TRAN Z ICIONI PERIOD

1. TRANZICIONI PERIOD Doc. dr Zoran Mastilo

2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SAVREMENOG TRANZICIONOG PERIODA Osnovne karakteristike savremenog prelaznog (tranzicionog) perioda bile bi sljedeće: • Prvo, ostvaruje se u uslovima postojanja dva načina proizvodnje (kapitalističkog i etatističkog), a ne kao ranije jednog vladajućeg načina proizvodnje. • Drugo, ostvamje se u uslovima visokog stepena razvijenosti proizvodnih snaga (treća naučno-tehnološka revolucija) sa tendencijom njihovog daljeg ubrzanja, mnogo bržeg nego ranije (svakih šest godina javljaju se nova tehnološka rješenja u proizvodnji).

3. * • Treće, umjesto monizma motiva poslovanja, svojine, dominacije jedne klase i sl., javlja se pluralizam svojinskih oblika (privatna, državna, zadružna, mješovita), pluralizam motiva poslovanja (profit, stabilnost firme, rast firme, plate menadžera, dividende akcionara), umjesto dvije suprotstavljene klase javlja se više klasa (radnici, kapitalisti, menadžeri, državni činovnici, rentijeri), javlja se politički pluralizam i sl. • Četvrto, prvi put u istoriji postoji društvo koje je nasilno stvoreno voljom subjektivnih faktora za koje nisu stvoreni materijalni uslovi, a koje se održalo duži vremenski period. To društvo je nazvano "socijalizmom", a u literaturi se ono naziva etatističkim načinom proizvodnje ili "realnim socijalizmom".

4. ** • Peto, savremeni prelazni (tranzicioni) period nije prelaz nižeg u viši na-čin proizvodnje, već konvergencija (uzajamno prožimanje i uticaj) dva vladaju-ća načina proizvodnje i nastanak novog društva uslovljenog visokim stepenom razvoja proizvodnih snaga i njihovim daljim ubrzanim razvojem (kooperacija, integracija, globalizacija svjetske privrede, međuzavisnost svijeta). To se još na-ziva "kapitalizacijom socijalizma" ili "socijalizacijom kapitalizma". • Šesto, tržišni kriterijumi privređivanja uz značajnu đržavnu koordi-naciju, tako da država postaje značajan element savremene tržišne infrastruktu-re (mješovita privreda i mješovito društvo).

5. *** • Sedmo, visok nivo primijenjene tehnike i tehnologije u proizvodnji, njen ubrzan razvoj, dominantni značaj nauke i njene primjenljivosti u proizvodnji, sve više dovode do podruštvljavanja rada i kapitala, do prevazilaženja sukoba njihovog interesa, do izmijenjenog položaja radnika. Savremeni prelazni period nije novi način proizvodnje. To je mješavina dva vladajuća načina proizvodnje u pravcu razvoja novog društva.

6. **** U tom smislu možemo reći da osnovne pravce razvoja savremenog prelaznog perioda čine: • vlasnička transformacija, • pluralizam oblika svojine i tržišni kriterijumi privređi-vanja (objektivno vrednovanje poslovanja, uz značajnu državnu koordinaciju), • ciklus primjene savremene tehnologije, • cjelovit socijalni program (demokratsko i humano društvo) i • nova strategija otvaranja prema svjetskom tržištu (koopera-cija, integracija, globalizacija).

7. ***** Ekonomiju roba zamjenjuje informaciona ekonomija. Stoga se govori o kraju jednog istorijskog perioda i podizanju društva na novi, viši nivo u pravcu oslobađanja i razvoja svestrane, slobodne ličnosti čovjeka. Visok nivo razvoja tehnike i tehnologije nužno uslovljava veći proces podruštvljavanja rada i kapitala i prevazilaženja njihove protivurječnosti (transnacionalne kompanije, akcionarska preduzeća, državni sektor privrede i sl.).

8. ****** Savremeno društvo u mnogim svojim elementima predstavlja prelazni period koji se karakteriše mješovitom društvenom strukturom, mješovitom privredom, pluralizmora svojinskih oblika, političkom demokratijom, značajnom ulogom i države i tržišta u ekonomskom sistemu, sa značajnom afirmacijom uloge i samostalnosti neposrednih proizvođača (akcionarstvo, sindikati, socijalna sigumost) relativnom samostalnošću proizvodno-poslovnih subjekata.

