Yönetimin Evrensel Gelişimi

1. Yönetimin Evrensel Gelişimi Yrd. Doç. Dr. Özgür KÖKALAN

2. Yönetim ve Organizasyon Teorilerinin Gelişimi • Yönetim ve Organizasyon Teorileri 5 ana başlık altında incelenebilir: • Klasik Yaklaşım • Davranışsal Yaklaşım • Modern Yaklaşım • Değişim Adaptasyon • Modern Sonrası ve Çağdaş Kavramlar

3. Klasik Yönetim ve Organizasyon Teorisi • Klasik Yönetim Teorisi; Farklı ülkelerde aynı zamanda ortaya atılan üç temel teorinin toplamından oluşmaktadır. Bunlar: • Frederic Taylor – Bilimsel Yönetim Yaklaşımı – ABD - 1911 • HenriFayol – Yönetim Süreci Yaklaşımı - Fransa – 1916 • MaxWeber – Bürokrasi Yaklaşımı – Almanya - 1926

4. Klasik teorinin özellikle vurguladığı iki ana görüşü olmuştur. Bunlar; • İşletmelerde (organize faaliyetlerde, organizasyonlarda) et­kinlik ve verimliliğin artırılması, • Bunu sağlayacak olan formal organizasyon yapısının ve bunun içindeki yönetim faaliyetlerinin düzen­lemesidir. • Bu görüşlerle ilgili olarak; • Taylor'unBilimselYönetimYaklaşımıçalışanlarınverimliliğininvçetkinliğininnasılartırılabileceğiüzerinde, • Fayol'unYönetimSüreciYaklaşımı, birişletmedeyönetimsüreciolarakadlandırılanbirdizibirbirinebağlıfaaliyetinnelerolduğu ve iyibir formal organizasyonunnasıloluşturulabileceğiüzerinde, • Weber ise, daha çok sosyolojik çerçevede ve Marksist görüşe kar­şı bir toplumda insanların birbirini neden ve nasıl etkiledikleri ve bunu nasıl meşrulaştırdıkları (legitimacy) konusunu incelerken açık­ladığı ve en etkin ve verimli çalışma düzeni olarak ifade ettiği bü­rokrasi üzerinde durmuştur.

5. "İlkelerYaklaşımı" olarak da adlandırılanbuteori, etkinlikve verimliliğinartırılması ve "en iyi" birorganizasyonyapısı ve yönetimuygulamasıiçinuyulmasıgerekenilkeleribelirlemeyeçalışmış, builkelereuyulduğutakdirdeetkinlik ve verimliliğinartacağını, builkelerin her yerdeve her organizasyoniçingeçerliolduğufikriniilerisürmüştür. Bu an­lamda, buyaklaşımınilkeleriüniversalbirniteliktaşımaktadır. • Üç yaklaşımın ortak özellikleri; • İnsan unsuru dışındaki faktörler üzerinde durmuştur, insan unsuru daima ikinci planda ele alınmıştır. (Ekonomik hayvan – economicanimal) – Mekanik Organizasyon yapılarını önermiştir. • Rasyonellik ve mekanik süreçler üç yaklaşımın hareket noktası olmuştur. • Kapalı sistem anlayışı ile organizasyonu ele almıştır.

6. Klasik yaklaşımda her işletme için tek bir organizasyon yapısı önerilmektedir. Klasik açıdan organizasyon dizaynı ve süreci şu safhaları içermektedir. • Amaçlarınbelirlenmesi, • Amaçlaraulaştıracakişlerin (görevlertopluluğu) belirlenmesi, • Uzmanlaşmayısağlamakiçinişlerinbölünmesi, • İşlerinbirarayatoplanarakmevki ve pozisyonlarınoluşturulması, • Departmanlaşmanınsağlanması, • Departmanların hiyerarşik bir yapı içinde koordinasyonunu sağla­mak üzere birleştirilmesi, dir.

7. Bilimsel Yönetim Yaklaşımı (Scientific Management Approach) • 1900'lü yılların başlarında Frederick Winslow Taylor'un öncülüğünü yap­tığı bu yaklaşım, yönetim ve organizasyon alanında genel bir kabul gör­müş ve işletmelerde verimliliği artırma reçetesi olarak görülmüştür.

