AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI ZOOBAYTARLIQ VƏ ƏMTƏƏŞÜNASLIQ FAKÜLTƏSI YOLUXMAYAN XƏSTƏLIKLƏR KAFEDRASI MÜHAZIRƏNIN MÖVZUSU: Baytarlıq tədbirlərinin iqtisadi effektliyinin təyini üsulları MÜHAZIRƏÇI: dosent Əliyev Rəşid Museyib oğlu Gəncə -2009

2. MÜHAZIRƏNIN PLANI Aparılan baytarlıq tədbirləri nəticəsində qarşısı alınan zərərin hesablanması. Aparılan baytarlıq tədbirlərinin nəticəsində iqtisadi səmərəliliyin təyini. Hər bir manata sərf edilən xərclərə görə əldə edilən gəlir. Baytarlıq mütəxəssislərin əmək məhsüldarlığı.

3. Mühazirə mətninə müvafiq ədəbiyyatlar • Baytarlıq təbabətihaqqındaAzərbaycanRespublikasının qanunu. Bakı, 1995. • Səfərov İ.B, Məmmədov T.–Baytarlıq işinin təşkili və iqtisadiyyatı. Maarif, 1977. • Шайхаманов М.Х.- Организация и экономика ветеринарного дела. Москва, 1987.

4. Baytarlıq tədbirlərininiqtisadieffektliliyinin təyiniüsulları Yoluxan və yoluxmayan xəstəliklər zamanı aparılan profilaktiki, müalicə, sağlamlaşdırma və baytar-sanitar tədbirləri sayəsində müəyyən səmərə alınır. Qarşısı alınan zərər hər bir başa xəstəlik nəticəsində dəyən zərər və xəstəlik əmsalını, təsərrüfatda olan həssas heyvanın miqdarına vurulur və xəstəlikdən dəyən cəmi zərəri çıxarılması ilə müəyyənləşir. Təsərrüfatlarda heyvanlar arasında müşahidə edilən xəstəliklərin ləğv edilməsində profilaktiki və sağlamlaşdırma tədbirlərinin aparılması nəticəsində qarşısı alına biləcək iqtisadi zərəri (Qz1) bu düsturla hesablanır. 1.Qz1=Mü x Əx1xƏz1-Z Burada: Qz- qarşısı alınan ümumi zərər, manat; Mü- təsərrüfatda olan həssas və ya hesabda duran heyvanların ümumi miqdarı, baş; Əx1- xəstəlik əmsalı; Əz1- bir baş xəstələnmiş heyvana görə zərər əmsalı, manat; Z- faktiki iqtisadi zərərin cəmi, manat. Məsələ 1. Təsərrüfatda olan 316 baş buzovdan 64 başında kolibakterioz aşkar edilmiş, onlardan 8 başı ölmüşdür. Xəstəlik əmsalı 0,20 (64:316) və ya xəstələnmə 20% olmuşdur. Hər bir başa dəyən zərər əmsalı təsərryfat üzrə 25,4 manata bərabərdir ki, xəstəlikdən dəyən cəmi zərər 815,4 manatdır. Qarşısı alınan zərər: Qz1=316 x 0,20 x 25,4 -915,4 = 789,88 manat

5. Məsələ 2. Kolxozda qoyunlar arasında brüsellyoz aşkar edildi. Qoyunçuluq fermasında 15350 baş qoyun saxlanır ki, xəstəlik əmsalı 0,27 olmuşdur. Brüsellyozlu heyvanlar çıxdaş edilib kəsimə göndərilmişdir. Xəstəlik nəticəsində hər bir başa düşən zərər əmsalı 14,5 manat olmuşdur ki, təsərrüfata bir il müddətində 15853 manat iqtisadi zərər dəymişdir. Aparılan sağlamlaşdırıcı tədbirlər sayəsində faktiki qarşısı alınmış zərər: Qz1= 15350 x 0,27 x 14,5 – 15853= 44242,25 manat olmuşdur. Müalicə tədbirlərinin aparılması sayəsində qarşısı alınan iqtisadi zərər (Qz2, Qz3) xəstəliklər nəticəsində heyvanlar arasında ölüm, məcburi kəsim və məhsulların itirilməsi sayəsində aşkar edilən iqtisadi zərər, faktiki zərərin nisbətinə görə təyin edilir. Qarşısı alınan zərəri bu düsturla hesablanır: Qz2=Mx x Əə x Ck x Q-Z Qz3=Mx x Əə xƏz2 + Mc x Əz3+ Mx x Əm x Əz4-Z Burada: Qz2- qarşısı alınan zərərin pulla ifadəsi, manat; Mx- xəstələnmiş heyvanların sayı, baş; Mc- xəstəlikdən sağalmış heyvanların sayı, baş; Əə- letallıq əmsalı; Ck- orta hesabla bir baş heyvanın canlı kütləsi, kq; Əm- məcburi kəsim əmsalı; Əz2-hər bir baş ölmüş heyvana dəyən zərər əmsalı, manat; Əz3- hər bir baş xəstəlikdən sağalmış heyvana dəyən zərər əmsalı, manat; Əz4- hər bir baş məcbüri kəsilmiş heyvana dəyən zərər əmaslı, manat; Q- bir kq canlı kütlənin satış qiyməti, manat; Z- faktiki cəmi iqtisadi zərər, manat.