9. ******* Pored sticanja profita (dobiti) kao motiva proizvodno-poslovnog ponašanja, javlja se razvoj firme, zadovoljenje socijalnih potreba, konkurentska sposobnost na tržištu, plata menadžera. Vlasništvo ustupa dominaciju preduzetništvu (menadžerska revolucija). Dostignuti nivo razvoja proizvodnih snaga i društvenih odnosa danas uslovljavaju sasvim novu tehnologiju proizvodnje (robotika), novi način organizacije proizvodnje, drukči-ji odnos i položaj neposrednog proizvođača prema sredstvima za proizvodnju.

10. ******** Privatna svojina se nužno transformiše u mješovitu, akcionarsku, zadružnu, državnu svojinu, a umjesto vlasnika funkciju upravljanja obavljaju menadžeri (profesionalni stručni kadrovi) u kapitalističkoj korporaciji (preduzeću). Time se mijenja i položaj neposrednih proizvođača, jer se poslovima organizacije i upravljanja proizvodnjom ne bave vlasnici kapitala nego menadžeri, odnosno profesionalni direktori različitih specijalnosti.

11. SPECIFIČNOSTI TRANZICIJE RAZLIČITIH NAČINA PROIZVODNJE Najveće iskušenje nalazi se u priklanjanju privredno najkraćem i neizbježnom putu razvoja koji karakteriše: • Uvođenje slobodnog tržišta, ali i astronomska inflacija koja razara ekonomski organizam; • Tehnološki napredak, ali po cijenu enormne masovne nezaposlenosti; • Razvoj, ali i džinovska polarizacija društva, provalija između uske manjine i džinovske armije gubitnika, šačice koja je jedini korisnik i masovno раuperizovanih slojeva radnika, inteligencije i omladine koji su isključive žrtve razvoja; • Razvoj po cijenu pada u modemo dužničko ropstvo, koje guta gotovo cjelokupno novostvoreno bogatstvo i time ponovo parališe mogućnost vlastitog razvoja

12. * Relativno najjednostavniji način predstavlja transformacija visokorazvijenih kapitalističkih društava u novi način proizvodnje.

13. SVOJINSKI ODNOSI I PRIVATIZACIJA U PROCESU TRANZICIJE Pitanje svojine je u najužoj vezi sa razvojem proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, odnosno s razvojem društva uopšte. Dosadašnja ekonomska nauka, a i privredna praksa stalno su potvrđivale tezu da su se s razvojem proizvodnih snaga stalno mijenjali svojinski oblici. Ekonomska teorija poznaje dvije različite vrste privatne svojine: • jednu, koja se zasniva na sopstvenom proizvođačevom radu, i • drugu, koja se temelji na eksploataciji tuđeg rada.

14. TRANZICIJA I PRIVATNA SVOJINA Tranzicija nema ista obilježja u visoko razvijenim i u zemljama tzv. realsocijalizma i nerazvijenim zemljama. Za visoko razvijene zemlje to je period prelaska iz treće naučno-tehnološkerevolucije u četvrtu, dok je za zemlje realnog socijalizma ovo period prelaska sa tzv. "komandne" na tržišnu privredu i izgradnja demokratskog društva, a, istovremeno, se u nerazvijenim zemljama (gdje i mi pripadamo) čine određeni napori da se pronađu putevi izlaska iz bijede i siromaštva. Savremeni tranzicioni period znači "prelaz iz društvene epohe civilizacije u buduće (novo) društvo, koje se označava kao postindustrijsko ili informatičko društvo, odnosno nova civilizacija (supercivilizacija). Ovo označava smjenu industrijske tehnologije informacionim tehnologijama.

