısında yerleşik kültürler ve dinler bulmuş • Devlet teşkilatı, din ve felsefede etkileşim

24. Roma Mirası • Bölünme ve yıkılma sonrası Roma İmparatorluğu’nun merkezi doğuya kaymıştır • Yunanistan, İran, Mezopotamya ve Suriye • Mirasa sahip çıkanlar Roma’yı 4. ve 5. Asır’da yıkan aynı kavimlerdir • 10. ve 11. Asır sonrasında ortaya çıkan Rönesans ile bu mirasa sahip çıkmışlardır • 15.-16. Asırlarda Rusya Çarlığı kendini mirasçı saymıştır • 18. Asır’da aydınlanma filozofları Bizans’ı despotizm ve entrika ile özdeşleştirmişlerdir

25. Farklılıklar

26. İmparator • Tanrısal irade ile göreve gelir • Dünyevi ve ilahi otoritenin tek kişide birleşmesi • Cesaro-papizm • Baş kanun koyucu, en yüksek yargıç, idari, mali ve askeri otorite • Tayin ve aziller onun elinde • Yetkisini sınırlayanlar • Kanunlar • Kilise • Toprak sahipleri

27. Bizans’lı Kimdir? • Bizans’lı sayılmanın şartları: • İyi bir Hıristiyan olmak • İmparatora itaat • Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamalarına tabii olan kimse olmak • Etnik köken önemsiz

28. Kültür • Nasihatname edebiyatı • İmparatorun görevleri • Adalet, dini sapmaları önlemek, vb. • Amaç: Toplum düzeninin korunması • Rönesans ile yeni bir düzen öngören yeni bir nasihatnamecilik çeşidi • Machiavelli, Prens

29. Merkezi Örgüt • İmparatorluk Başkatibi • Senato Başkanı • Aynı zamanda başkentin yargıcı ve belediye başkanı • Zamanla Sasani başveziri gibi bir başbakan ortaya çıkmıştır • Anadolu ve Rumeli’nin idari ve askeri yönetimi bir görevliye • Osmanlı’daki beylerbeyine benzer • Saray hizmetleri, posta, istihbarat gibi konularda kullanılan tsavisios (çavuş) denen kavaslar • İran’da da benzer uygulama

30. Ordu • Özellikle sınır eyaletlerinde bulunan şovalyeler • Toprağı işlemede, savunma ve savaşa katılma • Hassa ordusu • Donanma • Akdeniz’i kontrol edemedi • Önce Arap-İslam, sonra da İtalyan Cumhuriyetleri ile rekabet edemedi • Ege ve Akdeniz’de bazı amirallik eyaletleri vardı • Osmanlı’da Kaptanpaşa eyaletleri

31. Diplomasi • Sürekli saldırı altında bir yaşam • Çözüm: Step kabilelerini birbirine kırdırmak, ittifaklar kurup ittifaklar bozmak (Bizans usulü diplomasi) • Cömert hediyeler, haraç vermek, evlenme ile akrabalık kurmak, barbarlar arasında Hıristiyanlığı yaymak • Sınır anlaşmazlıklarını çözmek ve barbar kavimlerle görüşmek yetkisi sınır valilerine verilmişti • Osmanlı’da da aynı • Çevredeki tüm hükümdar ve devletler protokol bakımından eşit görülmez • Osmanlı ve İran gibi • Yabancı ülkelerde elçilik heyetleri yok

32. Hukuk ve İdare • Roma hukuk sistemini geliştirip dünyaya aktarma • Roma kanunları toplansa ancak küçük bir kitap olur • Aslolan prensip, gelenek ve yorumlar • Medeni Hukuk Külliyatı (Corpus Iuris Civilis) • Önce Latince, sonra Yunanca • Önce şahıs, borçlar ve eşya hukuku • Sonra medeni hukuk ve ceza hukuku • Hristiyanlığı kabul eden Slav ve Ruslar için model • Osmanlı’da Ortodoks tebaya uygulanmıştır • 12. Asır sonrası Batı Avrupa’da kilise hukukuna karşı laik hukuk doktrinini doğurmuştur

