GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ

1. GÜNEŞ SİSTEMİ VE ÖTESİ

2. İÇİNDEKİLER 1. GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM • Bunlar ı Biliyor musunuz? • Kuyruklu yıldız nedir? • Yıldız Kayması Nedir? • Gezegenler • Güneş ve Dünya Arası Kaç Metre? 2. GÜNEŞ SİSTEMİ • Gezegenlerin Dolanım Şekli • Gezegenler Ve Uydular • Dünya’nın Uydusu Ay • Ay’ın Safhalar ı

3. Gelgit olayı • Ay Tutulması • Güneş Tutulması • Gök Ada Nedir ? • Evren Ve Uzay Nedir ? • Dünya’mızın Evren’deki Yeri Neresidir ? 3. UZAY ARAŞTIRMALARI • İlk Teleskop • Teleskop Nedir ? • Ay’da İlk Adımlar • Uzay Sondası • Yapay Uydular

4. Uzay İstasyonları • Uzay Mekikleri • Uzay Teknolojisi • Uzayda Yaşamak • Uzayda Kirlilik • Uzay Kazaları • Bunlar ı Biliyor musunuz?

5. 1.GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM İçinde yıldızlar, gezegenler, uydular meteorlar gibi gök cisimlerinin bulunduğu boşluğa uzay denir. Gök cisimlerinin milyarlarcasının bir arada bulunmasıyla oluşan dev sistemlere yıldız kümeleri ad verilir. Bulutsuz bir gecede gökyüzünü incelediğimizde gökte parlayan pek çok cisim görürüz. Bu gök cisimlerinden çok azını çıplak gözle izleyebilirken pek çoğunu ancak araçlar kullanarak izleyebiliriz. Ay, en kolay gözlemlediğimiz ve hareketlerini izleyebildiğimiz bir gök cismidir. Peki, geceleri niçin bize en yakın olan Güneşi görüp izleyemeyiz?

6. Geceleri gökyüzünde gördüğümüz irili ufaklı parlayan cisimlerin çoğu aslında Güneş’ten de büyük olan Yıldızlar dır. Yıldız deyince ilk aklımıza gelen Türk bayrağındaki yıldız şeklidir.

7. Gökyüzünde gördüğümüz yıldızlar küresel bir şekle sahip olup çevresine ısı ve ışık yayar, bu yüzden parlak cisimler şeklinde görülür. Bilim insanları yıldızların ‘ bulutsu (NEBULA)’ adı verilen, kızgın gaz ve toz yığınlarının bir araya gelip sıkışmasıyla bir araya geldiğini düşünmektedir. Yıldızlar ancak teleskopla gözlemlenebilir.Bu gözlem sonuçlarına göre bilim insanları yıldızlarında bir hayat süreçleri olduğunu keşfetmiştir. Yıldızlar canlı değildir ama yıldızlarda canlılar gibi doğar, yaşar ve ölür. Ömrü tükenmemiş yıldızlar belli yaşlarda etrafa ısı ve ışık yayar. Ömrü sona eren dev yıldızlar şiddetli bir patlama ile parçalanır. Ortaya çıkan parçalar’ dan gezegenler oluşur.

8. Yıldızlar sıcak ve parlak gaz kütleleridir. Yıldız ne kadar çok enerji üretirse o kadar parlak görünür. Yıldızlar farklı renklerde ışık yayar. Bu renklere bakarak yıldızların sıcaklıkları hakkında fikir sahibi olabiliriz. Örneğin, en sıcak yıldız mavi veya beyaz renkte, orta sıcaklıktaki yıldız sarı renkte, en soğuk yıldız ise kırmızı renkte ışık yayarlar.

9. Güneş, gündüz görebildiğimiz tek yıldızdır. Güneş sarı – turuncu renkte ışık yaydığına göre sıcaklıkları diğer yıldızlara göre nasıldır? Dünya’dan bakıldığında bir arada duruyormuş gibi görünen yıldız guruplarına takımyıldızı adı verilir. Aşağıdaki şekildeki gibi yedi yıldızın meydana getirdiği yıldız gurubuna Büyük Ayı takımyıldızı adı verilir.

10. BÜYÜK AYI TAKIMYILDIZI Havanın açık olduğu her akşam gözlenebilir. ”Büyük kepçe” olarak da bilinir.

11. Küçük Ayı takımyıldızındaki şekilde görülen yıldız, daima kuzeyi gösteren kutup yıldızıdır. KÜÇÜK AYI TAKIMYILDIZI Havanın açık olduğu her akşam gözlenebilir.”Küçük kepçe” olarak da bilinir. Kutup yıldızı her zaman kuzey gösterir.

