Pedagogika specjalna - wiadomości ogólne

1. Pedagogika specjalna - wiadomości ogólne Dr hab. prof. AP Jolanta Zielińska

2. PEDAGOGIKA SPECJALNA to nauka szczegółowa pedagogiki: o określonych zasadach i metodach pracy profilaktycznej, usprawniającej, korygującej, stymulującej i kompensacyjnej, rehabilitacyjnej, specyfice badawczej i aplikacyjnej.

3. Przedmiot pedagogiki specjalnej: opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń. Odchylenia powyżej i poniżej normy.

4. Pedagogika specjalnajest nauką szczegółową pedagogiki ogólnej, jej celem jest rewalidacja osób odbiegających od wyznaczonych norm. Odchodzenie od defektologicznego, statycznego podejścia na rzecz warunków funkcjonowania, działań wspomagających rozwój i usprawniających funkcjonowanie psychospołeczne osób objętych pomocą specjalistów, interdyscyplinarność.

5. Na kształt założeń naukowo-badawczych i zastosowań praktyczno-społecznych pedagogiki specjalnej wpływa: • odrębność i specyfika osób, którymi się zajmuje, • hierarchia przyjmowanych celów, • charakter metod działania, • specjalne kompetencje nauczycieli i wychowawców, zgodnie z poglądami, że „w każdym człowieku jest coś pozytywnego” i „nie należy nikogo przekreślać” [Grzegorzewska 1968].

6. PEDAGOGIKA SPECJALNA jako dyscyplina naukowa i dziedzina praktyki społeczno-wychowawczej- cele: • poprawa sytuacji psychologicznej i społecznej jednostek z różnymi odchyleniami od normy, • zmiana i wyrównanie szans życiowych bez względu na jednostkowe biologiczne zaburzenia oraz społeczne utrudnienia.

7. Czynniki powodujące odstępstwa od normy: • dysfunkcjonalność organizmu, • mniejszą sprawnością psychiczna, • mniejsza sprawność społeczna, • postać złożona. • UWAGI OGÓLNE: • I. Istotnym elementem pojęcia niepełnosprawności jest problem ograniczenia lub wręcz uniemożliwienia, przez ludzi nią dotkniętych, pełnienia ról społecznych i życiowych. • II. Rewalidacja społeczna ma za zadanie usunięcie lub przynajmniej ograniczenie tych niedogodności.

8. Cechy oddziaływań pedagogiki specjalnej: • ukierunkowanie na twórczego człowieka w pełnym wymiarze rozwoju jego osobowości, w sferze umysłowej, emocjonalnej, psychicznej, fizycznej i społecznej, • założenie znajdywania się przez człowieka w toku uświadomionego osobistego rozwoju i brania aktywnego udziału w rozwoju własnych możliwości, • oscylowanie przez człowieka pomiędzy bezpieczeństwem, orientacją na cel, a samorealizacją.

9. Specyfika badawcza i aplikacyjna pedagogiki specjalnej wynika z: • z celów jakie przed sobą stawia, • charakteru i rozległości uszkodzenia osób będących w kręgu jej zainteresowań, • złożoności zjawisk jakimi się zajmuje, • trudności w ustalaniu zarówno przyczyn jak i skutków zaistniałych odstępstw on normy.

10. Cel specjalny pedagogiki specjalnej: Rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, oraz niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy (Maria Grzegorzewska 1968). Pedagogika specjalna eksponuje podmiotowość, godność, tożsamość jednostki o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wartości stanowiących o autonomii psychicznej i społecznej.

11. Szczegółowe dziedziny pedagogiki specjalnej, pedagogika: • osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, • osób z umiarkowanym, znacznym i glębokim upośledzeniem umysłowym – oligofrenopedagogika, • niesłyszących i niedosłyszących – surdopegagogika, • niewidomych i niedowidzących – tyflopedagogika, • dzieci głuchoniewidomych - surdotyflopeadgogika • osób z niesprawnością ruchową, • terapeutyczna dzieci przewlekle chorych, • osób odmiennych somatycznie, • osób z trudnościami w uczeniu się,

12. osób z zaburzeniami mowy – logopedia, • dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi, • osób ze sprzężonymi upośledzeniami, • osób niedostosowanych społecznie, • pedagogiczne problemy funkcjonowania i opieki osób w starszym wieku, • dzieci zdolnych i uzdolnionych.

