Bankaþjónusta, á hvaða kjörum?

1. Bankaþjónusta, á hvaða kjörum? • Sameiginlegt verkefni neytendastofnanna og neytendasamtaka á Norðurlöndum, kostað af Norrænu ráðherranefndinni • Markmið: • Rannsaka bankaþjónustu með hliðsjón af samningsskilmálum • Ath. hvort finnast takmarkandi reglur/skilmálar sem eru neytendum í óhag en bönkum í hag • Að styrkja stöðu neytenda

2. Af hverju rannsókn? • Fjármálaþjónusta er í eðli sínu flókin, markaðurinn er ógagnsær og margvíður • Upplýsingaöflun er dýr og tímafrek • Einkennandi er skortur á yfirsýn, mikil óvissa og ófyrirsjáanleiki • Fjármálasamningar eru bindandi, oft til langs tíma og hafa yfirleitt afgerandi áhrif á fjárhagsstöðu neytenda • Ekki er jafnræði í samningsstöðu milli neytenda og banka

3. Hvað er fjallað um? • Um þróun á bankamarkaði á Norðurlöndum • Samningsskilmálar • Um upplýsingaflæði og gagnsæi • Um hreyfanleika viðskiptamanna • Um samkeppnisstöðuna á bankamarkaði • Samningskjör og kostnað við bankaþjónustu • Hvernig má bæta stöðu neytenda

4. Grundvallarbreytingar á bankamarkaði • Miklar breytingar á seinustu 10-15 árum • Úr miðstýringu, magnstýringu og verðstýringu í frjálsræði • Markaðsöflin stjórna framboði og eftirspurn • Grundvallarbreytingar á stöðu neytenda • Í miðpunkti: Er virk samkeppni á sviði bankaþjónustu? • Hafa neytendur raunverulega valkosti í bankaþjónustu?

5. Neytendalíkanið • Markaðsaðstæður og umhverfisþættir • Þekking og upplýsingar • Skynsamleg (ræð) hegðun neytenda=>markaðshegðun • Hámarka eigin hag, nægjanlegar upplýsingar, raunverulegt samkeppnisumhverfi=>ánægja • Óánægja=>uppsögn, viðskiptatryggð, kvartanir

6. Neytendalíkan Markaðssaðstæður- umhverfisþættir Viðskipta- maður Ræð hegðun Markaðs- hegðun • Efnahagslegar forsendur • Upplýsingar • Gagnsæi • Virk samkeppni Óánægja Ánægja Uppsögn Tryggð Kvartanir

7. Þróun á bankamarkaði • Mikil endurskipulagning og uppstokkun • Stórfækkun afgreiðslustaða • Mikil fækkun starfsfólks • Markmiðið er hagræðing og arðsemi • Víðtæk sameining fjármálafyrirtækja • Samþjöppun • Fjölbreyttari þjónusta • Dregið hefur úr hefðbundinni verkaskiptingu • Alþjóðavæðing • Tæknibylting, hugbúnaðar-og samskiptatækni

8. Endurskipulagning og aukin hagræðing • Starfsfólki hefur fækkað verulega milli 1990-99 • Mest fækkunin í Finnlandi 44% • Engin fækkun á Íslandi á þessu tímabili • Að meðaltali á Norðurlöndum er fækkun starfsfólks 26% • Bankastofnunum hefur fækkað um 30% að meðaltali • Mikil fækkun afgreiðslustaða: • Mest í Finnlandi 53% • Engin fækkun á Íslandi • Greinilega mikið svigrúm til hagræðingar Íslandi

11. Hvað hefur endurskipulagning og hagræðing skilað? • Hagkvæmni hefur aukist • Að kostnaður í formi vaxta hefur lækkað • Samkeppni hefur leitt til lægra nettóvaxtatekna • Nettóvaxtatekjur sem hlutfall af heildareignum hefur víðast lækkað verulega • Vaxtabilið hefur einnig lækkað • Lækkunin er hlutfallslega mest á Íslandi

13. Vaxtabil 1995-99

14. Skilmálar í bankaþjónustu • Að meginefni eru samningsskilmálar svipaðir á öllum Norðurlöndum • Yfirleitt eru þeir ítarlegir eða allítarlegir nema á Íslandi • Á Íslandi eru skilmálar stuttir, ná til færri atriða, mun ófullkomnari eða alls ekki fyrir hendi • Lagaramminn hefur breyst mikið nema á Íslandi á seinustu árum • Upphafspunkturinn er tilskipun ESB um óréttmæta viðskiptahætti(1993) • Tilskipun ESB myndar lágmarkskröfur

15. Skilmálar í bankaþjónustu, framhald • Konsumentverket í Svíþjóð fékk 1996 auknar heimildir til eftirlits með skilmálum í fjármálaþjónustu • Ítarlegar reglur í Finnlandi um samningsskilmála (1996) • Yfirgripsmikil lög í Noregi (2000) um fjármálasamninga • Lögin í Noregi eru markmiðssetjandi á sviði neytendaverndar í fjármálaþjónustu og hljóta að vera til fyrirmyndar annars staðar á Norðurlöndum • Lagasetning eins og í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi hefur verið gerð til að styrkja stöðu neytenda og hefur virkað vel