6. Məsələ 1. Təsərrüfatdailərzində 135 baş 4-5 aylıqbuzovlardabronxopnevmoniyaaşkaredildi. Ortahesablahərbirbaşıncanlıkütləsi 96 kq, hərbirkqcanlıkütləninsatışqiyməti 1,65 manatolmuşdur. Ölüməmsalı 0,17; xəstəlikdəndəyəncəmizərər 1295,4 manatolmuşdur. • Qz2= Mx x Əə x Ck x Q – Z= 135 x 0,17 x 96 x 1,65-1295,4= 2339,88 manatzərərinqarşısıalışmışdır. • Məsələ 2. Donuzçuluqfermasında 185 başçoşqadabronxopnevmoniyaaşkaredildi. Onlardan 25 başıöldü, əmsal 0,14 (25:185); hərbirbaşölmüşdəndəyənzərərəmsalı 28,4 manat, xəstəlikdənsağalmışçoşqanınhərbirbaşındandəyənzərərəmsalı 5,6 manatolmuşdur. Xəstələnmişçoşqalardan 18 başıməcbürikəsilmişdir, əmsal (18:185) hərbirbaşdaməcburikəsimdəndəyənzərərəmsalı 9,5 manat, xəstəlikdəndəyəncəmizərər 685,6 manatolmuşdur. • Ondaaparılanmüalicətədbirlərisayəsində: • Qz3=185x0,14x28,4+142x5,6+185x0,098x9,5-685,6=1017,4 manat • zərərinqarşısıalınmışdır. • Məsələ 3. Kökəltməbirliyində 5 ilmüddətində 1146 buzovda (285+273+263+157+168), ortahesablabirildə 229 başdabronxopnevmoni-yayatutulmuşdur. 5-6 aylıqbuzovunmiqdarıbirlikdəortahesablaildə 1348 (1120+1210+1340+1460+1610) baş, xəstəlikəmsalı 0,17 (229:1348) olmuşdur. 5 ildəxəstələnmişbuzovların 172 başı (38+36+41+26+31) ortahesablaildə 34,4 başı (172:5) ölmüşdür, ondaölüməmsalı 0,15 (34,4:229), hərbirbaşölmüşdənzərərəmsalı 72,2 manatvəxəstəlikdənsağalmışdaisə 16,15 manat, xəstəlikdəndəyəncəmizərər 2735 manatolmuşdur. • Qz3=229x0,15x72,2+195x16,15+229x0x0-2735=3191,57 manat • zərərinqarşısıalınmışdır. • Rayon üzrəqeyri-salamattəsərrüfatlardahərhansıxəstəliyiləğvedilməsinəticəsindəqarşısıalınaniqtisadizərərin (Qz4) hesablanmasındabudüsturdanistifadəedilir. • 4. Qz4= (Mü x Əx2-Mx) x Əz1 • Burada: Qz4-rayon üzrəqarşısıalınancəmizərər, manat; • Mü- ümumihəssasheyvanınsayı, baş; • Əx2-rayon üzrəxəstəlikəmsalı; • Mx – xəstələnmişheyvanlarınsayı, baş; • Əz1-bir başxəstələnmişheyvanagörəzərərəmsalı, manat.