12. Takımyıldızlarını oluşturan yıldızlar farklı büyüklük, sıcaklık ve özelliktedir. Eki insanlar bunları hayali çizgilerle birleştirmiş ve bunlara çeşitli cisim veya hayvan isimleri vermişlerdir. AVCI TAKIMYILDIZI (ORİON) Kasım ve Mayıs ayları arası çıplak gözle görülebilir.

13. BUNLARI BİLİYOR MUYDUNUZ ? Günlük hayatta sıkça karşılaştığımız ve gazetelerin magazinlerin sayfalarındaki koç, yay, ikizler, yengeç gibi burçlar da aslında takımyıldızlarının adlarıdır. Fakat magazin haberlerinde geçen ve burçlarla ilgili olarak bize anlatılanların gerçekle hiçbir ilgisi yoktur. Şimdi şöyle bir düşünelim: Bizden 40 trilyon km uzaktaki bir takımyıldız’ının ışığı bile bize yıldızdan çıktıktan 4 yıl gibi çok çok uzun bir süre sonra ulaşmaktadır. Bu takımyıldızının bizim vücudumuzda veya yaşamımızda nasıl bir etkisi olabilir ki? Hemen yakınımızda bir sürü gerçek olay varken burç fallarına inanmak, bu fallara göre yorum yapmak, üzülmek veya sevinmek hiçte mantıklı değildir. Burç fallarıyla anlatılanların tamamı bilimsellik dışı, gerçek dışı, mantık ötesi, boş vakit kaybına sebep olan anlamsız ifadelerdir. Burç falları birileri tarafından para kazanmak için tamamen hayali olarak uydururlar.Hiç bir bilimsel dayanağı yoktur.Bu tip şeylere para vermek akılla bağdaşmaz.

14. Kuyruklu Yıldız Nedir? Bir yıldızın kuyruğunun olması çok ilginç değimli? Ama kuyruklu yıldız dediğimiz aslında kuyruğu olan bir yıldız değildir. Kuyruklu yıldız olarak adlandırdığımız gök cismi, aslında Güneş çevresinde uzun ve eliptik bir yörüngede dolanan donmuş halde bulunan gaz, taş ve taş parçalarından meydana gelen bir gök cismidir. Bundan dolayı kirli kartopu olarak da adlandırılır. Yeni kuyruklu yıldız olarak adlandırdığımız şey aslında bir yıldız değildir. Kuyruklu yıldızın baş ve kuyruk kısımları vardır. Kuyruk kısımları gaz ve toz bulutlarından oluşur. Kuyruğun uzunluğu ve şekli zamanla değişir. Peki, bu cismi niçin yıldız olarak adlandırıyoruz?

15. Çünkü kuyruklu yıldız güneş çevresinde dolanırken Güneşe yaklaştıkça üzerine çarpan ışık ışınları onların parlak görünmesini sağlar. Ayrıca bu gök cismi güneşe yaklaştıkça ısınmaya ve kısmen erimeye başlar. Bu sırada kopup etrafa yayılan buzla karışık toz ve taş parçaları serbest kalır. Güneş rüzgarlarıyla itilen bu kısım kuyruklu yıldızın kuyruğunu oluşturur. İşte bu kuyruklu yıldızdan kopan bu parçalar meteorları oluşturur.

16. Bazı kuyruklu yıldızlar çıplak gözle görülebilir. Kuyruklu yıldızlar içinde en bilineni “ Halley ” kuyruklu yıldızıdır. En son 1986 yılında gözlenen Halley kuruklu yıldızı Dünyadan 76 yılda bir gözlemlenebilir. Dünya’dan en son izlenebilen kuyruklu yıldız 2002 ‘de gözlemlenen İkaye-Zhang (İkaye – Zeng ) kuyruklu yıldızıdır. Güneş sisteminin dışından gelen kuyruklu yıldızlar da vardır. Halley yıldızı Ikaye-Zhang yıldızı

17. Yıldız Kayması Nedir? Bazı geceler gökyüzünde, kayan ve birdenbire görünüp kaybolan ışıklı cisimler görürüz. Buna halk arasında “yıldız kayması” adı verilir. Yıldız kaymasının yıldızlarla bir ilgisi yoktur. Eyer öyle olsaydı bütün yıldızlar kayardı, ama onlar hep oldukları konumda durmaktadır. O halde yıldız kayması nedir?