16. Helstu einkenni skilmála • Einhliða og ótakmarkaður réttur banka til að breyta vöxtum,kostnaðarþáttum og þjónustugjöldum á gildandi fjármálasamningum hefur verið víðast hvar verulega takmarkaður • Aðeins á Íslandi hafa bankar enn ótakmarkaðan og einhliða rétt til að breyta samningskjörum, vöxtum og þjónustugjöldum • Meginreglan er að bankar geta breytt öðrum samningsskilmálum en vöxtum og þjónustugjöldum einhliða • Hin nýju lög í Noregi um fjármálaþjónustu banna einhliða breytingarbanka á skilmálum

17. Helstu einkenni skilmála, framh. • Í Noregi ber bönkum að ráða fólki frá lántöku ef bankar telja efnahagslega stöðu viðkomandi ekki leyfa lántöku • Í Finnlandi og Noregi ber bönkum að skýra lántakendum fyrirfram um innihald lánasamninga • Yfirleitt eru ákvæði í skilmálum um að viðskiptamaður geti sagt upp viðskiptasamningum • Mismunandi er milli landa hvort bankar hafa rétt til að mótreikna og færa af innlánsreikningum vexti eða annan kostnað vegna annarra viðskipta viðkomandi við banka. Þessi réttur er mjög takmarkaður skv. lögum í Svíþjóð og Noregi, mótreikningsréttur virðist ekki þekkjast í Danmörku og Finnlandi en dæmi eru slíka skilmála hjá íslenskum bönkum

18. Helstu einkenni skilmála, framh. • Yfirleitt eru ákvæði í skilmálum um að viðskiptamenn geti sagt upp viðskiptasamningum • Skilmálar varðandi ábyrgðamenn eru mjög mismunandi milli Norðurlanda: • Í Finnlandi er ábyrgðarsambandið vel tryggt með nýjum lögum (1999) og nokkuð vel tryggt í Noregi og Svíþjóð, einnig með lögum. • Í Danmörku en þar hefur verið leitast við að leysa málið með siðareglum auk þess margir bankar þar í landi veita ekki lengur lán gegn sjálfskuldarábyrgðum • Staða ábyrgðarmanna er formlega mjög veik á Íslandi en nýgert samkomulag milli NS og banka bætir hér úr.Lagasetningar er þó þörf út frá neytendasjónamiðum

19. Helstu einkenni skilmála, framh. • Einkenni samningsskilmála á öllum Norðurlöndum er að í þeim gætir fyrst og fremst sjónamiða og hagsmuna bankanna. Þó er nokkur munur milli landa þar sem td. í Finnlandi ríkir meira jafnvægi milli neytenda og banka en í Svíðþjóð og Danmörku. • Sérstöðu hefur Noregur vegna nýsettra laga um fjármálasamninga og Ísland þar sem samningsskilmálar eru í mun ófullkomnri en annarsstaðar

20. Norsku lögin (2000) • Einhliða réttur banka til að breyta skilmálum er mjög takmarkaður. • Lögin eru ófrávíkjanleg varðandi almenna neytendur • Tekið á flestum þeim atriðum sem skapað hafa vandamál milli neytenda og banka • Lántakendur fá fyrirfram upplýsingar um alla þætti skilmála áður en lánasamnigur er gerður • Mótreikningsréttur banka er ekki leyfður • Bönkum ber að ráða eintaklingur frá ávyrgðum ef um verulega áhættu er að ræða á vanskilum • Aðeins má nota einfaldar ábyrgðir • Þjónustugjöld verða að vera í samræmivið sannanlegan kostnað

21. Samanburður á skilmálum • Einhliða réttur banka til að breyta vöxtum og kostnaðarliðum er verulega takmarkaður á öllum Norðurlöndum nema Íslandi • Meginreglan er að bankar áskilja sér einhliða rétt til að breyta samningsskilmálum öðrum en vöxtum og þjónustugjaldi, norsku lögin um fjármálasamninga takmarka þó þennan rétt • Í Finnlandi og Noregi ber að kynna væntanlegum lántakendum innihald samnings áður en til undirskriftar kemur • Yfirleitt eru skilmálar sem heimila viðskiptamanni að segja upp viðskiptum og samningum • Skilyrði fyrir uppsögn banka á viðskiptasamningi eru í flestum Norðurlandanna skýrt skilgreind, þó vantar nákvæma skilgreiningu á Íslandi

