Download
1 / 39
E N D
Insurekcja kościuszkowska (geneza) Po klęsce wojny polsko – rosyjskiej w 1792 r. terytorium Rzeczypospolitej było okupowane przez wojska rosyjskie. Władze konfederacji targowickiej pod dyktando posła rosyjskiego Osipa Igelströma przeprowadziły likwidację dzieła Konstytucji 3 Maja. Wojska rosyjskie dokonywały wielu grabieży, połączonych z represjami politycznymi. Nastąpiło załamanie gospodarcze i finansowe państwa.
Przyspieszenie terminu wybuchu powstania kościuszkowskiego Sprawcą przyspieszenia terminu wybuchu powstania kościuszkowskiego był brygadier Antoni Madaliński (1739 – 1804), dowódca I Brygady Wielkopolskiej Kawalerii Narodowej. Pochodził z Porowa w Wielkopolsce. Służbę rozpoczął w 1768 r., jako towarzysz w brygadzie, którą później dowodził. Brał udział w konfederacji barskiej. W 1788 r. został posłem na Sejm Czteroletni. Związał się ze stronnictwem patriotycznym i był członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji 3 Maja.
Początki powstania Od 1793, gdy dowodzona przez niego brygada została na skutek rozbiorów przymusowo przekwaterowana z rodzinnej Wielkopolski na Mazowsze, był aktywny w konspiracji przedpowstańczej. Osobę Madalińskiego rozważano wówczas jako "rezerwową" kandydaturę na Naczelnika powstania. Wobec groźby redukcji wojska, nakazanej przez władze rosyjskie, na naradzie w siedzibie dowództwa brygady w Ostrołęce, prawdopodobnie 8 marca 1794, zdecydowano o rozpoczęciu powstania. Madaliński odmówił redukcji brygady i 12 lub 13 marca 1794 rozpoczął marsz swojej brygady spod Ostrołęki przez tereny zagarnięte przez Prusy (Mławę, Wyszogród, Sochaczew) w kierunku Krakowa, co zdeterminowało rozpoczęcie powstania zbrojnego. Po drodze brygada stoczyła dwie drobne potyczki z oddziałami pruskimi, a 24 marca, w dniu proklamacji powstania przez Naczelnika Tadeusza Kościuszkę, dotarła do Końskich, stanowiąc ubezpieczenie ogniska insurekcji od północy. 3 kwietnia, maszerując przez Kielce, Pińczów i Skalbmierz, brygada połączyła się z grupą Kościuszki koło Proszowic.
Skład I Brygady Wielkopolskiej Kawalerii Narodowej i jej rozmieszczenie Na początku 1794 r. I brygada wielkopolska liczyła 44 oficerów pełniących służbę, 53 namiestników, 225 towarzyszy, 1017 szeregowych i 1308 koni, sztab brygady i 10 szwadron zajmowały kwatery w Ostrołęce, pozostałe zaś szwadrony stały w Makowie, Przasnyszu, Różanie, Pułtusku, Andrzejewie, Kolnie, Łomży, Broku Szczepankowie, Nowogrodzie i we Wiźnie. Zarządzona przez Komisję Wojskową redukcja objąć miała w I Brygadzie Wielkopolskiej 20 oficerów, 44 namiestników, 105 towarzyszy i 764 szeregowców. Madalińskiego wezwano w tej sprawie 11 marca do Warszawy. Brygadier postanowił jednak zdecydowanie przeciwstawić się decyzji komisji. Ściągnął wszystkie szwadrony do Ostrołęki, odebrał od oficerów przysięgę „na wierność Madalińskiemu i obronę wolności” i 12 marca zarządził marsz przez Przasnysz w kierunku Mławy.
Sprzysiężenie przedpowstańcze Spisek zawiązał się w grudniu 1792 roku na emigracji i na przełomie 1792/1793 roku w kraju. Ośrodkiem emigracji przedpowstańczej była Saksonia, gdzie Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Tadeusz Kościuszko zawiązali sprzysiężenie. Uznano konieczność ustanowienia dyktatury wojskowej i powierzenie jej Kościuszce.