18. Kuyruklu yıldızlar dan kopup Dünya’ya düşen meteorlar atmosferde sürtünmenin etkisiyle ısınır, akkor haline geçerek ışık yayarlar.Bu sıradaki hareketiyle geride ışıklı bir iz bırakırlar.Bu olaya yıldız kayması denir. Atmosfere girip yeryüzüne ulaşabilen bu meteorlara gök taşı adı verilir. Meteorlar düştükleri yerlerde ciddi hasarlara sebep olabilir, yerde derin çukurlar açabilir, fakat yeryüzünde böyle durum az sayıdadır. Ay üzerinde atmosfer olmadığı için Ay yüzeyine çok sayıda meteor çarpmakta ve meteor çukurları oluşmaktadır. Eyer meteor dünya üzerinde bir yere düşerse oluşturacağı çukur, gök taşı çukuru olarak adlandırılır.

19. Ay ve ay yüzeyinde çarpan meteor çukurları

20. Gezegenler Gök yüzünü gözlemlediğimizde karşılaşacağımız gök cisimlerinden biri de gezegenlerdir. Gezegenler yıldızlar arasındaki farklılıkları şöyle sıralayabiliriz: Yıldızlar birer ısı ve ışık kaynağı oldukları halde gezegenler ısı ve ışık kaynağı değildirler. Gezegenler yıldızlardan aldıkları ışığı yansıtırlar. Gezegenler soğuk ve küçüktür. Yıldızlar çok uzak da olduğu için bize yanıp sönen ışık noktaları olarak görünür. Gezgenler ise bize yakın oldukları için disk şeklinde görünürler ve Güneş’ten aldıkları ışığı sürekli yansıttıkları için ışıkları kesintisiz ve sürekli olarak gelir. Gökyüzündeki bir cismin gökyüzündeki konumuna bakmak gerekir. Eğer cismin yeri, geceden geceye yer değiştiriyorsa bu gezegendir. Gezegenler Güneş çevresinde hareket ettikleri için yerleri sabit değildir. Fakat yıldızlar çok, çok uzakta oldukları için yerleri sabit gibi görünür ve konumlarını değiştirmezler . Yıldızlar ve gezegenler arasında aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi bir karşılaştırma yapabiliriz.

22. GÜNEŞ VE DÜNYA ARASI KAÇ METRE? Dünyamızı aydınlatan Güneş, aynı zamanda ısıtmaktadır da. Çünkü Güneş orta büyüklükte bir yıldız olup etrafına ısı ve ışık yaymaktadır. Peki, sizce güneş dünyamıza ne kadar yakın veya Dünya Güneş’ten ne kadar uzaktır? Çünkü kocaman Dünyamızı aydınlatacak bir gök cismi bize çok yakın olmamalı. Aslında Güneş bize çok uzaktır ama ısısı ve ışığıyla biz Güneş’i kendimize çok yakın hissederiz. Güneş, olmadan yeryüzünde hiç bir canlı hayatını sürdüremez. Bizim türlü, türlü besinleri yiyebilmemiz ve hayatımızı devam ettirebilmemiz için bitkilerin fotosentez yapmasına ve fotosentez yapmak için Güneş’in gönderdiği ışınlara ihtiyacımız vardır. Denizlerdeki planktonların besin ve oksijen üretmesi, arıların bal yapması suyun buharlaşıp yağmur olarak yağması içinde güneş ışığına ihtiyacımız vardır. Yeryüzündeki tüm canlıların hayatını devam ettirmesi için bilmeden ısı ve ışık üretme görevini yapan Güneş’in bize yaklaşık 149,6 milyon kilometreden ışınlarını gönderdiğini biliyor muydunuz?

24. Yani bizim ihtiyaçlarımızı gören ışık yaklaşık 150 milyon kilometre uzaktan gelmektedir. Düşünebiliyor musunuz gündüz vakti bir çiçeğin güzelliğini gördüğümüzde çiçekten yansıyıp gözümüze gelen ışın 150 milyon km uzaktan Dünya’ya gönderilmektedir. Oldukça uzun bu mesafeyi ışığın ne kadar zaman da aldığını biliyor musunuz? Yaklaşık 8 dakika 20 saniyede. Yani Güneşten çıkan ışık ışını 8 dakika 20 saniyede Bize gelmektedir. Güneş’le Dünya arasındaki 149,6 milyon km’lik mesafeye 1 Astronomi Birimiadı verilir ve 1 AB ile gösterilir. 1 AB = 149,6 milyon km