8. Kısaca "Taylorizm" olarakadlandırılanbilimselyönetimbakışaçısınınanailkeleriolarakşunlardır: • Gelişigüzel, herkesinkendibildiğinegöredeğil, bilimselolaraktanımlanmışbirçalışmadüzeni, • Çalışanınkendisinekalmışişyapma ve davranıştarzıdeğil, her yönüsistematizeedilmiş, ölçülmüş ve tanımlanmışişgörmedavranışları, | • Başıbozuk ve birbirindenkopukçalışmadüzenideğil, tarifedilmişahenkve koordina • Bireysellikdeğil, yardımlaşma • Düşükverimdeğil, maksimumçıktı (output) • Her işe en uygunişgöreninseçimiiçingereklitanımlarınyapılmasıve sisteminkurulması • Her çalışanınmümkünolan en yüksekverimlilikdüzeyineçıkarıla­bilmesiiçineğitilmesi • Standartlarıbelirlenmişüretimigerçekleştirenlerinekücretödeme­leriileteşvikedilmesi

9. Bu ilkelergenelolarakyönetimeolduğukadarfiiliüretimfaaliyetleri­ninyürütülmesine de ışıktutmuştur. Bu ilkeleriniş'e, dolayısıylaorgani­zasyonaaktarılmasışöyledir: • Her iş, buişioluşturanunsurlarına (görevlere, hangihareket ve davranışlardanoluştuğuna) ayrılmalı • Bu görevlerin her biribilimselaçıdanayrıntılıolarakincelenmeli • Bu incelemeyapılırkengörevlerinnasıldahakısasürede ve dahaetkinyapılabileceği (metot), bununiçinhangiaraç ve gereçlerinnasılkullanılmasıgerektiği (zaman ve hareket), göreviyapanınna­sıldavranması ve hangihareketlerinasılyapmasıgerektiğiaraştırıl­malı,

10. İşiyapankişideyorgunluğuartıran, zamankaybı ve israfolanha­reketlerbelirlenerekbunlarortadankaldırılmalı • Böylecegörev ve işlerin en iyiyapılmaşeklibulunduktansonra, bunlarzaman, metot ve davranışolarakstandartlaştırılmalı • Dahasonrastandartları belli olanbuişleriyapabilecek, fiziki ve zih­nikabiliyetiyeterliolankişilerseçilmeli • Bu kişileruygunbirşekildeeğitilerekişiöngörülenşekildeyapabi­lecek hale getirilmeli • Teşvikediciücretsistemigeliştirilerekişgörenlerinöngörülenşekil­deçalışmalarıfinansalolarakdesteklenmeli’ • Yönetim bu sistemin işleyişini sürekli olarak denetlemeli, aksaklık­lar yine bilimsel olarak incelenmelidir.

11. Bu yaklaşımverimlilikartışıiçin; • İşlerintanımlanması • İşioluşturan alt işlerin (görevlerin - tasks) incelenerektanımlanma • Bu görevleriyaparkenverimsiz, sonuçüretmeyen ve işiyapanıyo­ranhareket ve davranışlarınbelirlenerekelimineedilmesi • Buna görezaman ve davranışstandartlarıoluşturulması • Buna dayanaraküretimmiktarıstandartlarıoluşturulması • Bu üretimstandardınadayanarakücret ve teşvikstandartlarıoluş­turulması • İşgörenlerinbutanımlanmışsistemeuyabilmeleriiçinuygunbiriş- görenseçimsistemi ve eğitimsistemigeliştirilmesiniönermektedir.

12. Yönetim Süreci Yaklaşımı • Klasik Teori'nin ikinci yaklaşımı, öncülüğünü HenriFayol'un yaptığı Yö­netim Süreci Yaklaşımı'dır (AdministrativeProcessTheory). Taylor ve izleyicilerinin daha çok iş dizaynı ve işlerin yapılma şekli ile ilgilenmeleri­ne karşılık, Fayol organizasyonun tamamını ele alarak iyi bir organizasyon dizaynı ve yönetiminin ilkelerini araştırmıştır. • Sadece organizasyonla değil yönetimin bütün alanları ile ilgili ilkeler geliştirmeye çalışmıştır.

13. Fayol'egörebirorganizasyondaki (işletmedeki) faaliyetlerbaşlıcaaltıgruptatoplanabilir.. Bunlar: • Teknik faaliyetler(üretimfaaliyetleri) • Ticarifaaliyetler (alım, satımvs) • Finansalfaaliyetler (para bulma ve kullanma) • Muhasebefaaliyetleri (kayıtların ve istatistiklerintutulması, hazır­lanması) • Güvenlikfaaliyetleri (işyeri ve işgörenlerinkorunması) • Yönetimfaaliyetleri • Yönetim faaliyetleri de bir süreç şeklinde oluşur. Bu sürecin başlıca safhaları planlama, organizasyon, emir-komuta (yürütme), koordinasyon ve kontrol'dür.