13. Pedagogika specjalna na tle pedagogiki ogólnej: • nie jest ani antynomiczna ani autonomiczna w stosunku do pedagogiki ogólnej, • dostosowuje do pedagogiki ogólnej cele, zasady i metody, zarówno w teorii badawczej, jak i praktyce edukacyjnej, • korzenie pedagogiki specjalnej to pedagogika ogólna, społeczna i opiekuńcza, tworzące przedzałożeniowość charakterystyczną dla działań naprawczych i kompensacyjnych.

14. Związki pedagogiki specjalnej z naukami pedagogicznymi Pedagogika ogólna Teoria nauczania Teoria wychowania Pedagogika opiekuńcza Pedagogika porównawcza Pedagogika społeczna Pedagogika specjalna

15. Pedagogika ogólna i specjalna: • nauka teoretyczna i praktyczna, • nauka empiryczną i społeczną, • na jej system naukowy składają się zarówno założenia teoriopoznawcze, jak i praktyczno-edukacyjne.

16. Trzy strefy równoczesnego funkcjonowania człowieka: • strefa faktów: rzeczywistości psychofizycznej ucznia i jego środowiska, • strefa powinności: wartości i przeżyć, • strefa pedagogicznego działania: możliwości. UWAGA OGÓLNA: Połączenie wyników doświadczeń empirycznych, celowego sprawnego działania z umiejętnością stawiania hipotez, prowadzących do poznania nowych prawd i faktów.

17. Strefa faktów, wartości i pedagogicznego działania jako dziedzina refleksji pedagogicznej

18. Zakres i przedmiot zainteresowań pedagogiki specjalnej: • pomoc, • opieka, • edukacja, • rehabilitacja, • rewalidacja, • resocjalizacja.

19. Rys historyczny: • Arystoteles, podejście negatywnej selekcji, • 1620 rok - Juan Pablo Bonet - praca poświęcona nauczaniu głuchych, • Jan Amos Komeński, wielki dydaktyk, kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo, • 1872 rok pod kierownictwem Jana Popłońskiego przy Instytucie Głuchych i Ociemniałychroczne seminarium dla nauczycieli dzieci niedosłyszących i głuchych, • 1922 rok - dzięki staraniom M. Grzegorzewskiej powołany w Warszawie Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, którego celem było kształcenie nauczycieli-wychowawców dla wszystkich dzieci, które nie mogły być objęte edukacją szkolnictwa powszechnego, • 1970 rok - przekształcenie PIPS w placówkę naukowo-badawczą, studia zawodowe (trzyletnie) i magisterskie uzupełniające (dwuletnie), kształcenie integracyjne,

20. 1973 rok - wprowadzenie czteroletnich studiów magisterskich, dynamiczny rozwój, • 1991 rok - rozporządzenie Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, odebranie pedagogice specjalnej status kierunku studiów, • 1994 rok - decyzja uchylona, przywrócenie pedagogiki specjalnej jako kierunku studiów, • przełom XX i XXI wieku - Jan Pańczyk proponuje dokonanie nowelizacji kierunków kształcenia na kierunku pedagogika specjalna.

21. Zmiany w zakresie prowadzonych kursów i specjalizacji w obrębie pedagogiki specjalnej na przestrzeni lat

22. Propozycje nowelizacji kierunków kształcenia

23. System pedagogiki specjalnej w ujęciu O. Lipkowskiego, 1984 rok Pedagogika ogólna Oligofrenopedagogika (gr. oligos - mały, phren -umysł) pedagogika dotycząca upośledzeń umysłowych Surdopedagogika (łac. surdus -głuchy) - peda­gogika dotycząca upośledzeń słuchu i mowy Pedagogika resocjalizacyjna -pedagogika traktująca o zaburzo­nym zachowaniu na tle czynników organicznych i środowiskowych Pedagogika terapeutyczna - pedagogika dotycząca kalectw i schorzeń prze­wlekłych Pedagogika specjalna - teoria i praktyka wycho wania jednostek upośledzonych Tyflopedagogika (gr. typhlós - ślepy) - pedagogika dotycząca upośle­dzeń wzroku Logopedia - dział pedagogiki specjalnej uwzględniający wady wymowy