22. Hvernig má bæta stöðuna • Nauðsynlegt virðist að lögfest verði heimild til fjármálaeftirlitsstofnanna að setja fram bindandi leiðbeiningar um form og innihald samningsskilmála • Og ekki megi taka í notkun skilmála fyrr en eftirlitsstofnun hefur yfirfarið þá • Með þessu væri tryggt að eðlilegt jafnvægi verði komið á í skilmálum, jafnræði milli neytenda og banka verði tryggt og gætt sé eðlilegra og sanngjarnra neytendasjónamiða • Í leiðbeiningum um samningsskilmála þarf að koma fram: • Að samningar verða að vera skriflegir • Að einhliða réttur banka til að breyta kjörum og skilmálum verði takamarkaður

23. Hvernig má bæta stöðuna, framhald • Ekki verði hægt að breyta uppgefnum vöxtum á skuldabréfum einhliða • Að bönkum verði gert skylt að ráða þeim aðilum frá að taka lán sem sýnilega geta ekki staðið í skilum • Að sjálfskuldaábyrgðir verði mjög takmarkaðar og ekki verði heimilt að veita lán gegn ábyrgð þegar vitað er að ábyrgðarmaður mun ekki geta staðið við skuldbindingar sína • Að viðskiptamönnum verði gerð grein fyrir innihaldi samnings áður en samningur er undirritaður • Að settar verði reglur um innheimtur vegna vanskila • Að vanskil verði nánar skilgreind • Að tilgreint sé í skilmálum hvaða úrlausnarleiðir standa til boða í deilum milli viðskiptamanns og banka

24. Upplýsingar og gagnsæi • Upplýsingar og gagnsæi eru forsenda fyrir skynsamlegri hegðun neytenda • Stórbæta þarf upplýsingamiðlun og gera þarf kröfu um gagnsæi og samanburðarhæfni • Víðast á Norðurlöndum birta neytendastofnanir, fjölmiðlar og bankar upplýsingar um skilmála og kjör í einhverju mæli • Hvergi á Norðurlöndum er gerð krafa um gagnsæi í samningum, helst þó í lögum um fjármálasamninga í Noregi og í reglum um samningsskilmála í Finnlandi

25. Samkeppni í bankaviðskiptum • Samkeppnisstaðan einkennist af fáum og tiltölulega stórum bönkum • Þrír stærstu í hverju landi eru með 60-90% markaðshlutdeild, nema í Noregi 45% • Þessir bankar hafa markaðsráðandi stöðu • Víða einkenni um fákeppni • En litlar bankastofnanir eru margar-sókndjarfar og markaðssæknar-ýtir undir samkeppni • Merki eru um vaxandi samkeppni

26. Samkeppni í bankaviðskiptum, framh. • Sterk gagnvirkni er milli stærðarhagkvæmni, lækkunar á kostnaði og samkeppni • Nauðsyn að nýta kosti stærðarhagkvæmni til hagræðingar í rekstri • Og þannig betri kjara fyrir neytendur og aukinnar arðsemi • Þetta gerir miklar kröfur til samkeppnisyfirvalda • Alþjóðavæðing gerir kröfur um stærri rekstrareiningar

27. Er samræmi milli þjónustugjalda og innlánsvaxta • Langflestir neytendur eru með launareikninga í bönkum, er samræmi milli þeirra vaxta þeir fá og þess kostnaðar sem þeir greiða fyrir veitta þjónustu? • Í flestum tilfellum er hægt að velja innlánsreikninga sem skila því sem næst raunvöxtum • Stefna norrænna banka virðist vera að verðleggja þjónustu í samræmi við kostnað • Bankar virðast hafa farið varlega í að hækka þjónustugjöld • Þegar vextir eru metnir saman við kostnað vegna launareikninga þá virðist vera sæmilegt jafnvægi þar á milli

28. Samanburður á kostnaði við bankaþjónustu mv. árslok 1998 • Bankaþjónusta virðist vera ódýrust í Finnlandi að jafnaði um helmingur þess sem sambærileg þjónusta kostar á öðrum Norðurlöndum (m.v. mismun inn-og útlánsvaxta) • Dýrast í Noregi en næst dýrast á Íslandi, en ekki mikill munur á Íslandi og Danmörku • Innlánsvextir eru voru einnig hæstir í Noregi og síðan á Íslandi • Verðbólgustig eða stýrivextir seðlabanka skýra ekki þann mun sem er á kostnaði við bankaþjónustu • Skýringin hlýtur því að liggja í mismunandi dýru bankakerfi

29. Niðurstöður • Nauðsynlegt er að styrkja stöðu neytenda gagnvart bönkunum • Með heimild til eftirlitsstofnanna að yfirfara alla samninga • Að tryggja sanngirni í samningsskilmálum • Að tryggja grundavallar neytendavernd • Að tryggja jafnstöðu milli viðskiptamanna og banka • Að athuga hvort nauðsynlegt sé að setja heildarlöggjöf um fjármálaþjónustu eins og í Noregi • Að tryggja samkeppni og auka, koma í veg fyrir markaðsbresti • Bæta upplýsingastreymið milli neytenda og banka • Auka á hreyfanleika neytenda milli banka • Tryggja virka lausn í deilumálum