15. * Procesi pretvaranja državne u privatnu svojinu zaokupljaju posebnu pažnju kako ekonomske i pravne teorije tako i privredne prakse. Jedan broj ekonomista kod nas smatra da su efekti procesa privatizacije u većini istočnoevropskih zemalja još uvijek neizvjesni i da ih prate mnogobrojne neželjene pojave kao što su "veliki pad proizvodnje, veliki porast nezaposlenosti, te naglo socijalno raslojavanje, odnosno izuzetno brzo bogaćenje jednog uskog sloja stanovništva, pri čemu je u mnogim slučajevima prisutna, manje ili više, legalizovana pljačka (pošto država ne preduzima odgovarajuće mere) postojeće državne imovine.

16. ** Ne možemo govoriti o svojini kao "golom" i "apstraktnom" pojmu, već o paketu vlasničkih prava koji se sastoji od jedanaest (11) različitih prava, i to: • pravo vladanja, tj. fizičke kontrole nad dobrima, • pravo trajnog posedovanja, • pravo korišćenja, • pravo na dohodak, tj. rezultate korišćenja dobra, • pravo upravljanja ili odlučivanja o tome ko će i kako osigurati iskorištavanje dobara,

17. *** • pravo suverena na potrošnju, otuđenje, promjenu funkcije ili uništenje dobra, • pravo sigurnosti dobra od eksproprijacije i zaštita od šteta iz okruženja, • pravo prenošenja nasljedniku, • zabrana nanošenja štete vanjskoj sredini, • pravo na dobra radi utjerivanja duga, • pravo na procedure i institute (tzv. restitucija prava) kojom se obezbeđuje uspostavljanje narušenih prava.

18. **** Kod nas postoje tri grape ljudi sa različitim mišljenjima (interesima) vezanim za privatizaciju. • Prvu grupu čine oni koji bi da se privatizacija provede "preko noći, na ho-ruk", • drugu čine oni koji se zalažu za postepeno transformisanje društvene svojine u privatnu, da to bude "pošteno" i svima dostupno, • treću grupu čine oni koji su protiv privatizacije već "kukaju" za pravnom državom i njenom ulogom u svim procesima.

19. ***** Da bi se pomirile ove tri različite grupe mišljenja o privatizaciji, neophodno je obezbijediti takve pretpostavke koje će dati ne samo formalno-pravnu već i stvarnu šansu većini građana da učestvuje u procesima privatizacije; da konkurencija bude koliko toliko lojalna, a to znači da "pravila igre" moraju biti unaprijed utvrđena i do kraja poštovana. Sve to, opet, podrazumijeva čitav niz radnji u kojima se mora stvoriti: • Prvo, pravni ambijent za privatizaciju koji podrazumijeva realnu procjenu vrijednosti društvenog kapitala, sveobuhvatnu procjenu ekonomske moći stanovništva, pravnu sigurnost i povjerenje u državne institucije i banke.

20. ****** • Drugo, ciljevi privatizacije moraju biti jasno definisani i građanima na pristupačan način prezentirani. Privatizacija mora imati za cilj da neefikasnu privredu učini efikasnom, bolesnu zdravom, da siromašnu zemlju učini bogatijom, a ne siromašnijom. • Treće, model privatizacije mora biti prilagođen ekonomskoj moći građana, strukturi privrede, okruženju, stopi zaposlenosti, a ne da se pri izboru modela luta kao kod nas, da u jednoj državi sa dva entiteta imamo dva različita modela privatizacije (vaučeri i certifikati). • Cetvrto, kome ponuditi draštveni kapital, građanima ili stranim državljanima. • Peto, kako podij eliti društveni kapital

21. ******* • Šesto, vrijeme za koje treba obaviti transformaciju svojine. • Sedmo, obezbijediti koliko-toliko principijelan tretman stare devizne štednje od čega umnogome zavisi povratak poljuljanog povjerenja u banke i samu državu itd. Ovakav odnos prema svojini rezultirao je dubokom ekonomskom krizom iz koje tražimo izlaz upirući oči u Međunarodni monetarni fond (MMF), Svjetsku banku za obnovu i razvoj, Evropsku banku, razne donatore itd.

22. ******** Svojinski odnosi su veoma kompleksni i njihova transformacija je dugoročan proces, a ne jednokratan i jednostavan čin, kako se često misli i postupa. Kod nas je stvorena takva klima da se privatizaciji pristupa samo s aspekta kako podijeliti ono što ima?

