AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ • Aqronomluqixtisasıüzrə • Fitopatologiyakursu

2. IIBölmə: Bitki xəstəlikləri • Mövzu 1. Buğda bitkisinin xəstəlikləri və • yeni təsərrüfat sistemində onlarla • mübarizənin əsas şərtləri • Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, • professor əvəzi İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 1.1 Buğda bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə 1.2 Buğda bitkisinin pas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri 1.3 Buğda bitkisinin digər göbələk mənşəlı xəstəlikləri, onlar əleyhinə mübarizə 1.4 Buğda bitkisinin bakteriya mənşəli xəstəlikləri və onlarla mübarizə 1.5 Saxlama zamanı buğda dənlərinin xəstəlikləri, onların qarşısının alınma yolları

4. Ədəbiyyat • 1.Cəfərov İ.H. Kənd təsərrüfatı fitopatologiyası. Bakı: «Elm», 2001, 277 s. • 2.Cəfərov İ.H. Ümumi fitopatologiya. Bakı: «Elm», 2007, 388 s. • 3.Cəfərov İ.H. Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. • 4.Rəhimov Ü.A. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Maarif», 1988, 160 s. • 5.Попкова К.В. Общая фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 398 с. • 6.Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 415 с. • 7.Wiese М.V. Compendium of wheat diseases. The American Phytopathological Society, 1977, 106 p.

6. 1.1 Buğda bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə Buğdanın bərk və ya iylənən sürməsi – Tilletia caries (DC.) Tul., Tilletia laevis Kuehn. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, Ustilaginales sırası, Tilletiaceae fəsiləsi, Tilletia cinsi. İki yaxın növ Tilletia caries və T.laevis buğdanın bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyinin törədicisidir. Sinonimləri: Tilletia cariesüçün=T.tritici (Bjerk.) Ç.Winter; Tilletialaevisüçün=T.foetida (Wallr.) Ziro. Biolojiqrupu: Biotrof

7. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. T.cariesvəT.laevishəyattsiklivəəmələgətirdiklərisimptomlaragörəoxşardırlar. Növlərteliosporlarınmorfologiyasına (T.cariesnövündəteliosporlartozlu, T.laevis -dəhamar) vəyayılmazonalarınagörəfərqlənirlər. Törədicilərteliosporşəklindətoxumlardavəyaquraqlıqzonalardatorpaqdasaxlanılır. Səpindənsonrateliosporlarcücərirvəhaploidbazidiosporlarla (sporidi) bazidilərformalaşırlar. Bazidisporlarınmayalanmasındansonradikariotikinfeksionhiflərəmələgəlir. Beləhiflərbuğdanıncücərtisinədaxilolur. Törədicibitkininböyüməkonusunaçatırvəsonrakımüddət-lərdəonunlabirlikdəinkişafedir. T.cariesgöbələyininteliosporlarışaraoxşar, açıqvəyatündqəhvəyirəngli, ölçüləri 14-25 x 12,6-21 mkm-dir. Örtüyütorlu, adətən 5 künçlüdür. T.laevisgöbələyininteliosporlarıellipsoidalvəyauzunsov, tündqəhvəyirəngli, ölçüləri 13,5-22,5 x 12,6-18 mkm-dir. Örtüyühamardır.

10. Ekologiyası. Torpaqdateliosporlarınmaksimumcücərməsi 40-60%-liknisbirütubətdəqeydəalınmışdır, buğdacücərtilərininəngüclüyoluxmasıisə 5-100Ctemperaturdabaşverir. Nəticədəpayızlıqbuğdagecikmişəkinmüddətlərindəvəyazlıqlardahaerkənsəpindəgüclüsurətdəyoluxurlar. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəliktörədicibuğdanövlərininəksəriyyətindəyaşayabilir, eynizamandaotritikale, arpa, çovdarvəbaşqaotbitkilərindəqeydəalınmışdır. Mühafizətədbirlərininrəngarəngolmasınabaxmayaraq, xəstəlikbuğdaüçünzərərliliyinisaxlayır. Mübarizətədbirləri. Buğdabitkisinibərkvəyaiylənənsürməxəstəliyindənqorumaqüçünelətədbirlərhəyatakeçirilməlidirki, xəstəliyinkütləviinkişafınınqarşısıalınsın. Tədbirlərsistemiölkəninhərbirregionuüçünxəstəliyininkişafqanunauyğunluqları, bitkininbecərilməşəraitivəintensivtexnologiyanıntələblərinəzərəalın-maqlaişlənməlidir. Toxummaterialınınhazırlanmasınaciddifikirverilməlidir.

11. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

12. Buğdanıncırtdansürməsi- Tilletiacontroversa Kuehn. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Tilletiaceaefəsiləsi, Tilletiacinsi. Tilletiacontroversapayızlıqbuğdanıncırtdansürməsinintörədicisi Sinonimləri: T.nanifika (Wagn.) Savul., T.tritici- repentis (DS) Ziro. Biolojiqrupu: Biotrof

13. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Yoluxmanınsimptomlarıbuğdanınsünbülləmədövründəgörünməyəbaşlayır. Sirayətlənənbitkilərgüclükollanır, sağlamlaranisbətən (1,5 –4,0 dəfə) böyü-mədənqalır. Yoluxansünbüllərdahasıx, qısavəyatamyetişməyəqədəryarımaçıqvəziyyətdəqalırlar. Sünbülcüklərartır, hərbirsünbülcükdəolançiçəklərinmiqdarıyüksəlir. Sünbüllərdədənəvəzinəsferikvəyagenişellipsvari «sürməkisələri» formalaşırlar. Buğdanıntoplanmasıdövrüsoruslardağıldıqda, teliosporlartoxumlarıçirkləndirirvətorpağatökülürlər. Teliosporlartorpaqdahəyatilikqabiliyyətiniuzunillərərzində (10 iləqədər) saxlayırlar. Onlaraşağıtemperaturvəişıqdatorpağınvəyatoxumlarınsəthində 30-50 günmüddətindəyetişdikdənsonracücərirlər.