Wybuch powstania Za oficjalną datę rozpoczęcia insurekcji uznaje się 24 marca. Po odprawie oficerów garnizonu krakowskiego, Tadeusz Kościuszko wraz z Józefem Wodzickim udali się na mszę do kościoła kapucynów, po wysłuchaniu której w domku loretańskim złożyli u stóp ołtarza szable, które zostały poświęcone przez gwardiana. Następnie ująwszy szable w dłonie ślubowali, że gotowi są oddać swoje życie dla obrony ojczyzny. Około godziny 10 na rynku krakowskim pojawił się Tadeusz Kościuszko, po czym odczytano akt powstania oraz Kościuszko złożył przysięgę:
Przysięga naczelnika powstania Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.
Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej Akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę. Poważnym problemem stało się rozbudowanie szczupłych dotychczas wojsk powstańczych. Oprócz poboru zaciągali się także ochotnicy, którzy byli kierowani do artylerii, wojsk inżynieryjnych i formacji strzelców pieszych. Trudności sprawiało również uzbrojenie, dlatego też rozpoczęto formowanie oddziałów kosynierów, uzbrojonych w piki i osadzone na sztorc kosy.
Siły powstańcze W momencie rozpoczęcia wojny o niepodległość Kościuszko rozporządzał jednym batalionem regimentu II (Wodzickiego) i jednym III (Czapskiego), w łącznej sile 800 ludzi i brygadą Manżeta (10 szwadronów), bataliony III i IV regimentu oraz brygada Madalińskiego licząca 1000 koni. Razem oddziały liczyły do 4000 ludzi. Ogólna liczba wojska pozostałego po zaborach moskiewskich i częściowej redukcji sięgała 26 000 ludzi. Do tego przybyło ok. 4000 żołnierzy, zagarniętych w służbę imperatorowej rosyjskiej. Siły Rosjan i Prusaków: • 23 000 w Koronie • 6 000 na Litwie • 30 000 w ziemiach nowo zabranych • 8 000 wojsk pruskich rozproszonych w całym nowym zaborze
Niektóre wydarzenia powstania 4 kwietnia 1794 pod Racławicami wojska powstańcze pod wodzą samego Kościuszki stoczyły zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez generała majora Aleksandra Tormasowa. Z militarnego punktu widzenia zwycięstwo pod Racławicami było jedynie epizodem wojny polsko-rosyjskiej i nie zostało w pełni wykorzystane. Kościuszko nie zdołał rozbić korpusu Fiodora Denisowa i oczyścić Małopolski z wojsk rosyjskich. O wiele ważniejsze było natomiast znaczenie moralne bitwy – Polacy nabrali wiary w możliwość zwycięstwa, a powstanie rozszerzyło się na inne rejony kraju. W bitwie odznaczył się Bartosz Głowacki.
Insurekcja warszawska 17 kwietnia 1794 wybuchła insurekcja warszawska. Pospólstwo warszawskie pod wodzą Jana Kilińskiego wypędziło garnizon rosyjski ze stolicy. Dokonano szturmu ambasady rosyjskiej, gdzie przejęto materiały potwierdzające pobieranie rosyjskiej pensji przez czołowe postacie polityki. Ignacy Wyssogota Zakrzewski został prezydentem stolicy.
Insurekcja w Wilnie 23 kwietnia 1794 r. wybuchła insurekcja w Wilnie, którą dowodził Jakub Jasiński. Ogłoszono Akt Powstania Narodu Litewskiego. Powstanie odniosło sukces. W czasie wydarzeń wileńskich zginęło 3 Polaków i 20 Rosjan. Pojmano wielu rosyjskich jeńców, których zgromadzono w kościele św. Kazimierza w Wilnie.
Uniwersał połaniecki 7 maja 1794 r. Kościuszko wydał w Połańcu uniwersał regulujący powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych. Akt ten, zwany uniwersałem połanieckim, stanowił uwieńczenie wielu rozporządzeń i proklamacji wydanych przez Kościuszkę w sprawie chłopskiej od chwili rozpoczęcia powstania.
Bitwa pod Szczekocinami 6 czerwca pod Szczekocinami doszło do kolejnej bitwy wojsk polskich z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi Fiodora Denisowa i Fryderyka Wilhelma II. Po zaciętych walkach Polacy zmuszeni zostali do odwrotu ku Warszawie, a Kościuszko został lekko ranny. Straty polskie były dotkliwe. Poległo 2000 żołnierzy. Zginęli w walce dwaj generałowie: Józef Wodzicki i Jan Grochowski. Śmiertelnie ranny został Bartosz Głowacki.