33. Eyalet İdaresi • Önceleri Oriens (Küçük Asya, Mezopotamya ve Suriye) ve Illyricum (Balkanlar) denilen ikili bölümlenme • Eyaletlerin başında sivil bir vali ve bir kumandan vardı • Sürekli savaşlar sonucu tek kişide görevler toplandı • Piskoposlar ve casuslar yoluyla merkezin denetimi • Maliye ve yargı merkezden tayin edilen memurların görevi • Bu yüksek düzey memurlar doğrudan imparator ile yazışabilirdi • Eyalette güçler ayrılığı

34. Toprak Rejimi • Toprak sınıflandırması • Hükümdar toprağı • Miri Arazi- Dirlik • Kilise ya da özel mülkiyete ait • Toprak aristokrasisi • Ezilmek istenmesine rağmen gücünü korumuştur • Serbest köylüler ve serfler • Devlet, göçlere ve toprak terkine müsaade etmezdi • Kölelik 5. YY’dan itibaren tasfiye edildi

35. Toprak Rejimi-2 • 5. ve 6. Asırlarda manastırların toprakları da büyüdü • Manastır feodalizmi • Tepki: İkonoklast, putkırıcılık hareketi • Askere dirlik olarak verilen topraklar • Tahrir işlemi • Zamanla toprak beyleri ve derebeyler; tekfurlar

36. Vergiler • Toprak vergisi • Önce ayni, sonra para olarak • Hristiyan olmayan şehirli ve köylülerden “kefaletion” (cizyeye benzer) • Diğer vergiler • Tapu, yem, otlak, ağıl ve gerdek resimleri

37. Şehirler • Esnaf Loncaları • Ticaretin kontrolü (kalite kontrolü, üretim miktarı, istihdam ve satış fiyatının sınırlandırılması-narh-) • Pazar yerlerinin seçilmesi ve kurulması • Şehrin yöneticileri ve kolluk kuvvetleri • Belirli kamu hizmetlerinin sağlanması • Savaşta donanma, barışta iaşe • İhracat ve ithalatta seçici devlet kontrolü • İpek, tuzlu balık • Zabıta görevi: Agoranomos (Osmanlı’da muhtesip) • Hipparkos (Hakim ve belediye görevlisi)

38. Ticaret • Çin ve Ortadoğu ile ticaret hatları • Anadolu ve Trakya dışındaki parçalar imparatorluk ile ticari olarak bütünleşemedi • Mısır, Kuzey Afrika ve Suriye • Ulaşım teknolojisi geri • Dere ve katır kervanları • Yelkenli gemiler • Yollar güvensiz (toplu ticaret) • Tüccar grubu gelişemedi • Düşük statü • Serbest piyasa koşulları yok • Sermaye birikimi olamadı • Selçuklu ile savaşlar sonrası İtalyan şehirlerine gümrük muafiyetleri- sömürü

39. Bizans’da Konuşulan Diller • Çok dillilik • Roma mirası Latince • Mezopotamya’da Süryaniler Aramca • Güneyde Arapça • Mısır’da Kobtça konuşur • Anlaşma dili (Lingua franca) Yunanca • Seçkinler, kendi dilleri yanında Yunanca’yı da iyi biliyordu

40. Bizans’da Din • Çok dinli bir ülke • Maniheizm, Mazdek dini, İslamiyet, Yahudilik • Ana eksen Ortodoks Hristiyanlık • Ortodoks Kilisesi’nin etki alanı • Hellenler • Balkanlarda Bulgarlar, Makedonlar, Romenler, kısmen Arnavutlar, Sırplar ve Karadağlılar • Kuzeyde Rusya, Ukrayna ve Belorusya • Doğuda Suriye ve Filistin’de Ortodoks Hristiyan Araplar

41. Etkileşim • 10. Asra kadar tüm Avrupa’yı etkilemiştir • Hukuk ve yönetim sistemi • Mimari, protokol, giyim tarzı • Osmanlı yönetimi üzerinde Bizans etkileri • Kurumlar arasında devamlılık var mı? • Yoksa Osmanlı kurumlarının kökleri İran, İlhanlı ve Asyai Türk geleneklerinde mi?