23. DVA SHVATANJA SVOJINA KOD NAS U našoj ekonomskoj literaturi iskristalisala su se, uglavnom, dva različita shvatanja uloge i značaja svojine u procesu tranzicije. Po jednima, uloga svojine je dominantna i iz nje sve proizlazi. Oni smatraju da osnov savremene privrede i društva mora da čini privatna svojina. Bez, nje nema tržišne privrede, nema preduzetništva, nema slobode, nema napretka uopšte. Zato privatna svojina postaje sama sebi cilj.

24. * Po mišljenju drugih, svojina je društveni odnos te se nužno razvija i mijenja kao i svi dragi društveni odnosi. Na svojinu se gleda kao na promjenljivi, a ne jednom za svagda dati pojam i njenu ulogu ("odavde do vječnosti"). Posebno savremena naučnotehnološka revolucija utiče na mijenjanje oblika svojine, mijenjanje uloge i značaja svojine (informatika, robotika, novi materijali, biotehnologija, osvajanje kosmosa i sl.). U tako izmijenjenim društvenim i ekonomskim uslovima savremenog svijeta, koji se ubrzano i dalje mijenjaju (integracija, internacionalizacija, globalizacija, mondijalizacija i sl.), više nego neprihvatljivo smatrati "privatizaciju kao cilj".

25. TEORIJSKE OSNOVE TRANZICIONG PERIODA Savremeni prelazni, odnosno tranzicioni period predstavlja period ostvarivanja treće naučno-tehnološke revolucije (biotehnologija, robotika, informatika, novi materijali, osvajanje kosmosa i mora u proizvodne svrhe), koja mijenja i proizvodne snage i odnose proizvodnje. Ovu prelaznu etapu nazivamo savremenim prelaznim ili tranzicionim periodom.

26. ** Osnovne karakteristike savremenog prelaznog (tranzicionog) perioda bile bi sljedeće: Prvo, ostvaruje se u uslovima postojanja dva načina proizvodnje (kapitalističkog i etatističkog), a ne kao ranije, jednog vladajućeg načina proizvodnje. Drugo, ostvaruje se u uslovima visokog stepena razvijenosti proizvodnih snaga (treća naučno-tehnološka revolucija) sa tendencijom njihovog daljeg ubrzanja, mnogo bržeg nego ranije (svakih šest godina javljaju se nova tehnološka riješenja u proizvodnji).

27. *** Treće, umjesto monizma motiva poslovanja, svojine, dominacije jedne klase i sl. javlja se pluralizam svojinski oblik (privatna, državna, zadružna, mješovita), pluralizam motiva poslovanja (profit, stabilnost preduzeća, rast preduzeća, plate menadžera, dividende akcionara i sl.); umjesto dvije suprostavljene klase javlja se više klasa (radnici, kapitalisti, menadžeri, rentijeri i sl.), javlja se politički pluralizam i sl. Cetvrto, savremeni prelazni (tranzicioni) period nije prelaz nižeg u viši način proizvodnje, već konvergencija (uzajamno prožimanje i uticaj) dva vladajuća načina proizvodnje i nastanak novog društva uslovljenog visokim stepenom razvoja proizvodnih snaga i njihovim daljim ubrzanira razvojem (kooperacija, integracija, globalizacija svjetske privrede, međuzavisnost svijeta itd.

28. **** Peto, tržišni kriterijumi privređivanja uz značajnu državnu koordinaciju, tako da država postaje značajan element savremene tržišne infrastrukture (mješovita privreda i mješovito društvo). Šesto, visok način primijenjene tehnike i tehnologije u proizvodnji, njen ubrzan razvoj, dominantan značaj nauke i njene primjenljivosti u proizvodnji i sl., sve više dovode do podruštvljavanja rada i kapital, do prevazilaženja sukoba interesa, do izmijenjenog položaja radnika (radnik nije više puki izvršilac rada ili dodatak mašini, kako je govorio Marks, već postaje kreator proizvodnje, suvlasnik firme - kupuje akcije i upravlja procesom proizvodnje - participacija u upravljanju: pogonski savjeti, radnička vijeća, radnički savjeti, nadzorni odbori, povjerenici i sl.)