24. Działy i dziedziny pedagogiki specjalnej ze względu na rodzaj odchyleń od normy: • pedagogika zdolnych i uzdolnionych: wybitne zdolności ogólne, uzdolnienia kierunkowe, • pedagogika rewalidacyjna, rehabilitacyjna: upośledzenie umysłowe, stopnie lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki (ologofrenopedgogika), wady wzroku (tyflopedagogika), wady słuchu (surdopedagogika), sprzężone upośledzenia (głuchoniewidomych), • pedagogika lecznicza, terapeutyczna: choroby przewlekłe, niesprawność ruchowa, odmienność somatyczna, autyzm i zespoły psychozopodobne, starość (andragogika pedagogika dorosłych), • pedagogika resocjalizacyjna: niedostosowanie społeczne, aspołeczność, antyspołeczność, demoralizacja, przestępczość, • pedagogika korekcyjna: trudności w uczeniu, parcjalne zaburzenia rozwoju, zaburzenia mowy, zaburzenia emocjonalne.

25. Ujęcie systemu pedagogiki specjalnej przez Z. Sękowską, 1998 rok Pedagogika ogólna Pedagogika specjalna Rehabilitacja dzieci upośledzonych umysłowo Pomoc logopedyczna w procesie rehabilitacji Rehabilitacja dzieci niewidomych i słabowidzących Rehabilitacja dzieci niesłyszących i słabosłyszących Terapia wychowawcza dzieci hospitalizowanych i niepełnosprawnych ruchowo Kształcenie dzieci wybitnie zdolnych Korekcja fragmentarycznych deficytów rozwojowych, utrudniających dzieciom uczenie się Resocjalizacja młodzieży niedostosowanej społecznie

26. Pedagogika rewalidacyjna (za A. Hulkiem): • usprawnianie jednostki upośledzonej pod względem fizycznym, psychicznym, umysłowym lub (i) społecznym, • zapewnienie odpowiednio do wieku i możliwości, wykształcenia ogólnego oraz zawodowego.

27. Rewalidacja (wg.Hulka) : • przywrócenie sprawności uszkodzonych organów jednostki lub usprawnianiu jej funkcji, • przygotowanie do samodzielnego radzenia sobie w życiu codziennym, • przygotowanie do korzystania z różnych form kształcenia, • przygotowanie do wykonywania pracy, • stwarzanie w środowisku społecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunków do prawidłowego funkcjonowania tej jednostki.

28. Zadania pedagogiki rewalidacyjnej: • usprawnianie psychiczne, fizyczne i społeczne osób trwale poszkodowanych na zdrowiu poprzez organizowanie form kształcenia i wychowania (w tym zawodowego), • rehabilitacja oraz opieka nad pensjonariuszami różnych instytucji opiekuńczych. • UWAGA OGÓLNA: • Pedagogika rewalidacyjna nie może być utożsamiana z pedagogiką leczniczą ani specjalną, jest pedagogiką interdyscyplinarną, głównie ukierunkowaną na współpracę z takimi dziedzinami, jak: fizjologia, socjologia, psychologia.

29. Cel działań rewalidacyjnych: • rozwój wrodzonych właściwości fizycznych i intelektualnych osoby niepełnosprawnej, • stwarzanie warunków wyzwalających potencjalne możliwości jednostki, • ochrona przed negatywnymi skutkami, jakie niesie zaistniała wada. • UWAGA OGÓLNA: • Filozofia personalistyczna i nawiązująca do niej pedagogika dialogu podkreślająca dwuwymiarowość egzystencji człowieka, osoby nabiera szczególnego znaczenia w pedagogice rewalidacyjnej.

30. Andragogika specjalna: • zajmuje się problemami kształcenia i samokształcenia, wychowania i samowychowania młodzieży pracującej oraz osób dorosłych niepełnosprawnych lub niedostosowanych społecznie, przy uwzględnieniu ich rewalidacji i resocjalizacji. • Rodzaje: • resocjalizacyjna, • rewalidacyjna.

31. Ortopedagogika: dziedzina specyficzna, której przedmiotem jest rewalidacja prowadzona na terenie szkoły. Zgodnie z założeniami A. Makowskiego ortopedagogika jest dziedziną pedagogiki ogólnej, ściśle powiązaną z medycyną, psychologią, socjologią i kryminologią Pierwotne zainteresowania ortopedagogiki: dzieci upośledzone umysłowo i niedostosowane społecznie. Wtórne zainteresowania ortopedagogikidzieciz upośledzeniami: organów zmysłowych, narządów mowy, motorycznymi, charakterologicznymi.

