Izvori prava – materijalni i vrednosni

1. Izvori prava – materijalni i vrednosni

2. Terminologija: šta znači “izvor prava”? • Termin “izvori” upućuje na to da pojedinačne pravne odluke koje rešavaju jedan konkretan slučaj izviru iz opštih pravnih akata (zakona, uredbi, itd) • Smatra se da je Tit Livije prvi upotrebio ovaj izraz za Zakon o XII tablica, nazivajući ga “izvorom celokupnog javnog i privatnog prava”. • Ovo je prvo i najvažnije značenje: FORMALNI izvor prava • Formalni izvori prava su ono u čemu se nalaze opšteobavezne pravne norme (npr. ustav, zakon, podzakonski akti, sudski precedenti, itd). • Formalni izvori prava su svojevrsni ZNAK pomoću kojeg prepoznajemo pravni karakter norme. • Postoje još dva značenja reči “izvor prava”: materijalni i vrednosni izvori

3. Materijalni izvori • Činjenice koje “proizvode” važeće pravne norme • Vrste “činjenica”: (1) uzroci prava (2) društveni činioci-stvaraoci prava i (3) društveni odnosi. • Najopštiji pojam mat. izvora - uzroci koji izazivaju nastanak prava (društvena međuzavisnost, um, priroda, nacionalni duh, bog, klasni sukobi, itd). • Društveni činioci – to su “stvaraoci” prava, oni koji pod dejstvom uzroka neposredno stvaraju, “proizvode” pravo: država, društvo, društvene organizacije, pojedinci... • Društveni odnosi – odnosi za koje društveni činioci – tvorci prava, smatraju da treba da budu pravom uređeni! • Uvek su to bili politički, ekonomski i porodično-biološki odnosi.

4. Vrednosni izvori • Vrednosti koje nadahnjuju i pokreću tvorce prava da društvene odnose regulišu na određeni način – idejni izvor. • Vrednosti odlučujuće utiču na sadržinu formalnih izvora • To mogu biti opšte vrednosti : jednakost, sloboda, mir, bezbednost, imovinsko blagostanje, zdravlje...ali i specifične pravne vrednosti poput pravde, pravne sigurnosti i pravnog reda. To su i moralne norme, politički principi, itd. • Vrednosti nisu neposredan ni formalan izvor prava, osim ako to nije izričito navedeno – kao u slučaju popunjavanja pravnih praznina: “Ako za neki osobiti posao ili slučaj ne bude ni u zakonima ni u običajima određena pravila, red se je vladati po podobju drugih sličnih pravila, ili pak riješiti slučaj po opštim osnovama pravde i pravice.”

5. Primer: javni red i mir kao vrednosti • Pravila o narušavanju javnog reda • radno vreme kafana i barova • javno okupljanje na određenim mestima • Uvođenje životinja u javne objekte (npr. restorane, pozorišta, stanice...) • Skitnja i prosjačenje • Nasilničko ponašanje u grupi • Neprikladno oblačenje na javnom mestu • Zabrana sindikalnih protesta

6. Kako se na primer pravda kao vrednost reflektuje u formalnim izvorima dobro se vidi u pravilima sudskog postupka koja su vrlo rano nastala: • Jednakost stranaka • Audiatur et altera pars • Pravo na odbranu (službena odbrana) • Izuzeće sudije

7. Vrste prava: prirodno i pozitivno pravo • Podela zasnovana na zamišljenom dvojstvu između idealnog i realnog prava • Pozitivno pravo (ius positum) – realno postojeće, postavljeno... • Prirodno pravo – idealno, zasnovano na prirodi, umu, bogu... • Prirodni i ljudski zakoni • Pozitivno pravo Prirodno pravo - posebno,partikularno opšte, univerzalno - prolazno, promenljivo večno,nepromenljivo - nesavršeno, ponekad nepravedno savršeno pravedno i moralno - obaveznost - poduprto drž. prinudom zasnovano na prirodi (razumu) - važenje JE vezano za efikasnost važenje NIJE vezano za efikasnost

8. Kako se shvata odnos između ove dve vrste prava? • Prirodno pravo kao osnova, kao ono što prožima pozitivno (pozitivno pravo bez minimuma razumnih i pravednih normi neće biti efikasno) • Prirodno pravo i kao merilo valjanosti, ispravnosti pozitivnog. • Prirodno pravo kao način da se popune pravne praznine (ali samo pod uslovom da je kao takvo priznato normama pozitivnog prava – npr. SGZ)

9. Vrste prava: državno i društveno pravo • Državno i društveno pravo – razlika u stvaraocu • Društveno (autonomno) pravo (običajno pre svega, ali i pravo koje stvaraju društvene organizacije – autonomno pravo) • Smisao ovog razlikovanja • Primeri društvenog prava (kolektivni ugovori, statuti, poslovnici...) • Sociološke teorije prava daju “prednost” društvenom naspram državnog prava – država i pravo su u službi društva.

10. Međunarodno i unutrašnje pravo • Razlikuju se prema • subjektima, • sadržini, • izvorima • Unutrašnje pravo obuhvata norme koje važe unutar jedne države i reguliše odnose između pravnih subjekata u toj državi • Međunarodno pravo obuhvata norme koje se nalaze u međunarodnim konvencijama i ugorovima, kao i u običajima a odnosi se pre svega na države i međunarodne organizacije. • Za razliku od unutrašnjeg, međunarodno pravo je manje centralizovano, u pogledu donošenja i primene normi i njihovih sankcija. • Odnos međunarodnog i unutrašnjeg prava (monistička i dualistička teorija) – danas ne postoji stroga odvojenost ali ni potpuni identitet dva prava.

11. Vrste prava: materijalno i formalno • Materijalno pravo sadrži norme koje uređuju osnovna prava i družnosti subjekata prava, koje određuju njihovo ponašanje u društvu • Na primer, norme koje određuju prava i obaveze roditelja i dece, poslodavca i radnika, supružnika, kupca i prodavca, itd... • Formalno (procesno) pravo treba da omogući stvaranje i ostvarivanje normi materijalnog prava (“norme o normama”) • To su norme koje uređuju zaključenje braka, formu ugovora, postupak za donošenje sudske presude ili zakonodavnu proceduru... • Primeri

12. Javno i privatno pravo • Podela koja ima svoje poreklo još u rimskom pravu (najstariji kriterijum – interes - ono što štiti interes političke zajednice i ono što se tiče interesa pojedinaca) • Kriterijum subjekata: javno pravo reguliše pre svega odnose unutar države, dok privatno odnose među samim pojedincima. • Kriterijum vlasti: javno pravo reguliše odnose države i pojedinaca u kojima se država javlja kao vlast, dok privatno reguliše odnose države i pojedinaca u kojima se ona javlja bez upotrebe vlasti ili odnose među samim pojedincima. • Primeri