29. ***** Savremeni prelazni period nije novi način proizvodnje. To je mješavina dva vladajuća načina proizvodnje u pravcu razvoja novog draštva. To novo društvo poprima neke elemente i jednog i drugog vladajućeg načina proizvodnje, dalje ih razvija i obogaćuje u pravcu stvaranja "slobodnog društva"

30. ****** savremeni prelazni period, za razliku od prethodnih, odlikuje se mješovitom društvenom strukturom (mješovita privreda), tj. pluralizam svojinskih oblika; tu je i pluralizam klasa, motiva poslovanja, značajna uloga države i tržišta u privrednom sistemu, afinnacija uloge i povećanje samostalnosti proizvođača (radnika); akcionarstvo, učešće u profitima, saodlučivanje, socijalna sigumost, ugovomo regulisanje plata, veća relativna samostalnost poslovnih subjekata (preduzeća) i sl. Visoki nivo razvoja tehnike i tehnologije nužno uslovljava veći proces podruštvljavanja rada i kapitala i prevazilaženje njihove protivurječnosti (transnacionalne kompanije, akcionarska preduzeća, državni sektor privrede i sl.).

31. ******* Svojina nad kapitalom gubi primat u proizvodnji jer umjesto vlasnika kapitala proizvodnjom upravljaju menadžeri (profesionalni stručni kadrovi: inženjeri, tehnolozi, hemičari, ekonomisti, pravnici i sl.). Oni su, takođe, unajmljeni u proizvodnji radi obavljanja visokostručnih poslova (upravljačke funkcije), kao što neposredni proizvođači obavljaju proizvodne funkcije

32. ******** Savremeni tranzicioni period ima svoje specifičnosti u odnosu na prelazne periode između prethodnih načina proizvodnje. Radi se o tome da se ovaj prelazni period ostvaruje na mnogo višem nivou materijalnog i draštvenog razvoja (nova tehnološka revolucija - kompjuterski šok), na jednoj strani, i nova civilizacijska dostignuća, na drugoj strani (ljudske slobode i prava, naučna dostignuća, nivo životnog standarda i sl., otvoreno društvo).

33. ********* Učešće radnika u upravljanju kapitalističkim preduzećem (korporacijom) u kojoj rade (radnička participacija ili saodlučivanje) različitog stepena i oblika, javljaju se kao objektivna nužnost dostignutog nivoa razvoja proizvodnih snaga i društvenih odnosa. Visoka tehnika i tehnologija koja se primjenjuje u savremenoj proizvodnji najčešće ne trpi prekide proizvodnje, tako da radnički štrajkovi izazivaju ogromne troškove, ali i paralizu čitavog društveno-ekonomskog sistema.

34. ********** Razvoj savremenog društva nalazi se na prekretnici. To je, prije svega, rezultat: • nove naučno-tehnološke revolucije, • organizacije i upravljanja proizvodnjom, • ali i ljudskog saznanja i težnje za bogatijim i humanijim društvom.

35. PROTIVRJEČNOSTI TRANZICIONIH PROCESA I NJIHOVO RAZLIČITO TEORIJSKO OBJAŠNJENJE U jednom dijelu literature, pa i privredne prakse, stvorene su predstave da se tranzicija može uraditi "brzo, prečicom ili nikako". Pri tome je stvorena i određena dogma kao moto tranzicije, a to je: privatna svojina , slobodno tržište i profit. Praksa demantuje ovo sveto trojstvo. Prvo, bankrostvo privatnih preduzeća je gotovo svakodnevna pojava u svijetu.