32. Holizm: • całościowe traktowanie kształcenia i wychowania w ujęciu humanistycznym: • zaufanie możliwościom rozwojowym dziecka, • określenie kierunku pożądanych i możliwych zmian osobowościowych oraz społecznych, • indywidualizacja procesu nauczania, • przymus połączony ze swobodą działania, • wspieranie aktywności własnej, przemiany humanistycznej jako jednostki, chęci podejmowania pracy nad sobą, • uspołecznienie procesu uczenia się.

33. W preferowanym w pedagogice specjalnej podejściu badawczym zalecany jest scalony model niepełnosprawności: • model medyczny, • model społeczny. • MODEL MEDYCZNY: problemy jednostkowe, osobiste, z dominacją zabiegów zdrowotnych. • MODEL SPOŁECZNY: aspekty psychospołeczne, środowiskowe, polityczne prowadzące do zmian postaw społecznych.

34. DEFINICJA OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ: Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi. (Ustawa z dnia 26.08.1997 r.o rehabilitacji i zatrudnieniu osoby niepełnosprawnej, Dz.U. nr123)

35. Międzynarodowa klasyfikacja niepełnosprawności wg. Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Niepełnosprawność Przyczyny:Choroba, wrodzone dolegliwości lub zewnętrzne uszkodzenia (wypadki) uszkodzenia (Schaden) ograniczenia funkcjonalne (Funktionelle Einschankung) szkody społeczne Następstwa osobiste: Ograniczenia: - niezależności, - ruchliwości, - aktywności w czasie wolnym, - integracji społecznej, - możliwości zawodowych i innych Następstwa rodzinne: - wymaganie opieki, - osłabione kontakty interpersonalne, - obciążenia gospodarcze i inne Następstwa społeczne: - uprawnienia do opieki społecznej (ubezpieczenia), - zmniejszone możliwości produkcyjne, - osłabienie kontaktów społecznych itp.

36. UWAGA OGÓLNA: Współczesne koncepcje pedagogiki specjalnej, określają paradygmaty, wytyczających kierunek, zakres i rodzaj podejmowanych aktualnie i planowanych w przyszłości badań naukowych oraz wynikających z nich zastosowań aplikacyjnych. • Paradygmaty pedagogiki specjalnej (Obuchowska 1995): • biograficznego ujmowania niepełnosprawności w podejściu integracyjno-społecznym i dynamicznym, • pozytywnego myślenia i życiowego ukierunkowania osoby niepełnosprawnej poprzez skupienie się na posiadanych i nie ujawnionych możliwościach, a nie deficytach, • autorewalidacji, indywidualnych działań adaptacyjnych, i samorealizacyjnych, współwystępujących z metodami i strategiami zewnętrznymi, • pomocy pomagającemu, poprzez zastosowanie twórczych i poszukujących metod pracy nauczycieli, przezwyciężanie schematyzmu i rutyny,

37. podmiotowości w metodach oddziaływania, poprzez uwzględnienie metod i zasad hermeneutyki, • profilaktyki i integracji w rodzinie, • antystygmatyzacyjny, oparcie zasad pedagogicznego oddziaływania na normie funkcjonalnej, wynikającej z jednostkowych możliwości człowieka, • pojęciowy, dostrzeganie względności i zmienności pojęć oraz wielości rozwiązań teoretycznych dotychczasowych modeli praktyki edukacyjnej, • zignorowany, rzadko brany pod uwagę, gdyż związany z życiem seksualnym niepełnosprawnych, • bytowy, egzystencjalny, związany z prawem aktywnego udziału w życiu społeczeństwa.

38. Paradygmat „normalności”: oddziaływanie na jednostkę z niepełnosprawną jest „normalnym” oddziaływaniem pedagogicznym, uwzględniającym jedynie zaistniałe w wyniku uszkodzenia utrudnienia i specyficzne potrzeby edukacyjne, przy zastosowaniu odpowiednich metod dydaktycznych i wychowawczych [Lipkowski 1984].

39. Interdyscyplinarność i rola nauk pomocniczych w pedagogice specjalnej: • szerokie i wielostronne spojrzenie oraz ogląd złożonych zagadnień i zjawisk pedagogicznych, • podjęcie skuteczniejszych i lepszych działań w praktyce edukacyjnej, • nie ograniczanie samodzielności pedagogiki specjalnej, ale pojęciowe, metodologiczne i merytoryczne wspieranie.