14. Buğdanıncırtdansürməsi- Tilletiacontroversa Kuehn.

15. Yayılması. CırtdansürməsiAmerikavəAvropanınbirçoxölkələrindəqeydəalınmışdır. Çin, Hindistan, Pakistankimiölkələrdədahaçoxzərərvurur. Xəstəlikilkdəfə 1911-ciildəA.A.YaçevskitərəfindənUkraynadatəsviredilmişdir. BununardıncatörədiciQazaxıstan, Azərbaycan, Qırğızıstan, Türkmənistan, ŞimaliOsetiya, Moldovaərazilərindədəaşkarolunmuşdur. Xəstəlikmənbəxarakteridaşıyır, əsasəndağətəyirayonlardabecərilənbuğdabitkilərinəuyğunlaşmışdır. Ekologiyası. Teliosporlarıncücərməsiüçündağınıqişıq, 3-5 həftəmüddətindətemperaturun 3-50C-yəqədərdüşməsi, torpağınüstsəthininkəsiyindəuzunzaman 46-60% rütubətinolmasıtələbolunur. Bitkilərinyoluxmasıüçünəlverişlitemperaturşəraitiqalınqarörtüyüzəminində (0-80C, maksimum 10-120C) formalaşır. 150C-dənyuxarıtemperatursporlarıncücərməsinəmənfitəsirgöstərir.

16. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

17. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Tilletiacontroversagöbələyipayızlıqbuğdanıyoluxur, yazlıqlardaxəstəlikqeydəalınmamışdır. Buğdadanbaşqabirçoxdənliləridəsirayətləndirir. Xəstəlikçoxzərərlidir. Patogenləyoluxmuşsahələrdeməkolarki, məhsulvermirlər. Mübarizətədbirləri. Toxumlarıntermikiyollaişlənməsiəhəmi-yyətlidir. Dünyanınbirçoxölkələrində, eləcədəRusiyaFedera-siyasındabununüçünKTS-0,5 təminatkomplektindənistifadəedilir. Toxumlar 3-4 saatmüddətinə 450vəya 2 saatlığa 470-liksuyatökülür, sonrakondisiyarütubətliliyinəqədərqurudulur. Lakinqeydedilməlidirki, termoterapiyadansonrabəzibuğdasortlarınıncücərməqabiliyyətiaşağıdüşür. Bunagörədətermoişlənmənibirpartiyatoxumüçünedib, onlarıncücərməqabiliyyətiaydınlaşdırılır.

18. Buğdanıngövdəsürməsi – Urocystis • triticiKoehn. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Tilletiaceaefəsiləsi, Urocystiscinsi. Urocystistriticibuğdanıngövdəsürməsinintörədicisi Müasiradı: Urocystisagropyri (Preuss) J.Schroet. Biolojiqrupu: Biotrof

19. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Bitkilərcücərtifazasındayoluxmağabaşlayırlar. Mitselbitkiüzrəyayılır, əvvəlcəyarpaqlarda, sonrayarpaqqınlarında, azhallardagövdədətelilərxəttşəklində (uzunluğu 2 mm-dənbirneçəsm-əqədər) əmələgəlir. Beləteliləriniçərisiqararəngliteliosporkütləsiilədoludur. Epidermispartlayanzamantelilərüzəçıxır, çılpaqlaşırlar. Teliosporlarqaraqəhvəyi, həlqəvi, 20-45 x12-38 mkmdiametrlidir. Biraylıqistirahətdövrün-dənsonra teliosporların təpəsində 2-4 silindrikbazidisporlardanibarətbazidiinkişafedir. Yayılması. XəstəlikOrtaAsiyaTürkRespublikalarının, Azərba-ycanvəGürcüstanınbuğdaəkinlərindəyayılmışdır. ƏdəbiyyatməlumatlarınagörəxəstəliyəmənbəxarakterliStavropol, KrasnodarölkəsivəKrımınbuğdasahələrindədərastgəlinir.

20. Ekologiyası. Torpağınaşağırütubəti (10-15%) və 10-200Ctemperaturinfeksiyaprosesinəəlverişlişəraityaradır. Sporlarıncücərməsiüçünoptimalşərait 18-240Ctemperaturvə 60% nisbirütubətdir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Buğdanıngövdəsürməsiiqtisadiəhəmiyyətkəsbedənxəstəliklərqrupunaaiddeyildir. Xəstəliyinzərəribuğdabitkilərininboyununqısaolması, azmiqdardayarpaqəmələgəlməsivəonlarınölçülərininkiçikliyiiləxarakterizəolunur. Xəstəbitkilərsağlamlaranisbətən 5 dəfəazməhsulverirlər. Mübarizətədbirləri. Buğdanınbərkvəyaiylənənsürməsindəolduğukimidir.