25. Gök cisimleri arasındaki metre ile ifade edemeyeceğimiz kadar büyüktür. Fakat diğer yıldızlar arası mesafe Güneş – Dünya arası mesafeden çok çok daha büyüktür. Yani yıldızlar arsı mesafeler astronomi ile ifade edilemeyecek kadar büyüktür. Bu yüzden gök cisimleri arasındaki mesafeyi ışık yılı adını verdiğimiz bir birimle ifade ederiz. Işık yılı, ışık ışınının uzayda bir yılda aldığı mesafedir. 1 Işık yılı = Işığın bir yılda aldığı mesafe

26. 2. GÜNEŞ SİSTEMİ Güneş sistemi, merkezde Güneş ve onun etrafında belirli yörüngelerde hareket eden gezegenlerin, uyduların, kuyruklu yıldızların bulunduğu gök cisimleri topluluğudur. Güneş sisteminde 9 gezegen vardır. Gezegenlerin Güneş’e olan uzaklıkları “Astronomi Birimi (AB)” adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimi ile ifade edilir.

27. GEZEGENLERİN DOLANIM ŞEKLİ Gezegenler, Güneş etrafında dolanırken elips şeklinde bir yörünge izlerler.Bu yüzden gezegenler, Güneş’e zaman zaman yaklaşır.

29. Dünya Güneş çevresinde eliptik yörüngelerde dolanır.

30. Güneş sistemi’ndeki gezegenler Güneş’e uzaklıklarına göre şöyle sıralanır; Merkür, Venüs, Dünya ve Mars (İç gezegenler); Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton ( Dış gezegenler ). İç ve dış gezegenler arasında yani Mars ile Jüpiter arasında küçük gezegenler kuşağı diğer adıyla Asteroid kuşağı vardır. Gezegenlerin isimlerini sırayla yazmak için MeVeDüM JüSUNüP kelimesini yazarak hatırlayabiliriz.

31. GEZEGENLER VE UYDULARI 1.Merkür Güneş’e yakınlığı bakımından • gezegendir. Büyüklükte ise ikinci en küçük gezegendir. Uydusu, halkası ve atmosferi yoktur. Yüzeyi yoğun şekilde kraterlerle kaplıdır. Merkür, Güneş ufkun hemen altındayken gözle görülebilir. Mart ve Nisan aylarında“akşamyıldızı” olarak adlandırılır.

32. 2.Venüs Güneş’e yakınlığı bakımından 2. sıradaki gezegendir. Dünya ile yaklaşık aynı büyüklükte olduğu olduğu için “Dünyanın İkizi” olarak da adlandırılır. Uydusu ve halkası yoktur. Kütlesi ve büyüklüğü Dünya’nınkine çok yakındır.

33. Yüzeyinde büyük kraterler ve yüksek kabartılar vardır. Atmosferi kalındır ve büyük oranda karbondioksitten oluşur. Bu yüzden Venüs çok sıcaktır. Güneş ve Ay’dan sonra gökyüzündeki en parlak cisimdir. Çok parlak olmasının sebeplerinden biri Güneş’e yakın olması ve Güneş’ten gelen ışığın %80’nini yansıtmasıdır. Kendi ekseni etrafında dönüş yönü, diğer gezegenlerinkinin tersi yöndedir (Batıdan doğuya değil, doğudan batıya doğru ). Venüs’ün bir günü bir yılından daha uzun sürer.

34. 3. Dünya Güneş’e yakınlığı bakımından 3. sıradaki gezegendir. Üzerinde hayat olan Güneş sisteminin biricik gezegenidir. Atmosferdeki oksijen, yüzeyindeki su ve sıcaklık hayatın devam etmesini sağlar. Güneş’e en yakın üçüncü gezegendir. Ekseni hafif eğiktir. Bir uydusu vardır.

35. 4. Mars Güneş’e yakınlığı bakımından 4. sıradaki gezegendir. Yüzeyi Dünya yüzeyine benzer, ama yükseltileri, Dünya’daki dağlardan büyüktür. Yüzey şekilleri Dünya’dan teleskopla görülebilir. Çıplak gözle bakıldığında belirgin kırmızımsı – turuncu renkli bir ışık noktası olarak görülür. Bu sebepten dolayı “Kırmızı gezegen” adıyla da bilinir. Çoğu karbondioksitten oluşan ince bir atmosferi vardır, ama hayat yoktur. Mars’ın 1 günü Dünya’nınkinden sadece 37 dakika daha uzundur. 2 uydusu vardır.