7. Məsələ: rayonunərazisindəolanheyvandarlıqtəsərrüfatlarındaaparılandiaqnostikimüayinələrnəticəsində 816 başqaramaldavərəmaşkaredildi. Rayon üzrə 48000 başqaramalvarki, xəstəlikəmsalı 0,0153; hərbirbaşxəstələnmişdədəyənzərərəmsalı 193,5 manatolmuşdur. • Rayon üzrəaparılanprofilaktikitədbirlərnəticəsində: • Qz4=(48000x0,0253-186) x193,5=77090,4 manat • faktikizərərinqarşısıalınmışdır. • Aparılancərrahiəməliyyatlarnəticəsindəqarşısıalınaniqtisadizərər (Qz5) budüsturaəsasənhesablanır. • 5.Qz5=Mx x Db-Gf • Burada: Qz5- qarşısıalınanzərərinpullaifadəsi, manat; Mx- cərrahiəməliyyataparılanheyvanlarınsayı, baş, Db- heyvanlarınortahesablabalansdəyəri, manat, Gf- cərrahiəməliyyataparılacaqheyvanlar, məcbürikəsildikdəfaktikigəlir, manat. • Məsələ: Təsərrüfatda 23 başinəküzərindəKesarəməliyyatıaparılmışdır. Hərbirbaşınbalansdəyəri 1150 manat, ondaheyvanlarındəyəricəmi 26450 (23x1150) manatolmuşdur. Heyvanlarüzərindəcərrahiəməliyyataparılmadankəsiməgöndərilərsəhərbirbaşdanfaktikigəlir 558 manat, cəmi 12834 (23x558) manatolardı. Aparılancərrahiəməliyyatnəticəsindəheyvanlarsağalmışvəməhsuldarlığıbərpaolmuşdurvəqarşısıalınanzərərin Qz5=23x1150-12834=13616 manatzərərinqarşısıalınmışdır. • Iqtisadieffektliliyintəyini. Təsərrüfatlardabaytarlıqtədbirlərininvaxtındavəkeyfiyyətliaparılmasıheyvanlararasındaxəstəliyinbaşverməsininqarşısınıalırvəsərfedilənxərclərinazalmasısayəsindəiqtisadisəmərəlilikartır. Proiflaktikisağlamlaşdırmavəmüalicətədbirlərininaparılmasınəticəsindəiqtisadieffektliliyibudüsturlahesablanır: • Ef=Qz+Əg- Bx • Burada: Ef- aparılanbaytarlıqtədbirlərininiqtisadieffektliliyi, manat; • Qz- qarşısıalınaniqtisadizərər, manat; • Əg- əlavəgəlir, alınanməhsulunmiqdarınavəkeyfiyyətininyaxşılaşmasınəticəsində, manat; • Bx- baytarlıqtədbirlərinəsərfedilənxərclər, manat; • Xəstəliklərmüşahidəedildikdəyeniüsullaaparılanbaytarlıqtədbirlərisayəsindəartıqvəkeyfiyyətlialınanməhsullardanəlavəgəlirəldəedilirvəbuaşağıdakıdüsturlahesablanır: • Əg=(Mef-Müq)xAn • Burada: Mef-Müq-birheyvanüzərindəaparılanişlənmələrümumiqaydaüzrəvəyaeffektlivasitədənistifadəetməkləəldəedilənəlavəgəlir, manat; • An- üzərindəişlənməaparılanheyvanınmiqdarı, baş.

8. Məsələ. Askaridozaqarşıpiperazindənistifadəetməklə 200 başdonuzdadehelmintizasiyaaparıldı. • Piperazinlədehelmintizasiyaaparıldıqdabirdonuzdan 40 manatlıq, kremftorlunatriumlaisə 36 manatlıqməhsulalınmışdır. • Məhsuldanəlavəgəlir: Əg=(40-36)x200=800 manatolmuşdur. • Məsələ: Aparılankompleksbaytarlıqtədbirlərisayəsində 23500 manatiqtisadizərərinqarşısıalınmışdırvəsağlamlaşdırmatədbirlərinəcəmi 2518 manatxərclənmişdir, əlavəgəlirolmamışdır. Ondaiqtisadieffektlik: • Ef=Qz-Bx=23500-2518=20982 manatolmuşdur. • Profilaktiki, sağlamlaşdırmavəmüalicətədbirləriaparılarkənsərfolunanhərbirmanatxərcəəldəediləniqtisadieffektinhesabalanmasındabudüsturdanistifadəedilir: • E man=Ef:Bx • Məsələ: Aparılanbaytarlıqtədbirlərinəticəsindəsərfedilən 2518 manata 20982 manatxalissəmərəlilikəldəedilmişdir. Birmanatxərclədikdəəldəediləniqtisadieffektlik: • E man =20982: 2518=8,33 manatolmuşdur. • Baytarlıqtədbirlərininaparılmasımüxtəlifsahələrüzrəplanlaşdırılırki, sərfolunanxərclərəgörətədbirləriniqtisadicəhətcəözünüdoğrultmasınaxüsusifikirverilsin. Beləki, baytarlıqtədbirlərinəqoyulanxərcmüəyyənvaxtdaözünüdoğrultmaqlaheyvandarlıqdaxəstəlik, ölümvəməhsulitkisindənbaşverəbiləcəkzərərinqarşısınınalınmasınayönəldilməlidir. • Baytarlıqişindəkapitalqoyuluşununeffektliliyi, görüləntədbirlərinözünüdoğrultması, müəyyənləşdirilmişmüddətdəgörülənişəgörəqiymətləndirilirvəistifadəedilənkapitalqoyuluşununhərbirmanatınaqənaətedilməlidir. • Baytarlıqişindəəlavəkapitalqoyuluşununözünüdoğrultmasıeffektliliyinibudüsturagörəhesablanır. • Əd=Ef: Ə kq