14. Fayol, yukarıda belirtilen 6 te­mel faaliyet içinde saydığı yönetim faaliyetlerine ilişkin olarak 14 ilke ile­ri sürmüştür. Bunlar: • İşbölümü (iştaksimi) • Yetki (amirlik) • Disiplin (inzibat) • Emir komutabirliği (kumandabirliği) • Amaçbirliği (yürütmebirliği) • Genel çıkarlarınbireyselçıkarlardanüstünolması (umumimenfa­atlerinhususimenfaatleretercihi) • Ücretleme - bedelödeme (işbedelininödenmesi) • Merkeziyet-merkezcillik (merkeziyet) • Hiyerarşikyapı (mertebesilsilesi, hiyerarşi) • Düzen(intizam • Hakkaniyet • Organizasyonilkeleridenildiğinde, anlatılmakistenen, birorganizasyonyapısıkurulurkendikkatealınacakilkelerdiri • İş güvenliğindedenge (memurlardaistikrar) • İnisiyatif(teşebbüsfikri) • Moral güç (memurlarbirliği)

15. Organizasyon İlkeleri • Organizasyon ilkeleri denildiğinde, anlatılmak istenen, bir organizasyon yapışı kurulurken dikkate alınacak ilkelerdir. • Bu örneğiorganizasyonyapısınınkurulmasıişineuygularsak, organi­zasyonplancısınınşusorularacevapbulmasıgerekecektir: • Organizasyonuçevreleyenortamkoşullarınelerdir? • Organizasyonunamacınedir? Stratejisinedir? • Bu amacaulaştıracakişlernelerdir? • Bu koşullaraltındaetkinbirşekildeçalışacakyapılarnelerolabilir? • Bu işlerleilgilinasılbirdüzenlemeyapılabilir? • Bu düzenlemelerin (yapıların) maliyet ve etkinlikleri nasıl karşılaştı­rılabilir?

16. Oluşturulabilecek organizasyon yapılarını, mekanik ve organik olmak üzere iki grupta toplamak mümkündür. Bu ayrım, kapalı sistem ve açık sistem şeklinde de adlandırılabilir. • Mekanik organizasyon; bir yapıda iş -iş ve iş - insan ilişkileri, çalışanların fonksiyonları, yetki ve sorumlulukları açık bir şekilde tanımlanması, başka bir deyişle, kişinin neyi, nasıl yapacağı, kendisinin nelerden sorumlu olduğu ve nelerin kendi işi olmadı­ğı, hiçbir tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirlenmiş, tanımlanmış ve açıklanmış olmasıdır. • Mekanik organizasyonlar «formal organizasyonların» doğmasına neden olmuştur. Formal organizasyonların bir takım ilkelere bağlı olması gerekir.

17. Bunlar; • İsbölümü; Etkinlik ve verimliliği artırmak için işler ve onları oluşturan görevler (tasks) uzmanlaşmaya imkân verecek şekilde bölünmelidir. • Departmanlara (bölümlere) ayırma: İşler belirlenip, iş bölü­mü ve uzmanlaşma kararlaştırıldıktan sonra, çeşitli kriterlere göre belirli işler bir araya getirilerek pozisyonlar (mevkiler), bunlar bir araya getirile­rek departman veya bölümlerin oluşturulması gerekecektir. • Fonksiyon esasına dayanan • Mal ve Hizmet esasına dayanan • Bölge esasına dayanan

18. Emir - KomutaBirliği; Emir - komuta birliği ilkesi, bir organizasyonda her astın sadece bir üstten emir almasını ve bir üste karşı sorumlu olmasını öngörmektedir. • Hiyerarşik Yapı; Bu ilke emir - komuta birliği ilkesi ile yakından ilgilidir. Bu ilkeye göre işler ve mevkiler hiyerarşik bir yapı şeklinde örgütlenmeli ve bu işleri yapanlar da emir - komuta birliği ilkesine göre kimden emir alacaklarını, kime karşı sorumlu olacaklarını bilmelidirler. • Kontrol Alanı (Span of Control); Bu ilkebirüstekaçsayıdaastbağlanabileceğiileilgilidir. Birüsteet­kinbirşekildedenetleyebileceğisayıdanfazla, üst'üboşbırakacaksayı­danazastbağlanmamalıdır.