36. * Drugo, verifikovana je uspješnost jednog broja državnih preduzeća u najrazvijenijim privredama, ali i drugim ekonomijama, kao i uspješnost pojedinih društvenih preduzeća. To demantuje apodiktički stav, po definiciji, o neuspješnosti navedenih preduzeća. Treće, tržište samo po sebi nije unaprijed garant efikasnosti privređivanja. Ono je prisutno i u latinoameričkim privredama koje nisu efikasne. Cetvrto, profit kao motivacioni faktor je veoma značajan pokretač, ali sam nije dovoljan i ne garantuje a priori ekonomsku efikasnost. Savremeno preduzeće mora voditi računa i o drugim motivacionim kriterijumima, kao što je: razvoj preduzeća, stabilnost preduzeća, plate zaposlenih, dividende akcionara i sl

37. ** Privatizacija putem sveopšte besplatne podjele je razumna. To dovodi do ogromnog rasipanja kapitala, gubljenja upravljanja i kontrole nad vlasništvom, vodi nestanku pravog domaćina, a postaje veoma neizvjesno za inostrane investitore. Raspodjela svojine istovremeno znači i raspodjelu ekonomske moći, snage, uticaja, perspektive, šansi i sl. To se još označava kao nova tehnologija munjevitig bogaćenja u postsocijalističkom periodu, što je dovelo do pojave novopečenih bogataša, mafijaša, rasturanja droge, krađe nuklearnog goriva, društvene nesigurnosti, socijalne napetosti i sl. Ocjenjuje se da u tom procesu gotovo legalizovane pljačke društvenog i državnog kapitala učestvuje svega 10 % stanovništva. To je nova crna rupa u koju cijelo društvo može lako da propadne.

38. *** Krajnje je uprošćeno i pogrešno govoriti samo o privatizaciji svojine danas na pragu XXI vijeka, kada se u literaturi pominje oko dvadeset oblika svojine. Svođenje svih mogućih svojinskih oblika na jedan jedini - privatnu svojinu, i teorijski i praktično predstavlja besmislicu. Danas je, nadamo se, svakome manje-više jasno da jedan oblik svojine nije moguć u svim granama i svim proizvodnim subjektima, ma gdje oni poslovali, niti da sama svojina ima onaj značaj koji je imala ranije. Mijenja se značaj i uloga faktora proizvodnje, mijenjaju se svojinski oblici, kao i metodi i način njihove oplodnje, odnosno uvećavanja. Raznovrsnost svojinskih oblikaje civilizacijska tekovina i potreba savremenog drustva.

39. **** Zašto nije uspjela tzv. privatizacija ni u jednoj realsocijalističkoj zemlji, a nikodnas? • Prvo, danas privatizacija svega postojećeg, u privredi i u društvu, odavde pa do vječnosti, nije moguća, neistorijska je i bila bi pogrešna. • Drugo, samo 10 % stanovništva učestvuje u tom procesu (90 % je isključeno iz toga), što je društveno neprihvatljivo. • Treće, strukturiranje oblika svojine, reprivatizacija i sl. Podrazumijeva postojanje, odnosno prethodno utemeljenje društvene i tržišne institucionalizacije (infrastrukture) ovih procesa. Toga nije bilo i još ga nema niu jednoj bivšoj tzv. socijalističkoj zemlji, a ni kod nas.

40. ***** Najopsežniji procesi privatizacije u razvijenim tržišnim privredama vršeni su u Velikoj Britaniji i Francuskoj. Britanski ekonomisti smatraju da se taj proces može izvoditi u etapama, u dužem vremenskom periodu i to na sljedeći način: formulisanje vladine strategije privatizacije, restrukturiranje proizvodnih oblasti grana i kompanija, preciziranje zadataka privatizacije, razrada strategije privatizacije, razrada odgovarajućih uslova privatizacije, primjena izabrane strategije.

41. ****** Najopsežniji procesi privatizacije u razvijenim tržišnim privredama vršeni su u Velikoj Britaniji i Francuskoj. Britanski ekonomisti smatraju da se taj proces može izvoditi u etapama, u dužem vremenskom periodu i to na sljedeći način: formulisanje vladine strategije privatizacije, restrukturiranje proizvodnih oblasti grana i kompanija, preciziranje zadataka privatizacije, razrada strategije privatizacije, razrada odgovarajućih uslova privatizacije, primjena izabrane strategije.

42. IZVJESNOSTI PROCESA TRANZICIJE U ljudskom rodu postoji prirodna težnja napretku, razvoju, otkrivanju neotkrivenog i sl. radi što potpunijeg zadovoljavanja stalno rastućih potreba. Kapitalizam je obezbijedio visok nivo razvoja proizvodnih snaga, ali ne obezbjeđuje rješavanje niza društvenih problema koji prijete svjetskom katastrofom. Povećava razliku između bogatih i siromašnih, kako ljudi tako i čitavih zemalja i naroda, tako da bogati postaju još bogatiji a siromašni postaju još siromašniji (dužnička kriza u svijetu), doveo je do ekološke zagađenosti prirodne sredine, do tog nivoa da prijeti opstanku čovječanstva na zemaljskoj kugli itd. Danas mnogi i u kapitalističkim zemljama upozoravaju da se "brak kapitalizma i demokratije nasukao" i da su ta dva sistema već dospjela do tačke "na kojoj im se putevi razilaze"

43. * Profitnom interesu sve više smeta demokratija na savremenom nivou razvoja proizvodnih snaga: zahtjevi za povećanje najamnina i poboljšanje položaja radnika, štrajkovi, jačanje uloge sindikata, socijalni, humanitarni, ekološki i slični izdaci i dr. Sve to upućuje da je neophodno osmišljavati i tragati za nekim novim društvenim sistemom koji će biti ekonomski efikasniji, ali i socijalno pravedniji i koji će omogućiti ostvarivanje kvalitetnijeg načina življenja koji Galbrajt naziva novim socijalizmom. Ako se ostvari globalizacija svjetske proizvodnje, ako se ukinu veliki blokovi njenog trojstva (SAD, EU i Japan) iz devedesetih godina 20. vijeka, započeće istorijski period 21. vijeka.

44. EKONOMSKA KRETANJA U ZEMLJAMA U TRANZICIJIINJIHOVA PERSPEKTIVA Sve zemlje u tranziciji, uključujući i nekadašnje jugoslovenske republike moraju u procesu transformacije da rješavaju dva osnovna ekonomska i društvena zadatka: • moraju uspješno da riješe pitanje makroekonomske stabilizacije i • moraju da riješe probleme strukture transformacije koji su se nametnuli u periodu tranzicije

45. EKONOMSKI EFEKTI TRANZICIJE Sve zemlje u tranziciji zapale su u periodu tranzicije u tzv. tranzicionu ili transformacionu krizu. Veliki broj teoretičara tranzicije stoji na stanovištu da je transformaciona recesija bila neminovna, ali svakako nije se očekivao pad ekonomskh aktivnosti takvih razmjera, po nekim procjenama veći od onog u periodu Velike ekonomske krize ili veći od ratnih razaranja u toku Drugog svjetskog rata. Pojedini autori smatraju da ukoliko transformacioni pad bude strmiji i dublji utoliko će i ekonomski oporavak biti snažniji i brži. Mnogi takođe ne manje kompetentni autori smatraju da transformaciona recesija nije bila ni neophodna ni nužna.

46. * Zemlje u tranziciji: /NMP 1989/1998. godine. 1989 = 100

47. ** Zemlje u tranziciji: /NMP 1989/1998. godine. 1989 = 100 - Nastavak

48. *** Zemlje u tranziciji: /NMP 1989/1998. godine. 1989 = 100 - Nastavak

49. EKONOMSKI ODNOSI SA INOSTRANSTVOM Prvi programi makroekonomske stabilizacije u pojedinim zemljama u tranziciji donijeti su uz konsultacije sa MMF-om pa i pod njegovim pritiskom da se uspostavi unutrašnja i spoljna finansijska ravnoteža. Skoro sve zemlje u tranziciji bile su suočene u prvoj fazi tranzicije sa finansijskim neravnotežama na unutrašnjem planu (visoke stope inflacije) i spoljnom planu (nestabilan devizni kurs i teškoće u servisiranju spoljnih dugova). Stoga se u svim programima reformi postavlja cilj uspostavljanja spoljnoekonomske ravnoteže i spoljne konvertibilnosti nacionalnih valuta pojedinih zemalja u tranziciji. Za zemlje u tranziciji značaj zapadnih tržišta je naglo porastao ne samo zbog ekonomskih finansijskih i tehnoloških prednosti zapadnih zemalja već i zbog kolapsa njihove međusobne ekonomske saradnje

50. * Neto priliv kapitala u zemlje u tranziciji (u milijardama dolara)