36. 5. Jüpiter Güneşe’ yakınlığı bakımlığı tarafından 5. sıradaki gezegendir. Güneş Sistemi’nin en büyük gezegenidir. Çapı Dünya’nınkinin 11 katına eşittir. Üzerinde hiç kara parçası yoktur, çok sıcak bir gezegendir. Jüpiter’in etrafında toz ve taş parçalarından meydana gelen ince karanlık bir halkası vardır. 16 tane uyduya sahiptir. Bunlardan biri olan Ganimed, Güneş Sistemi’nin en büyük uydusudur. Jüpiter güneşten uzak olduğu için soğuk olduğu için soğuktur.

37. 6. Satürn Güneş’e yakınlığı bakımından 6. sıradaki gezegendir. Büyüklük olarak Jüpiter den sonra gelir ve ikinci büyük gezegendir. Etrafındaki gaz, buz ve kaya parçalarından oluşan halkları ona çok güzel bir görünüm kazandırır. Bilinen 17 uydusu vardır. En büyüğünün Titam dır. Çok soğuk bir gezegendir

38. 7.Uranüs Güneş’e yakınlığı bakımından 7. sıradaki gezegendir. Yörüngesindeki, yuvarlanan bir varil gibi dönerek ilerler. Yüzeyi kalın bir buz tabakasıyla kaplıdır. Etrafında toz ve kaya parçalarından oluşan 11 halka vardır. 15 uyduya sahiptir. Zehirli gazlardan meydana geldiği düşünülen bir atmosferi vardır.

39. 8. Neptün Güneş’e yakınlığı bakımından 8. sıradaki gezegendir. Açık yeşil renkte görünür. Uranüs’ün ikizi gibidir. Neptün tam 8 uyduya sahiptir.

40. 9. Plüton Güneş’e yakınlığı bakımından 9. sırada ve en son gezegendir. Güneş Sistemi’nin en küçük ve en uzak gezegenidir. Yüzeyi metan buzuyla kaplıdır. Tek uydusu Charon, yarı büyüklüğündedir. Bu yüzden bu iki gök cismi “çift gezegen” olarak da adlandırılır. Gezegenlere ait belirgin özelliklerin karşılaştırılmasını aşağıdaki gibi bir tabloda gösterebiliriz

42. DÜNYA’NIN UYDUSU AY Ay, Dünya’mızın biricik uydusudur. Dünya’nın etrafında dolanan Ay, konumuna göre her gün bize farklı şekillerde görünür. Ay, Güneş ‘ten aldığı ışığı Dünya’ya yansıtır.

44. Ay’ın Dünya’ya uzaklığı ortalama 385 000 km ’dir. Ay’dan yansıyan ışık Dünya’ya yaklaşık 1 saniyede gelir. Ay’ın kütlesi çok küçüktür. Buna bağlı olarak çekimi ivmesi Dünya’nınkinin altıda biri kadardır. Atmosferin olmayışı, gece – gündüz sıcaklık farkının çok büyük olmasına yol açar ( Gece – 173oC, gündüz 130 oC ). Ay’ın yüzeyi kraterlerle kaplıdır.

45. Ay’ın Safhaları Ay gerek kendi çevresindeki dönüşünü gerekse Dünya çevresindeki bir dönüşünü 27.3 günde tamamlar. Bundan dolayı biz sürekli Ay’ın hep aynı yüzünü görürüz. Dünya ve Ay’a kuzey kutbunun çok yukarısından bakarsak Dünya ve Ay’ın saat yönünün tersi yönde döndüğünde fark ederiz. Şimdi aşağıdaki şekli inceleyiniz.

47. Ay, Dünya etrafındaki konumu ve yansıttığı göre her gece farklı bir şekilde görünür. Buna Ay’ın safhaları adı verilir.

50. GELGİT OLAYI Ay’ın kütlesi, Dünya’nın kütlesinin yaklaşık seksende biridir. Yani Dünya’nın kütlesi Ay’ın kütlesinin 80 katıdır. Ay ve Dünya birbirine çekim kuvveti uygular. Bundan dolayı Ay, Dünya’nın kendine bakan yüzünde okyanus ve deniz sularını kendine doğru çeker, sular Ay’a doğru bir miktar kabarıp yükselir. Bu esnada Ay’a bakmayan yerlerde su alçalır. Dünya’nın ay’a dönük yüzünde çekim etkisi fazla iken diğer yüzünde çekim etkisi azdır. Suların kabarmasına gel, alçalmasına git denir. Bu olayda hem gel, hem gel hem git gözlendiği için bu olaya gelgit adı verilir. Bir günde iki kez gelgit yaşanır. Gelgit olayında Güneş’in çekim kuvvetinin de etkisi vardır. Eğer Ay, Güneş ve Dünya aynı hizaya gelirse gelgit olayı en yüksek seviyede gerçekleşir. Şimdi aşağıdaki ekli inceleyelim.