Klęska pod Chełmnem i zajęcie Krakowa 8 czerwca 1794 r. rosyjski korpus gen. Wilhelma Derfeldena zwyciężył Polaków dowodzonych przez gen. Józefa Zajączka w bitwie pod Chełmnem. Zajączek, ścigany przez korpus Derfeldena, wycofał się do Lublina, a stamtąd do Warszawy. 15 czerwca 1794 r. wojska pruskie zajęły Kraków, poddany przez dowodzącego obroną miasta Ignacego Wieniawskiego.
2 sierpnia 1794 r. Dywizja Karola Sierakowskiego odniosła zwycięstwo nad Rosjanami w bitwie pod Słoniem. • 12 sierpnia 1794 r. Wilno skapitulowało. • 21 sierpnia 1794 r. do insurekcji przystąpiła Wielkopolska. • 6 września 1794 r. Rosjanie i Prusacy zrezygnowali z oblegania Warszawy. • 17 września 179 4 r. klęska dywizji Karola Sierakowskiego w bitwie pod Krupczycami z korpusem gen. Aleksandra Suworowa. Korpus rosyjski uzyskał wolną drogę na Brześć. • 30 września 1794 r. gen. Henryk Dąbrowski pokonał Prusaków w bitwie pod Łabiszynem.
Bitwa pod Maciejowicami 10 października 1794 odbyła się bitwa pod Maciejowicami, w wyniku której ranny Tadeusz Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej, po czym został uwięziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu.
Nowy naczelnik powstania 12 października Rada Najwyższa Narodowa ogłosiła naczelnikiem powstania Tomasza Wawrzeckiego. 16 października 1794 r. został zaprzysiężony jako Najwyższy Naczelnik Powstania.
Zdobycie Warszawy przez Rosjan 4 listopada wojska gen. Aleksandra Suworowa i gen. Iwana Fersena ruszyły na Warszawę. Po zdobyciu szturmem Pragi Rosjanie dokonali rzezi ludności. W wyniku kilkugodzinnej fali mordów życie straciło około 20 tysięcy ludzi. Ten akt sterroryzował lewobrzeżną stronę Warszawy i skłonił stolicę do kapitulacji. Wojska powstańcze wycofały się na południe i 5 listopada całe miasto zostało zajęte przez Rosjan. Ówczesny ambasador brytyjski w Warszawie określił mord na cywilach jako ohydne, niepotrzebne barbarzyństwo.
Zakończenie powstania • 4 listopada 1794 r. wojska pruskie zajęły Ostrołękę. • 5 listopada skapitulowały wojska powstańcze broniące Warszawy. • 8 listopada 1794 r. naczelnik Tomasz Wawrzecki opuścił Warszawę. Wojska austriackie zajęły Radom. • 9 listopada 1794 r. wojska rosyjskie uroczyście wkroczyły do Warszawy. • 16 listopada pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów powstańczych przez naczelnika Tomasza Wawrzeckiego i kapitulacja przed gen. Aleksandrem Suworowem.
Skutki powstania Powstanie zakończyło się całkowitą klęską, po której nastąpił III rozbiór Polski. Już 22 lipca 1794 Katarzyna II oznajmiała Prusom i Austrii, że „nadszedł czas aby trzy dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia ostatniej iskry pożaru, który wybuchł w sąsiednim kraju, lecz także dla zapobieżenia, aby kiedykolwiek jeszcze z popiołów powstał nowy płomień”. W ciągu 8 miesięcy powstania strona polska zmobilizowała do walki około 150 000 ludzi, z tego blisko 100 000 do służby w oddziałach regularnych, 50 000 służyło w milicji i pospolitym ruszeniu. W obozach i w powstańczych oddziałach liniowych przebywało 70 000 ludzi. Na Syberię zesłano około 20 000 powstańców. Generałowie rosyjscy w nagrodę za stłumienie powstania obdarzeni zostali dobrami w polskich ekonomiach lub zostały im nadane ziemie skonfiskowane uczestnikom powstania.
Bibliografia M. Kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794 Mapy i ilustracje – Wikipedia Prezentację wykonał: Remigiusz Trembowski