9. Burada: Əd- əlavə kapital qoyuluşunun özünü doğrultması, manat; Ef-illik iqtisadi effektlilik, aparılan profilaktiki, sağlamlaşdırma və müalicə tədbirləri nəticəsində əldə edilir, manat; Ə kq-baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən əlavə kapital qoyuluşu, manat; Əlavə kapital qoyuluşunun özünün doğrultması bu düstur ilə təyin edilir. Ə kq= En (Yk-Ək) Burada: En –kapital qoyuluşunun effektliliyinin normativ əmsalı 0,15 bərabərdir. Yk-yeni kapital qoyuluşu, manat; Ək –köhnə (əsas) kapital qoyuluşu, manat. Baytarlıq tədbirlərinin aparılmasında əlavə kapital qoyuluşunun özünü doğrultmağa müddətini (Tbk) bu düsturla hesablanır. Tbk= Əkq:Ef Məsələ: Təsərrüfatda əlavə kapital qoyuluşu hesabına 26 min manatlıq çimizdirmə qurğusu tikilmişdir. Köhnə çimizdirmə qurğusunun balans dəyəri 19 min manat olmuşdur. Müxtəlif xəstəliklərə qarşı il ərzində təzə qurğuda çimizdirilən heyvanlardan 1580 manat iqtisadi səmərəlilik əldə edilmişdir. Onda kapital qoyuluşu hesabına gəliri bərabərdir: Əkq=En (Yk-Ək)=0,15 (26000-19000)=1050 manat Epizootik əleyhinə tədbirlərə görə əlavə kapital qoyuluşu özünü doğrultmasının hər bir manatına əldə edilən effekt bərabərdir. Əd=Ef:Əkq=1580:1050=1,5 Aparılan baytarlıq tədbirlərinə ayrılmış əlavə kapitalın özünü doğrultma müddəti Tbk=Əkq:Ef=1050:1580=0,66 ilə bərabərdir.

10. Baytarlıqmütəxəssislərininəməkməhsuldarlığı • Görülənişəsərfedilənxalisvaxtvəistehsalolunanməhsulunqiymətinəgörəaydınlaşdırılır. • Baytarlıqtədbirlərinəsərfedilənxalisvaxtıməsələəsasındaaydınlaşır. • Məsələ: Baytarmütəxəssisləriqoyunlarüzərindəqarayaraxəstəliyinəqarşı 16 min inyeksiyanınaparılmasına 331 saatvaxtsərfedilmişdir. • Birsaatdaaparılaninyeksiyanınmiqdarınıbudüsturlahesablanır: • Əm=Ai:T • 16000:331=48 inyeksiyabərabərdir. • Birinyeksiyanınaparılmasınasərfedilənvaxtıbudüsturlahesablanır. • Əm=T:Ai=331:16000=1,24 dəqiqəvaxtsərfedilmişdir. • Burada: Əm-baytarişçilərininəməkməhsuldarlığı; • Ai-baytarişçiləriningördükləriişinhəcmi; • T-görüləcəkişinhəcminəsərfedilənvaxt. • Baytarmütəxəssislərininəməkməhsuldarlığınıaşağıdakıdüsturlaravəməsələyəgörəmüəyyənləşdirərəkaydınlaşdırılır. • Məsələ: Süd-əmtəəfermasındaikibaytarmütəxəssisininpayına 80400 manatlıq 2400 sen. südistehsaledilmişdir. Südünistehsaledilməsinəilərzində 3906 adam/saatısərfedilmişdir. • Birsaatdaistehsaledilənməhsulunmiqdarı (sen.) budüsturlahesablanır: • Əm=Üg:T=2400:3906=0,61 sen/saatməhsulistehsaledilmişdir. • BuradaÜg-istehsalolunanümumməhsul; • Birsentnerməhsulunistehsalolunmasınasərfedilənvaxtbudüsturlahesablanır: • Əm=T:Üg=3906:2400=1,63 saat, birsent.məhsulunistehsalınavaxtsərfedilmişdir. • Birbaytarmütəxəssisininköməyiiləistehsalolunanməhsulunmiqdarınıbudüsturlahesablanır. • Əm=Üg:Bm=2400:2=1200 sen., birbaytarmütəxəssisininhesabına; • Burada: Bm-baytarmütəxəssisininmiqdarı; • Birbaytarmütəxəssisininbirsaatdaistehsaletdiyiməhsulunqiymətinibudüsturlatəyinedilir. • Əm=ÜgQ:T=80400:3906=20,58 man/saatda • Burada: ÜgQ-ümumigəlirinqiyməti. • Baytarmütəxəssislərininköməyiiləbirmanatdəyərindəgörülənişəsərfedilənvaxtıbudüsturlahesablanır: • Əm=T:Ügq=3906:80400=2,9 dəqiqəvaxtsərfedilmişdir, birmanatgəlirə.

11. Baytarlıqtədbirlərinineffektliliyininyekunindeksinincəmibeləmüəyyənləşdirilir-ayrı-ayrıtəsərrüfatlardaeynixəstəlikdənbirbaşheyvanadəyəniqtisadizərərivəsərfedilənbaytarlıqxərclərinibir-birinəvurmaqla, minimum birbaşadəyənzərərəvəsərfedilənxərclərəbölünürki, minimum vahidistehsalindeksitapılır. Hərhansıxəstəlikdəndəyəniqtisadizərərvəsərfedilənbaytarlıqxərclərininindeksi 1-ə bərabərolduqdagörülənbaytarlıqtədbirləridahaeffektlihesabedilir. yekunindeksiningöstəricilərininartmasıaparılanbaytarlıqtədbirlərininazeffektliolduğunugöstərir. • Müxtəlifxəstəliklərdəheyvanlarüzərindəaparılanmüalicəüsullarıvəsərfediləndərmanmaddələrinəgörəbaytarlıqtədbirlərinineffektliyininyekunindeksiningöstəriciləriniəlaqələndirməkləmüəyyənləşdirilir (profilaktikivəsağlamlaşdırmatədbirlərində). • Yekunindeksinihesablamaqüçünbudüsturdanistifadəedilir: • Burada: I1, I2, I3, ……In- müxtəliftəsərrüfatlardaaparılanbaytarlıqtədbirlərininyekunindeksi; Z1, Z2, Z3, ……Zn- birbaşheyvanabuvəyabaşqaxəstəlikdəndəyəniqtisadizərər, Bx1, Bx2, Bx3, ……Bxn- birbaşheyvanüzərindəaparılanbaytarlıqtədbirlərinəsərfedilənxərc (manat). • Məsələ 1. 2 qeyri-salamattəsərrüfatdabuzovlararasındamüşahidəediləndispepsiyaləğvedilmişdir. 1-ci təsərrüfatdaxəstəlikdənhərbirdaşadəyənzərər 10,6 manat, dispepsiyayaqarşıbaytarlıqtədbirlərinəhərbirbaşa 1,5 manat, 2-ci təsərrüfatda –iqtisadizərər 6,8 manat, baytarlıqxərci 1,3 manatolmuşdur. Müvafiqolaraqbaytarlıq tədbirlərinin effektliliyininyekunindeksi: • 2-ci təsərrüfatda müalicə tədbirlərinin iqtisadieffektliyi 1-ciyə görə təxminən 2 dəfə effektliolmuşdur. • Məsələ 2. Təsərrüfatda buzovlararasında paratifiləğv etmək üçün 2 sxemaüzrə tədbir aparılır. 1-ci üsuldaboğazinəklər üzərində peyvənd aparılmışdır, 2-ci üsuldaisə aparılmamışdır. Xəstəlikdən birbaşbuzovadəyən iqtisadizərər 1-ci üsulda 6,5 manat, 2-ci üsuldaisə 10,5 manat, baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən xərc 1,3 və 2,6 manatolmuşdur. • Baytarlıqtədbirlərinineffektliyininyekunindeksi: • 1-ci üsulda • 2-ci üsuldaolmuşdur. • 1-ci üsulagörəbuzovlararasındaparatifinləğvedilməsi 3,1 dəfə 2-cidən effektlidir.