19. Kontrol alanı belirlenirken; • Örgütkademesi • Yapılanişinniteliği • Standartlaşmaderecesi • Astlarınnitelik ve yetenekleri • Kurmayhizmetlerinvarlığı • Coğrafiyakınlık • İşlerinkarmaşıklığı • Kullanılanişyapma ve iletişimteknolojisi dikkate alınmalıdır.

20. Yetki ve SorumlulukDenkliği;Birorganizasyondapersonelinyetkisiilesorumluluğuarasındabirdengebulunmalıdır. • Organizasyondayetkikonusutartışılırkengenellikleüçayrıtüryetkidensözedilir: • Emir - komutayetkisi (line authority) • Kurmayyetki (staff authority) ve • Fonksiyonelyetki • Amaç Birliği; Organizasyonunve ilgilibirimlerinamaçlanaçık ve seçikbelirlenmeli ve bunlarbirbiriileuyumiçindeolmalıdır. • Yetki Devri (Yetki Göçermesi); Organizasyondagerekliölçüdeyetkidevriolmalıdır. Ancakyetkisinidevredenbirüst, sorumluluğunudevredemez.

21. Bürokrasi Yaklaşımı • Yönetim ve organizasyon alanında, bürokrasi belirli özellikleri taşıyan, etkin bir organizasyon yapısı olarak ele alınır. • Bürokrasi yaklaşımı Alman Sosyolog MaxWeber tarafından ele alınmıştır. • Weber, toplumdainsanlarıetkilemektekullanılanotoriteninkaynağını ve şekilleriniincelemiş ve genellikleüçtürotorite (yetki) üzerindedurmuştur. Bunlar; | • Karizmatikyetki, • Gelenekselyetki • Bürokratik yetki

22. Karizmatikyetkitoplumiçindebazıkişilerin, liderlerin, karizmatiközelliklerinedeniylebaşkalarını belli davranışlarayönlendirebilmesihalin­desözkonusuolur. • Gelenekselyetkitoplumsalgelenekleredayanarakveyaailedengelennedenlerlebazıkişilerindiğerlerinibelirlidavranışlarasevkedebilmesiha­lindesözkonusudur. • Bürokratikyetkiiserasyonel-yasal (meşru) te­meliolan, tanımlanmış ve belli kurallarabağlanmışbirşekildebaşkaları­nındavranışlarınıetkileyebilmedurumunuifadeeder. • Weber’e göre bürokratik yetkinin olduğu meşrulaştırılmış(legitimate) ilişkide her şey net, açık, açıklanmıştır, belirsizlikyoktur, kimin ne yapacağıbellidir, ilişkileriş\bazındadır ve işinyapılmasıkişiyegöredeğişmez. Yanigayrişahsilik (im­personal) esastır. Dolayısıylabuşekildekurulanbirorganizasyon, biran­lamda tam ayarlıbirmakinegibiçalışacaktır.

23. Bürokratik organizasyon yapısının başlıca özellikleri şunlardır: • Fonksiyoneluzmanlaşmayadayananişbölümü • Açık ve seçikbirşekildebelirlenmişhiyerarşikbiryapı; böylece her kademebirüstkademetarafındankontroledilecektir • İlke ve yöntemler; her kademedeişlerinnasılyapılacağıileilgiliola­rakayrıntılı ve somutilkeler ve yöntemlergeliştirilecektir. • Gayrişahsi(impersonal) ilişkiler; Weber'egörebirpersonelinsade­cebulunduğukademelerinilkeleridoğrultusundarasyonelolarakherhangibirkızgınlıkveyaaşırıarzu (passion) göstermeden, hissiiherhangibirbağgeliştirmeden, davranmasıgerekir. • Teknikyetenekesasınadayananbirpersonelseçim ve terfisistemi; personelişingerektirdiğiteknikbilgi ve yeteneğiölçensınavsonuçlarınagöreseçilecek ve terfiettirilecek, buyeteneklerinikoruduğusürece o mevkidekalacak, butürkararlardahiçbirdışbaskıroloynamayacaktır. • Yasalyetkinin (legitimate authority) uygulanması; organizasyonbi­rimleriyasalyetkiilebirbirinebağlanacaktır.

24. Parkinson Kanun; Bürokratik personelin sayısı ile yapılacak iş sayısı ters orantılıdır, yapılacak iş azaldıkça personel sayısı artar. • Peter Principle; bürokratik yapılarda kişiler gerekli yeteneklere sahip olmadıkları halde yükselirler. Örnek Sınav Sorusu «Ne bulursanız onunla yetinmek zorundasınız», denen bir organizasyonda Klasik Teorinin ilkeleri uygulanabilir mi?