40. Uwagi ogólne o interdyscyplinarności pedagogiki specjalnej: • osiągnięcia pedagogiki specjalnej w dialogu z naukami pogranicza i dyscyplinami pomocniczymi, • interdyscyplinarność teoretyczna i metodologiczna, • zastosowanie zarówno w zagadnieniach dydaktycznych, jak i pozadydaktycznych, • nowe perspektywy i wyzwania dla tendencji integracyjno-normalizacyjnych, • Wynik:poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych.

41. Uwaga ogólna o interdyscyplinarności pedagogiki specjalnej: Odwołanie się do interdyscyplinarności nie stanowi odchodzenia od scjentyzmu (naukowości), ale jest symptomem zastępowania doktrynalności pedagogiki systematycznej pluralizmem koncepcji alternatywnych zarówno w teorii, jak i praktyce edukacyjnej i rehabilitacyjnej. Wynika to z przekonania, żeosoby niepełnosprawne są zdolne do wielokierunkowych działań, a granice ich osiągania nie są do końca znane i możliwe do określenia.

42. Związki pedagogiki specjalnej z naukami innymi niż pedagogiczne Aspekt biologiczny genetyka fizjologia anatomia socjologia ogólna socjologia wychowania Aspekt socjologiczny Aspekt psychologiczny psychologia ogólna psychologia rozw.-wych. ASPEKT PEDAGOGICZNY Aspekt prawny ustawodawstwo legislacja prawo cywilne karne ekonomia kształcenia technika architektura Aspekt ekonomiczny Aspekt polityczny polityka oświatowa polityka rodzinna Aspekt fizjologiczny antropologia aksjologia (etyka)

43. Kognitywistyka w pedagogice specjalnej: • uczeń jako poszukiwacz i twórca wiedzy, • uczeń stawiający sobie cele, uzyskujący dane, tworzący informacje, • uczeń wytwarzający struktury poznawcze i w ten sposób uzyskujący wiedzę i zdobywający mądrość, • nauczyciel jako mentor.

44. Formy postępowania terapeutyczno-wychowawczego: • prewencja, • profilaktyka, • wspieranie, wspomaganie. • wczesna diagnoza, • wielostronna stymulacja i uaktywnianie, • usprawnianie, • korekcja, • kompensacja, • rehabilitacja.

45. Prewencja: Działania prozdrowotne (szczepienia, badania okresowe), opiekuńcze (prenatalne, postnatalne), oraz edukacyjne ( dotyczące żywienia, bhp, zanieczyszczenia, zatrucia środowiska) nastawione na zapobieganie uszkodzeniom fizycznym, dysfunkcjom intelektualnym, psychicznym i narządów zmysłów (prewencja podstawowa): obejmuje tez działania zapobiegające trwałym uszkodzeniom funkcjonalnym lub trwałej niepełnosprawności (prewencja wtórna).

46. Profilaktyka: Działanie zmierzające do stworzenia odpowiednich warunków rozwojowych i edukacyjnych, szczególnie dzieci i młodzieży oraz zapobiegania różnym zjawiskom, chorobom, urazom, które mogą prowadzić w konsekwencji do niepełnej sprawności organizmu lub dysfunkcji jego narządów.

47. Wspieranie: Odnosi się do warunków i okoliczności w jakich nasypuje rozwój określonych zachowań człowieka, jego postaw, przekonań, stylów życia. Wspomaganie: Dynamizowanie, wzmacnianie czynników sprzyjających lub utrwalanie korzystnych sił, mechanizmów, tendencji.

48. Stymulacja (edukacja ): Pobudzanie, wzmacnianie (fortioryzacja), wzbogacanie zainteresowań i aktywności twórczej, często ukrytych i potencjalnych zdolności umożliwiających skuteczne wypełnianie zadań życiowych. W psychologii i pedagogice specjalnej: Zewnętrzne oddziaływanie polegające na przyspieszaniu, doskonaleniu rozwoju oraz zachęcaniu do autorewalidacji i samorealizacji.

49. Usprawnianie: Postępowanie maksymalnie rozwijające zadatki i siły biologiczne organizmu, które sa najmniej uszkodzone. Jego celem jest poprawa lub utrzymanie na zadawalającym poziomie przede wszystkim sprawności fizycznej, a szczególnie wydolności i tolerancji wysiłku.

50. Kompensacja: Złożony proces uzupełniania, wyrównywania braków(substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowania się na innej możliwej drodze. Polega on na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego.