Mövzu : “ATLARIN SAQQOSU, MANQOSU, QRİPİ VƏ AFRİKA TAUNU” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə.

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası Mövzu: “ATLARIN SAQQOSU, MANQOSU, QRİPİ VƏ AFRİKA TAUNU” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. ATLARIN XƏSTƏLIKLƏRISAQQO (adenitis eguorum) • Saqqo atların infeksion xəstəliyi olmaqla temperaturun yüksəlməsi, burun boşluğu və udlağın selikli qişasının kataral irinli iltihabı və regionar limfa düyünlərinin absesi ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Saqqo haqqında ilk yazılı məlumat Fransalı Zolleyzelə məxsusdur (1664). Viborq və Erdeli XIX əsrin əvvəllərində xəstə atın burun axıntısının yoluxduruculuq qabiliyyətini göstərmişlər. 1888-ci ildə Şyuts saqqonun törədicisinin sterptokokk olmasını göstərmişdir. 1930-cu ildə S.I.Zlatoqorov, L.L. Kandıb və I.Y.Sadovski tərəfindən dayçalarda eksperimental saqqo yaradılmışdır. • Saqqo dünyanın əksər ölkələrində, xüsusilə soyuq qurşaq zonasındakı ölkələrdə müşahidə edilir. • Iqtisadi zərər. Xəstəlik nəticəsində letallıq orta hesabla 5-6% təşkil edir. R.S. Moskalikə görə onun 21 il ərzində müşahidələr apardığı 50 atçılıq zavodunda xəstəlikdən ölüm 1,9%, xəstələnmə isə 5,67% olmuşdur. Bundan əlavə xəstəlik nəticəsində atlar müəyyəən müddət iş görmə qabiliyyətini itirir. Həmçinin xəstəliyin ləğvi üçün müalicə-profilaktiki tədbirlərdən istifadə edilir ki, bu da müəyyən qədər maddi vəsaitin sərfinə səbəb olur. • Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi Str.egui olmaqla o spor əmələ gətirmir, hərəkətsizdir. Irindən hazırlanmış yaxmanın mikroskopiyası zamanı amil uzun zəncir şəklində görünür. Süni qida mühitlərində yetişdirməklə alınan kulturada amil qısa zəncir əmələ gətirir. • Str.egui anilin boyaları ilə yaxşı boyanır, Qram-müsbətdir, Burri üsulu ilə boyadıqda aydın nəzərə çarpan kapsula görünür. • Saqqo streptokokku, spesifik antigen substansiyasına görə güçlü hemolitik streptokokk qrupuna aiddir. Amil qida mühitində xüsusilə at serumu əlavə edilmiş qida mühitlərində yaxşı boy verir. Qanlı aqarda β tipli hemoliz zonası yaradır. Xəstəliyin törədicisi biokimyəvi cəhətdən zəif olmaqla südü çurütmür, sorbit, mannit və laktozanı parçalamır. Amili maye qida mühitlərnndə yetişdirdikdə o hemotoksin, leykotoksin, aqressin və ümumi təsirli toksin yaradır. • Streptokokkların hasil etdiyi patogenlik əhəmiyyətli fermentlərdən hialuroni-dazanı, sterptokinazanı və dezoksiribionukleazanı göstərmək olar. Laboratoriya təcrübə heyvanlarından amilə ən çox pişik balaları, ağ və boz siçanlar həssaslıq göstərir.

5. Davamlılığı. Saqqo sterptokokku irin kutləsində 6 aya qədər, peyində bir ay sağ qalır. Günəş şüası amili 6-8 günə, 70°C temperatura 1 saata, 85°C isə 30 dəqiqəyə amili məhv edir. 1%-li formalin məhlulu, 2%-li natrium qələvisi, 3%-likreolin emulsiyası amili 10-25 dəqiqə ərzində öldürür. • Epizootoloji xususiyyətləri. Xəstəliyə təkdırnaqlı heyvanlar və xüsusilə 6 aylıqdan 5 yaşa qədər atlar həssaslıq göstərir. Dayçalarda və nisbətən yaşlı atlarda xəstəlik nadir hallarda görünür. Yaşlı atların xəstəliyə davamlılığı onunla izah edilir ki, onlar təbii halda, streptokokklarla immunizasiya olunur və bu da immunlaşdırıcı subinfeksiya şəklində meydana çıxır. • Körpələr isə südəmən dövrdə immup analarıidan immuncisim əldə edir. • Infeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə və xəstəlikdən sağalmış heyvanlar olmaqla bunlar amili burun axıntısı və abses irini ilə ətrafa yayır. Amil xəstə heyvanlardan sağlamlara bilavasitə və dolayı kontaktla keçir. Yoluxmuş yem vasitələri, heyvanlara qulluq əşyaları və otlaq sahəsininxəstəliyin baş verməsində mühüm rolu vardır. • Yoluxmaalimentarvəaerokenyollabaşverir. Heyvanlarınantisanitariyavəziyyətindəsaxlanmasıxəstəliyinsürətliyayılmasınasəbəbolur. • Infeksiyanınkirişqapısıburunvəudlağınselikliqişasıhesabedilir. Saqqoənçoxorqanizminümumirezistentliyiaşağıdüşdükdəmüşahidəedilir. Xəstəlikdəmövsümilikmövcuddurvəmüxtəliftəbii-iqlimzonalarındamuxtəliffəsillərdəbaşverir. Beləki Ural vəSibirdəsaqqoyayvəpayızda, mərkəziqaratorpaqzonada, ŞimaliQafqazdaqışdavəyaydagörünür. Xəstəliyinbaşverməsivəağırgetməsindəheyvanlarınyemlənməvəsaxlanmaşəraitininpozulması, xüsusiləatlarınçoxistismaredilməsi, istimühitdənqəflətənsoyuqşəraitədüşməsi, soyuqventilyasiyasızbinalardasıxhaldasaxlanmasıböyükəhəmiyyətəmalikdir. Ilk xəstələnmişheyvanlardasaqqoyungülgedir, sonrayoluxmuşlardaisənisbətənağırgetməkləçoxvaxtmürəkkəbləşmənəzərəçarpır. • F.F.LuseviçvəI.V.Okunsovunmalumatınaəsasənatlardasaqqoiləxəstələnmə 7,8-8,7%, ölümisə 1-7%-ə qədər, mürəkkəbləşməolduqda 16-69%-ə bərabərdir.

6. Patogenez. Burunboşluğununselikliqişasınadüşmüşamillimfayakeçirvəçənəaltılimfadüyünlərinəgətirilir. Amilinözününvəonunhasiletdiyitoksinintəsirindənselikliqişanınserozlu, serozlu-iriiliiltihabıbaşverir. Badamcıqlarvəçənəaltılimfadüyünlərisaqqoyaqarşıbaryerroluoynayır. • Əgərorqanizminrezistentliyiyüksəkdirsəvəamilinvirulentliyizəifdirsəpatolojiproseslimfadüyünlərindəinkişafedəbilmir, nəticədəheyvanlardatezbirvaxtdasaqalmabaşverir. • Orqanizminrezistentliyiyüksəkvəxəstəliktörədicisininvirulentliyikifayətdərəcədəolduqdaçənəaltıdüyünlərdəiltihabıprosesdərinləşir. Nəticədəçoxlumiqdardairinlifokuslarabseshalındabirləşirvəlimfadüyünlərinintoxumasıpozulur. Amilintoksinininvətoxumanıiparçalanmışməhsullarınınorqanizməsorulmasınəticəsindətemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflikvə s. başverir. Ancaqabsesətrafındabirləşdiricitoxumadantəşkilolunmuşdemarkasiyaxəttininolmasısayəsindəamildigərsahələrəkeçəbilmirvətədricənsağalmabaşverir. • Orqanizminümumirezistentliyiaşağıolduqdaısəamillimfadüyünlərindənlimfavasitəsiləyayılırvəqanakeçərəkseptikopiemiyatörədir. Nəticədədaxiliorqanlardametastatikiltihablaryaranırvəölümbaşverir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrüdəyişkənolmaqla 1 gündən 15 günəqədərdavamedir. Gedişinəgörəxəstəlikitivəyarımitiformadavəpatolojiprosesinnnkişafxüsusiyyətinəgörətipikvəatipikformadaözünügöstərir. Bundanəlavə, xəstəliyinkenitalformasıdamövcuddur. • Atipik forma isəabortivvəmetastatikformayabölünür. • Xəstəliyintipikformasızamanıtemperaturun 40-41°C-yə qədəryüksəlməsi, ümumizəiflik, sonraisəudlaqvəbadamcıqlarıniltihabınəticəsindəudmaaktınınpozulmasımüşahidəedilir. At suyuqəbuledənzamanıçoxvaxtburundəliklərindəngeriqayıdır. Udlaqnahiyəsininpalpasiyasızamanıoradayerlitemperatur, çənəaltılimfadüyünlərininböyüməsi hiss edilir. • Burunyolundanəvvəlcəserozlusonraisəserozlu-irinlimayeaxır. Çənəaltılimfadüyünlərininiltihabınınintensivliyiiləəlaqədarolaraqatınçənəaltısahəsi tam şişmişşəkildəgörünür. At başınıtərpədəbilmir. Bu dövrdəürəkvətənəffüssistemininfəaliyyətininpozulmasınəzərəçarpır. Çənəaltılimfadüyünlərininiltihabıbirneçəgündavametdikdənsonraşişinbəziyerlərindəfluktasiyasahələriüzəçıxırvədüyünçırılır. Cırılmayerindənqatıağımtılrəngliirinkütləsiaxır. Bu dövrdəheyvanıntemperaturunormayaenir. Absesboşluğutədricənqranulyasiyatoxumasıilədolur. • Xəstəlikzamanı EÇS vəleykositlərinmiqdarıartıSağalmadövründəatlardabirneçəgünpoliuriyamüşahidəedilir. Xəstəliyintipikforması 15-20 gündavamedir.

7. Madyanlardatəbiicütləşməzamanısaqqonun genital formasıdabaşverir. Belə forma zamanıbalalığınselikliqişasınınkataral-irinliiltihabı, mastit, ayğırlardaisəcinsiyyətüzvünunbaşındavəsidikçıxarıcıkanaldakataral- irinliiltihabmüşahidəedilir. Qasıqlimfadüyünləriböyuyürvəorxitnəzərəçarpır. • Saqqonunabortivformasızamanıçənəaltılimfadüyünlərindəirinliprosesinolmasıvəburunboşluğununselikliqişasınıniltihabımüşahdəedilir. Bu dövrdəburunyoluidanselikli-irinlikütləninaxması, tənəffüsünçətinləşməsivəöskürəknəzərəçarpır. • Bu forma 5-7 gündavametməkləsağalmailənəticələnir. Saqqonunmetastatikformasızamanıpatolojiprosesçənəaltılimfadüyünləriiləyanaşıhəmçininqulaqdibi, kürəkönüvədizlimfadüyünlərinidəişğaledir, həmçininoynaqlarınirinliiltihabıinkişafedir. Xəstəatlardaudmaaktıvətənəffüspozulur. Çoxvaxtabsesudlağaaçılırki, buzamanirinkütləsiağızdanxaricətökülür. Bəzənqulaqdibivəzininirinliiltihabıiləəlaqədarolaraqirinkütləsiqırtlağaoradandaağciyərədüşür, bronxopnevmoniyavəaspirasionpnevmoniyabaşverir. Mezenteriallimfadüyünlərindəfluktasiyalıabseslərirektalmüayinəilətəyinetməkolar. Absesləroynaqlarda, başbeyində, onurğabeynində, böyrəkdə, qaraciyərdəvə s. orqanlardadagörunür. Patolojiprosesinlokalizasiyayerindənasılıolaraqatlardameningit, səslitənəffüs, artritlər, ətraflarınparezivə s. əmələgəlir. Xüsusiləboyunnahiyəsindəkiabseslərdahaqorxuluolmaqlabunlartraxeyanı, yemborusunu, vidaçivenanısıxırvəheyvanınölümunəsəbəbolur. • Əgər ventral boyunlimfadüyünlərininirinliiltihabıbaşverirsəprosesplevrayakeçəbilər. Bu zamanirinliplevrit, sürətlənmişqarıntiplitənəffüsvətaxikardiyamüşahidəedilir. • Mezenteriallimfadüyünləriniıpozğunluğunətiçəsindəhəzmprosesipozulur, heyvanlardasancıəlamətlərigörünür. • Metastatiksaqqozamanıqanınmüayinəsiaparılarkənleykositlərinartması, eritrositlərinvəhemoqlobininazalması, EÇS artmasınəzərəçarpır. Xəstəliyinbuformasıbəzənölümlənəticələnir. • Saqqonəticəsindəbəzənatlardamüxtəlifmürəkkəbləşmələryaranırki, bunlardanənağırıpetexialisitmədir. • Petexialisitməzamanıbaşınaşağıhissəsindəsoyuq, bərkvəağrısızşişlərəmələgəlir. Sonradanətraflardadöşvəqarınhissədəşişlərəmələgəlir. Burunboşluğununselikliqişasındavəkonyunktivadaqansağıntılarımüşahidəedilir. Atıntemperaturuyüksəlir, təngnəfəslik, burunyollarınıngenişlənməsibaşverirvətərləmənəzərəçarpır. Xəstəliyinağırformasında 1 həftəyəölüm, yüngülgedişindəisə8-14 günərzindəsağalmabaşverir.

8. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəlikdənölmüş at cəsədiarıqolmaqlaburunyolundairinliaxıntı, çənəaltıvəudlaqlimfadüyünlərininiböyüməsimüşahidəedilir. Yarılmazamanıudlağınselikliqişasınınhiperemiyası, bağırsaqlarınhemorrojiiltihabınəzərəçarpır. K.İ.Tsvetkovungöstərməsinəgörəqarınboşluğundakılimfadüyünlərindəbəzəninsanbaşıböyüklükdəabsesləryaranır. Ağciyərdə, qaraciyərdə, böyrəkdə, dalaqdavəbeyindədəirinlifokuslargörünür. Əgər at saqqonəticəsindəyaranmışbronxopnevmoniyadanölübsə, ağciyərdəbərkimişbozumtul-qırmızısahələraşkarolunur. • Petexialisitmədənölmüşatınşişnahiyələrindəsıyıqvarısarıinfiltratnəzərəçarpır. Burunboşluğuvəqırtlağınselikliqişasışişkinvəsıyıqvarıinfiltrasiyalıolmaqla, buradaçoxlumiqdardaqansağıntılarıvəyaralarmüşahidəedilir. • Diaqnoz. Əgərxəstəliyinklinikiəlamətləriəsasəntipikformadagedirsə, diaqnozqoymaqçətindeyil. Əgərxəstəlikatipikformadagedirsədiaqnozqoymaqçətindir. Buna görədəbaktereolojimüayinədənistifadəedilir. Burunboşluğununiltihabızamanıçoxvaxtmorfolojivəkulturalxüsusiyyətlərinəgörəsaqqostrepto-kokklarınıxatırladanirinlistreptokokklarayrılır. R.S.Moskalikininfikrinəəsasənsaqqonuntörədicisiniaşağıdakıxüsusiyyətlərinəgörəirinlistreptokokklardantəfriqetməkolar. • Irindənəldəedilmişsaqqostreptokokklarımikroskopungörünmüşsahəsindəuzunzəncirşəklində, irintörədənstreptokokklarisəqısazəncirşəklindəgörünür. Saqqonuntörədicisiqanlıaqarda βhemolizzonasıyaratmaqlakoloniyalardəyirmidir, səthlərihamardırvəseliklikonsistensiyasınamalikdir. Irintörədənstreptokokklarda β hemolizzonasıyaradır, ancaqkoloniyalarçoxxırdaolmaqlaqurukonsistensiyayamalikdir. Bundanəlavəsaqqosterptokokkununqanlıaqarkultursındamüayinəsiniapardıqdakapsulaaşkaredilirki, buxassəirintörədənsterptokokklardaolmur. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyimanqodan, atlarınqripindən, irinlirinitvəfaringitdəntəfriqetməklazımdır. Manqodanfərqliolaraqsaqqodamalleinizasiyavə KBR mənfinəticəverir. Qripsurətləyayılmaqqabiliyyətinəmalikolmaqlalimfadüyünlərindəirinliproseslərolmur. • Irinlirinitvəfaringitdəçənəaltılimfadüyünlərindəiltihabolmurvəinfeksionxüsusiyyətəmalikdeyil.

9. Müalicə. Xəstəatlarayrılaraqisti, işıqlıvətəmilhavalıbinalardasaxlanırvəasanhəzməgedənyemlərverilir. Burunboşluğu 1:1000-də kalium-permanqanat, 1:5000-də furasilin, 2%-linatrium-hidrokarbonatvəya 1%-lilizolməhlullarıiləyuyulur. Limfaduyünlərindəabsesləriiyetişməsinisürətləndirməküçunhəminnahiyələrəistiləşdiricisağrılarqoyulur. Yetişmişabsesləryarılırvəantiseptikiməhlullarlayuyulur. Spesifikmüalicəməqsədiləsaqqostreptokokkuştammlarının 18-20 günlükbulyonkulturasınınfiltratındaiistifadəedilir. Filtrat 50-100 ml dozadailtihablılimfadüyunlərisahəsindəndərialtıinyeksiyaedilir. • Aitibiotikləryüksəkmüalicəxassəsinəmalikdir. Bu məqsədləhərkqcanlıkütləyə 3-5 min TV penisillinəzələarasınagündə 2 dəfəinyeksiyaedilir. • Bitsillininhərbaşata 1,8 mln. TV 3 günərzində 1 dəfəvəya 3,6 mln. TV həftədə 1 dəfəəzələarasınavurulmasıyaxşınəticəverir. 6-7 aylıqdayçalardahərbaşa 600 min TV 3 gündənbir bitsillin-3 antibiotikininişlədilməsieffektlidir. • Göstərilənantibiotiklərhəminheyvanınqanıilərekonvalisentheyvanlarınsitratlıqanıiləbirlikdətətbiqolunduqdadahayaxşımüalicəxassəsigöstərir. Beləqanheyvanıncanlıkütləsindənasılıolaraqhərbaşa 20-70 ml 3-4 gündənbir 2-3 dəfədərialtınavurulmalıdır. Sulfanilamidpreparatlarıperosolaraqişlədilirvəyaxşınəticəverir. • Bu məqsədlənorsulfazol, sulfadimezinvə s. hərbaşheyvanabirgündə 6-10 qrgötürülür, yemvəsuiləsağalanaqədərverilir. • MetastatikManqozamanıantibiotiklərləyanaşıtərkibində 1%-linorsulfazololan 20-30%-liqlükozaqarışdırılmış 33%-lispirtinişlədilməsiyaxşınəticəverir. Müalicəninbirincigünüspirt 150-200 ml miqdarındavəsonrakı 4 gündədozanı 150 ml artırmaqlazımdır (V.F.Sosov). • Petexialisitməliatlarınmüalicəsində antivirus işlədilir.Ürəkfəalyyətininizam-lamaqüçünkofein, asfikasiyaqorxusuolduqdatraxeotomiyadanistifadəedilir. • Immunitet. Saqqodansağalmışatlarömürlükimmunitetqazanırlar. Bundanəlavəyaşlıatlardadaxəstəliyəhəssaslıqazalırki, budaimmunlaşdırıcısubinfek-siyanınnəticəsikimiqeydedilir. Sünişəkildəvaksinvəserumlardaimmunitetəldəetməkmümkünolmamışdır. • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Təsərrüfatadaxilolmuşsağlamatlarbir ay karantindəsaxlanılırvəmüayinəolunur. • Atlarınyemlənməvəsaxlanmaşəraitinəciddişəkildəfikirverilməlivətəsərrüfatlardabaytar-sanitariyatədbirləriyerinəyetirilməlidir. • Təsərrüfatdaxəstəlikmüşahidəedildikdəməhdudlaşmalarqoyulur, xəstələrayrılırvəmüalicəaparılır. Digərheyvanlarisəklinikimüayinədənkeçirilir. Xəstəlikzamanıcaridezinfeksiyaaparılır. Bununüçün 3%-likreolinemulsiyasıvə 3%-lixlorluəhəngməhlulundanistifadəedilir. Məhdudlaşmalaraxırıncıxəstəatınsağalmasından 15 günkeçmişvədezinfeksiyaaparıldıqdansonragötürülür.

10. MANQO (malleus) • Manqotəkdırnaqlıheyvanlarınxronikigedişliinfeksionxəstəliyiolub, ağciyərdə, burunboşluğununselikliqişasındavədəridəirinliyaralaraçevrilənspesifikdüyünlərinəmələgəlməsiiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Manqohaqqında ilk məlumathələbizimeradanəvvəlYunanıstandaAristoteltərəfindənverilmişdir. Xəstəlikuzunmuddətsaqqovəepizootiklimfangitləqarışıqsalınmışdır. Ilk dəfə 1882-ci ildəLefflervəA.Şusttərəfindənxəstəliyintörədicisiaşkarolunmuşdur. 1891-ci ildərusbaytarhəkimləriX.I.KelmanvəO.I.Kalninqmanqokulturasındandiaqnostikpreparatolanmalleinhazırlamışlar. 1907-ci ildəA.ŞutsvoŞubertxəstəliyindiaqnostikasıuçün KBR təklifetmişlər. • BeyukOktyabrSosialistInqilabındanəvvəlvəinqilabdansonrakı ilk illərdəRusiyadamanqogenişyayılmışvəsistematikmübarizənəticəsində 1940-cı ildə tam ləğvolunmuşdur. • ÖlkəmizdəxəstəliyinbirçoxxüsusiyyətlərininöyrənilməsiüçünD.S.Rujun-sev, S.N.Vışeleski, N.Y.Tsvetkov, N.D.Ball, K.Q.Bolvə s. mühümtədqiqatişləriaparmışlar. Hal-hazırdamanqobirçoxşərqölkələrindəmüşahidəedilir. • Iqtisadizərər. Manqonunbaşverməsinəticəsindətəsərrüfatlaraböyükiqtisadizərərdəyir. Xəstəliyinmüalicəsininolmamasıvəinsanlarınhəssaslığıiləəlaqədarolaraqxəstəatlaröldürülür. Bundanəlavəkarantintədbirlərininyerinəyetirilməsinəmüəyyənxərclərçəkilir. • TörədicisiXəstəliyintörədicisiActinobacillusmallei-dir. Bu mikrobhərəkətsiz, sporvəkapsulayaratmayançöpşəkilliolmaqlauzunluğu 2-5 mkm, eni 0,2-0,8 mkm-dir. Mayeqidamühitlərindəköhnəkulturalarda sap formasıyaradırki, bunlardakələfşəklindəgörünür. • Mikrobanilinboyalarıiləasanboyanır. Qrammənfidir. Bakteriyalarınstrukturasıdanəliolduğuüçünbunlardametaxromatikboyanmamüşahidəolunur. • Manqonuntörədicisiaerobdur, 37°C-də pH-6,6-6,8 olanqidamühitlərindəasan boy verir. Tərkibində 2-4% qliserinolan ƏPB bulanıqvə 2-3 həftədənsonraisəmühitinsəthindəyağlıseliklipərdəəmələgətirir. 4-5% qliserinəlavəedilmiş ƏPA seliklibozumtulağrəngli boy verir. Qliserinlikartofqidamühitiamilüçünelektivqidamühitihesabolunur. Buradaamil bal damlasınıxatırladankoloniyalaryaradır. Birhəftədənsonrasarıkəhrəbarəngindəkoloniyalarınrəngidəyişərəktündbozumtulvəyaqırmızıolur.

11. Davamlılığı. Amilsuda, çürüyənüzvimaddələrdə 14-30 günə, burunaxıntı-sında 10-15 günə, sidikdə 4 saataməhvolur. Günəşşüalarıamili 24 saata, 60°C temperaturda 2 saata, 80°C isə 5 dəqiqəyəöldürür. • Manqonuntörədicisidezinfeksiyamaddələrinintəsirinədavamsızdır. Beləki, 5%-lixlorluəhəngməhluluamilibirsaata, 1:1000-də süleymaniməhlulubirdəqiqəyə, 3%-likreolinvə 1%-linatrium-qələvisibirsaataməhvedir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəəsasəntəkdırnaqlıheyvanlarhəssasdır. Nadir hallardadəvələrvəpişikailəsinədaxilolanyırtıcıheyvanlarınxəstəliyətu-tulmasıqeydolunur. Manqoyainsanlardahəssasdır. Laboratoriyatəcrübəheyvan-larındanpişik, hind donuzuçox, adadovşanıvəçölsiçanlarıazhəssaslıqgöstərir. • Infeksiyatörədicisininmənbəyixəstəheyvanlardır. Onlarburunvədərizədə-lənmələrininaxıntısıiləətrafıçirkləndirir. Infeksiyatörədicisininyayılmasındayoluxmuşyem, su, peyinvə s. mühümroloynayır. Yoluxmakontaktvəalimentaryollabaşverir. Cinsiyyətyoluvasitəsilədəyoluxmamümkündür. • Xəstəliksporadikvəbəzənepizootiyaformasındagedir. Otlaqsahəsindəmanqoinfeksiyasıgec, tövləşəraitindəisənisbətəntezinkişafedirvəyayılır. Bununsəbəbiondanibarətdirki, xaricimühitfaktorlarıamilitezməhvedirvətəbiiotlaqsahəsindəorqanizminrezistentliyiyüksəkolur. Atlarınsıxvəventilyasiyasıolmayantövlələrdəyerləşdirilməsixəstəliyinsürətləyayılmasınasəbəbolur. • Manqoyagörəstasionarqeyri-sağlamölkələrdəxəstəlikgizliformadagedir, həttabirqrupatlarmalleinəreaksiyavermir. Beləatlarıbaşqatəbiiiqlimzonasınaapardıqdavəçoxistismaretdikdəonlardaxəstəlikkəskinləşirvəklinikiəlamətlərmeydanaçıxır. Xəstəlikilkibütünfəsillərindəmüşahidəedilir. • Patogenez. Amilorqanizmədaxilolduqdnsonraəvvəlcəlimfasisteminə, sonraisəqanakeçir. Bunlarınbirqismiqanvəlimfasistemindəməhvolur, digərqismiisəağciyərvədigərorqanlarınkapilyarlarındaçökür. Bu zamanhəminmikroblarılimfoidhüceyrələr, xüsusiləmikrofaqlarvəmakrofaqlarəhatəedir. Nəticədəmanqodüyünüəmələgəlir. Mikrovəmakrofaqlarmikrobuudur, ancaqməhvedəbilmir. Əmələgəlmişnəhənghüceyrələrdəmikrobuparçalayabilmirvəbunlarınhamısınekrozauğrayır. Manqofokusuətrafındatoplanmışlimfoidhüceyrələribirləşdiricitoxumahüceyrələrinəçevrilirvənəticədədüyünbirləşdiricitoxumadantəşkilolunmuşkapsulaiçərisinəalınır. Əgərorqanizmbeləkapsulanıtezyaradabilirsə o sağalır, yaradabilmirsəpatolojiprosesinkişafedir. Bu zamanfokusətrafındayayılmışinfiltratnəzərəçarpır, buradanamillimfavəyaqandamarlarınakeçərəkorqanizməyayılırvəorqanizmdəyenifokuslarınəmələgəlməsinəsəbəbolur. • Manqozamanıtemperaturunyüksəlməsi, arıqlıqamilintoksinihesabınayaranır. Rezistentliyiaşağıolanorqanizmdə, ağciyərdəlobulyar-lobar pnevmoniyabaşverirvəyaranmışkavernalarvərəmkavernalarınabənzəyir. • Atlardamanqoprosesibirneçəgündənbirneçəiləqədərdavamedir, budövrdəmüəyyənvaxtdansonraprosesinkəskinləşməsibaşverir. Bu zamanatlarıntemperaturuyüksəlirvəbirneçəgündənbirneçəhəftəyəqədərdavamedirki, budayenimanqofokuslarınınyaranmasıiləəlaqədardır.

12. Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəliyininkubasiyadövrü 3 gündən 3 həftəarasındaolur. Gedişinəgörəiti, xronikivə latent, patolojiprosesininkişafyerinəgörəisəşərtiolaraqburun, ağciyərvədəriformalarımövcuddur. • Iti forma zamanıtemperaturunyüksəlməsi, burunvəgözünselikliqişasınınhiperemiyası, heyvanınümumizəifliyinəzərəçarpır. Xəstəliyin 2-3-cü günündəburnunselikliqişasındaxırdasarırənglidüyünlərəmələgəlir. Bu düyünlərböyüyərəkbiridigəriiləbirləşirvənekrotikiiltihabbaşverir. • Nəticədəovalvarı, kənarlarıgirintili-çıxıntılı, irinlidoluyaralarəmələgəlir. Nekrotikiiltihabnəticəsindəburunarakəsməsininzədələnməsi, burundanqanlı-ixarozluaxıntıvətənəffüsünçətinləşməsigörünür. Xəstəliknəticəsindəregionarlimfadüyünləriiltihabauğrayır. Ağciyərprosesətutulur, ancaqpatolojiproseslənginkişafetdiyiüçünkliniksimptomlarnəzərəçarpmır. Iti forma zamanıbəzənbudundaxilisəthində, pülükdə, xayatorbasındayaralarmüşahidəedilir. Manqonundəriformasızamanıənçoxbaş, boyun, ətraflarındərisiüzərindəəvvəlcəağrılışişlərəmələgəlir, sonrabunlarsorulurvəyerindəbərkqabarcıqlaryaranır. Birneçəgünkeçmişqabarcıqlarpartlayırvəyerindəirinliyaralarəmələgəlir. Səthilimfadaısrlarıhəcmcəböyüyür, sonrayumşalırvəpartlayır. Xəstəlikitiformada 2-4 həftədavamedirvəçoxvaxtölümlənəticələnir. • Xəstəliyinxronikiformasızamanıperiodikolaraqtemperaturunyüksəlməsi, ağciyərinemfizeması, burunaxıntısı, öskürəkvəçənəaltılimfadüyünlərininböyüməsigörünür. Burunboşluğununselikliqişasındayaralarvəulduzvarısağalmışyarayerlərinəzərəçarpır. Dəriformasızamanıarxaətraflarındaqalınlaşmanəzərəçarpırki, bu la atınayağınıfilayağınabənzədir. Xəstəliyinxronikiformasıbirneçəaydanbirneçəiləqədərdavamedir. • Latent forma atınbüçünömrüboyudavamedəbilərvəspesifikdiaqnostikaüsullarıiləaşkaredilir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Əgərheyvansağikəndiaqnozdəqiqləşdiri-libsəöldükdənsonracəsədininyarılmasınaicazəverilmir. Xəstəliyingedişivəözünügöstərməformasındanasılıolaraqpatoloji-anatomikdəyişikliklərdəmüxtəlifdir. • Dəriüzərindəvəburunboşluğundamanqodüyünləri, irinliyaralarvəçapıqtoxumalısahələrmüşahidəedilir. • Xarakterikdəyişikliklərağciyərdəgörünür. Buradaözinkişafınınmüxtəlifmərhələlərindəolandüyünlərmüşahidəedilir. Ağciyərdəkavernalarvəçoxlumiqdardanekrotikifokuslarnəzərəçarpır. Bundanəlavəpatolojidəyişikliklərəqaraciyərdə, dalaqda, limfadüyünlərindərastgəlinir. • Regionarlimfadüyünləriböyüməkləkəsiksəthlərindənekrotikisahələrnəzərəçarpır.

13. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünklinikiəlamətlərnəzərəalınır, allergik, seroloji, bəzəndəhistolojivəbaktereolojimüayinələraparılır. • Allergikmüayinəməqsədiləgöz, dərialtısınaqdanistifadəedilir. • Gözmalleinizasiyası 5-6 günlükfasiləisə 2 dəfəaparılır. Bununüçünsterilgözpipetivasitəsiləkonyunktivaya 3-4 damlamalleintökülür. Reaksiyanınnəticəsi 3-6-9 və 24 saatdansonrayoxlanılır. • Əgərkonyunktivadahiperemiyavəgözqapaqlarındaşişkinlikvarsa, irinlisekretinvəgözündaxilibucağındanşnurşəklindəayrılmasınəzərəçarpırsabureaksiyanınmüsbətolmasınıgöstərir. • Əgərkonyunktivadahiperemiyavəşişvarsairinkütləsiningözbucağındaazmiqdardaolmasıgörünürsəbureaksiyanınşübhəliolmasınıgöstərir. • Konyunktivanınazqızarmasıvəzəifgözyaşıaxmasızamanıreaksiyamənfihesabedilir. • Birincimüayinəninnəticəsindənasılıolaraqşübhəlivəmənfinəticəliatlar 5-6 gündənsonratəkrarənmalleinizasiyaolunmalıdır. Maleintəkrarhəmingözəötürülməlivəreaksiyanınnəticəsiəvvəlkikimioxunmalıdır. Gözsınağıdahadəqiqolmaqla 95%-ə qədərxəstəatlarınaşkaredilməsinəimkanverir. • Dərialtısınaq o zamanaparılırki, gözdəmüəyyənxəstəlixolur. Əvvəlcəatlarıntemperaturu 3 dəfəölçülür, əgərortatempsratur 38,5°C-dən yuxarıolursabeləatlardadərialtısınaqaparılır. • 1 ml kalsinmalsinboyunnahiyəsindəndərialtıvurulur. 6-8 saatkeçmiştemperaturölçülür, sonrahərikisaatdanbirvədahasonraisə 24-36 saatdansonrayoxlanılır. • Reaksiya o zamanmüsbəthesabedilirki, 12-16 saatdansonratemperatur 40°C-yə çatır, 6-8 saatərzindəhəminsəviyyədəqalır, sonraisətədricənnormayaenir, həmçininyerlireaksiyaaydınformadagörünür. • Əgərtemperatur 39,6°C-dən yuxarıqalxmırsavəyerlireaksiyayoxdursa, reaksiyaşübhəlihesabedilir. • Yerlireaksiyavətemperaturayoxdursa, reaksiyamənfihesabedilir. • Dərisınağızamanımalein 0,2 ml miqdarındaboyunnahiyəsindədəriyəvurulurvəreaksiyanınnəticəsi 48 saatdansonrayoxlanılır. • Inyeksiyayerindəxəmirvarıkonsistensiyalı, ağrılıvəyerlitemperaturun, şişkinliyinmüşahidəedilməsiatlarınxəstəolmasınıgöstərir. • Şübhəlivəmənfireaksiyalıatlarda 48 saatdansonratəkrarənmaleinizasiyaaparılırvənəticədə 24 saatdansonrayoxlanır. • Manqonundiaqnostikasındaserolojireaksiyalardan KBR işlənir. • Müəyyənolunmuşdurki, komplementbirləşdiriciəkscisimləryoluxmadan 9-14 günkeçmişəmələgəlirvə KBRmüsbətcəhətiondanibarətdirki, bununvasitəsiləfəalmanqoprosesigedənatlarıdaaşkaretməkolur. • Təcrübədəmüəyyənedilmişdirki, sağlamatlardadərialtımalleinizasiyaqandaantitelyaratmır, ancaqxəstəatlardaəmələgəlir. Onagörədədiaqnozqoyulanzamanatlardadəri-altımalleinizasiyaaparıldıqdansonrahəminatlarınqanı KBR vasitəsilə 9-cu və 15-ci günləryoxlanmalıdır. Digərserolojireaksiyalarmanqonundiaqnostikasındaçox nadir hallardaistifadəedilir. • Patolojimaterialdanayrılmışmanqokulturasınınindentifikasiyasıüçün AR işlədilir. • Amilimikroskopaltındagörməküçünqapalıabsesirininmüayinəsindənistifadəedilir. Amilintəmizkulturasınıalmaqüçunadiqidamühitləritətbiqedilir. Bununüçünlimfadüyünləriağciyər, qaraciyərvədigərorqanlardakıdüyünlərdənvəürəkqanındannümunəgötürülərəkqidamühitlərinəəkilir. Biolojisınaqməqsədiləpişikvə hind donuzlarıyoluxdurulur. • Baktereolojimüayinəzamanımüayinəaparanşəxsçoxciddişəkildəöztəhlükəsizliyinigözləməlidir.

14. Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiepizootiklimfangitvəsaqqodantəfriqetməklazımdır. Hərikixəstəliyinbəzənmanqoiləbirlikdəgetməsinəzərəalınmalıdır. Buna görədəmütləqmallenizasiyavə KBR istifadəedilməlidir. • Saqqozamanıçənəaltılimfadüyünləriabsesininirini, epizootiklimfangitzamanıisəfokusvəyayaranınirinimikroskopikimüayinəedilir. • Saqqodasaqqosterptokokkları, epizootiklimfangitdəisəkriptokokklaraşkaredilir. • Müalicə. Müalicəaparılmır, xəstəheyvanlaröldürülür. Ancaqmüxtəliftədqiqatçılargöstərirki, manqonuntörədicisinəsulfanilamidpreparatlarıvəbəzənantibiotiklərbakteriostatikvəbakterisidtəsirgöstərir. Məhzbunagörədəhəminpreparatlardaninsanlardamanqonunmüalicəsiüçünistifadəedilir. • Immunitet. Manqodainfeksionimmunitetyaranır. Manqoəleyhinəvaksinvəserumunəldəedilməsimümkünolmamışdır. • S.N.Vışelesskinintəcrübəsinəgörəbəziölkələrdəmanqoyünkülgedirvəçoxvaxtöz-özünəsağalmailənəticələnirki, budahəminölkələrdəxəstəliyingenişyayılmasıiləəlaqədarolaraqatlardaimmunlaşmışsubinfeksiyahadisəsiiləəlaqədardır. • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Ölkədəmanqoləğvedildiyiüçünxəstəliyəgörəqeyri-sağlamölkələrləsərhədzonasındakıbaytarsahəməntəqələrindənxəstəliyinölkəmizəyayılmamasınıtəminedəntədbirlərdənistifadəedilməlidir. • Atçılıqkomplekslərivətəsərrüfatlarınatoplanmışatlarmütləqklinikimüayi-nədənkeçirilməlivəikiqatgözmallenizasiyasıiləyoxlanmalıdır. Təsərrüfata at alınırsa, onlarbir ay karantindəsaxlanılır, manqoyagörəklinikimüayinədənkeçirilirvəikidəfəmallenizasiyaaparılır. Təlimatauyğunolaraqhansıtəsərrüfatdamanqoaşkaredilirsə, oradakıbütünatlarmütləqklinikimüayinədənkeçirilməlivə 5-6 günlükfasiləilə 2 dəfəoftalmomalleinizasiyaaparılmalıdır. • Manqobaşverənzamantəsərrüfatqeyri-sağlamhesabedilirvəkarantinqoyulur. Karantindövündəatlarınbaşqatəsərrüfatlaraverilməsi, onlarınqruplaşdırılmasıvə s. qadağanedilir. Klinikixəstəatlarvəklinikiəlamətləriolmayan, lakinmalleinizasiyayamüsbətreaksiyaverənheyvanlaröldürülür. Yoluxmayaşübhəliolanatlarhər 15 gündənbirgözmalleinizasiyasınağıiləyoxlanırvə 3 dəfəbütünatlarmənfireaksiyagöstərirsəbunlarsağlamhesabedilir. • Heyvanbinalarıvəonlarınətrafsahələrindəmexanikitəmizlikvədezinfeksiyaaparılır. Xəstəheyvanlarayrılmışbinalardakıpeyin, yemqalıqlarıtoplanaraqyandırılır, şübhəliatlarınpeyiniisəbiotermikiüsullazərəsizləşdirilir. Heyvanlaraqulluqəşyaları 5% kreolinemulsiyasıilədezinfeksiyaedilir. At saxlananbinalar 3%-lixlorluəhəng, 4%-linatriumqələvisivə 20%-lisönmüşəhəngməhlullarıilədezinfeksiyaedilir. • Təsərrüfatxəstəliyəgörə o zamansağlamhesabedilirki, axırıncıxəstəatınaşkaredilməsivəməhvindən 45 günkeçsinvəyekundezinfeksiyaaparılmışolsun.

15. QRİP (ÇİRİPPUS EÇUORUM) • Atlarınqripiitigedişli, hәddәn artıqkontagioz xәstәlikolub, qısamüddәtlitemperaturunyüksәlmәsi, ümumi zәiflik, konyuktivit, yuxarı tәnәffüsyollarınınkataraliltihabıvə bәzənpnevmoniyailә sәciyyәlәnir. • Tarixi mәlumat. Qrip ilk dәfә 1933-cü ildәY.E.Kolyakov vә D.N Rojpov tәrofindanqeYdedilmiş, ancaquzun illәr boyuinfluensaadlandırılmışdır. Әvvәllәr xәstәlikAvropa vәAmerikaqitәsindәpanzootiyaformasındagetmişvəböyukiqtisadi zәrərә sәbәb olmuşdur. Atlarınqripvirusu 1956-cı ildәÇexoslovakiyadaaşkaredilmişdir. • İqtisadi zәrәr. Atların xәstәliyәkutlәvi haldatutulmasıtəsәrrufatın fәaliyyәtinipozur. Bәzәn qripdigər xәstәliklәrlәmürәkkәbləşir, sağalmauzunmüddәt davamedir vәonlar tәsәrrüfatәhәmiyyәtiniitirir. Xәstәlikzamanı tәsәrrüfatakarantinqoyulurki, bunadamüәyyәn qәdәr maddivəsait xәrclәnir. • Xәstәliyintörәdicisi. Xәstәliyintörədicisi virus olmaqlaortomiksoviruslar ailәsinәdaxildir. Bu virus insanların, quşların vәdonuzlarınqripvirusuilәeynifizikiquruluşa vәkimyәvi tәrkibәmalikdir. Virusunantigenlikxüsusiyyətinәgörəiki tipi: (A-ekvi-1 (Praqa) vә (A-ekvi-2) (ABŞ,Mayami) mövcuddur. • Belәki A-ekvi-1 1956-cı ildәÇexoslovakiyadaO.Sovnova vәTumov tәrә-findәn, A-ekvi-2 isә ABŞ-da 1963-cü ildәaşkaredilmişdir. Qripinvirusu 1969-cu ildәK.P.Yurov vәN.N.Kryukov tәrәfindәn xәstәatlardanayrılmışdır. • Virus RNT-liolmaqla tәrkibindәzulal, hemaqqlütinin vәneyraminidazafermentimövcuddur. Bu virus atların, eşşәklәrin vәiribuynuzluheyvanlarıneritrositlәriilәaqqlütinasiyaverdiyinәgörədiaqnostikada HAR vәHALR-danistifadәsdilir. Son zamanlar mәlumolmuşdurki, atlarinsanları vәəksinә, insanlar isәatlarıyoluxdurabilәr. • Atlarınqripviusutoyuqembrionunda, qaramalın vәmeymununböyrәyindәn hazırlanmışhüceyrәkulturasındayetişdirilir. Amilfiziki vәkimyәvi amillәrin tәsirinәdavamsızdır. Ultrabәnövşәyişüaların tәsirindən virus tezinaktivlәşir. Qurudulmuşmaterialda virus 3-4 ilә qәdәr öz hәyat fәaliyyәtinisaxlayır. Soyuğadavamlıolmaqla virus 20°C-dәbirneçәilә qәdәr sağqalır. 3%-likarbolturşusuamili 15-20 dәqiqәyәinaktivlәşdirir.

16. Epizootolojixususiyyәtlәri. Xәstәliyәyaşından, cinsindәn, cinsiyyәtindәn asılıolmayaraqatlartutulur, körpәlәr dahaağırformada xәstәlәnirlәr. İnfeksiyatörədicisinin mәnbәyi xәstәatlarolmaqla, onlarburunaxıntısı vәöskürmәzamanıxaricedilәn havailә әtrafmuhitiçirklәndirir. İnfeksiyatörədicisininyayılmasındaamillәçirklәnmişyem, su, peyin vә s. mühümroloynayır. Xәstәlikilin hәr fәslin-dәbaşverirsә dәsoyuq vә nәmlimuhitdәdahaçoxmüşahidәedilir, çünkibelәşәraitdәatlarınümumimüqavimәtiaşağıdüşur vә xәstәliyәhәssaslığıyüksәlir. • Atlarınqripiepizootiya vә bәzәn isәpanzootiyaformasındagedir vәletallıqorqanizmiifizioloji vәziyəti vә xәstәliyingedişindәn asılıolaraq 0,5-10%-ә bәrabәr olur. • Patogenez. Virus orqanizmәyuxarı tәnәffüsyollarıvasitәsilәdaxilolur vәsilindrikepitelihüceyrәlәrinәkeçir. Burada virus sürәtlәçoxalır vәsilindrikepitelihüceyrәlәrininnekrozuna sәbәb olur. Zәdәlәnmişhüceyrәdәn virus yenihüceyrәlәrәkeçir vә nәticәdә bәyüksahәliiltihabtörәdir. Virus çoxvaxtbronx vәalveollarakeçir vә tәnәffüszamanıxaricimühitәixracedilir. Amilintoksiki tәsiri nәticәsindәsinir vәürək-damarsisteminin fәaliyyәtipozulur. Orqanizminümumidavamlılığınınaşağıdüşmәsi nәticәsindәsekundarbakterialmikrofloranıninkişafıbaşverir. Qripvirusunun vәsekundarmikrofloranınorqanizmә tәsiri nәticәsindәorqanizmincavabreaksiyasımeydanaçıxır. Qripinfeksiyasıilәmübarizәdә endogen interferon ocaqdır. • Xәstәliyinyüngülgedişizamanıpatolojiproses kәskin olmur vәbaşverәn dәyişikliklәr tez bәrpaolunur. Ağırgedişindә isәheyvanlardaqriplipnevmoniya vәtoksikozәlamәtlәrimüşahidәedilir. Qripvirusutoksikixassәyәmalikolduğuüçünsinirreseptorlarına tәsir edir, nәticәdә mәrkәzisinirsistemi tәzyiqaltındaolur. Onagörə dәheyvanlardaümumidüşkünlük, leykopeniya vәyaleykositlәrinfaqositar fәallığının zәiflәmәsibaşverir. Әksәr hallardavirusunorqanizmdәolmasıilә әlaqәdarolaraqbunaqarşıspesifikimmuncisimlәrin vәinterferonunyaranması, leykositlәrinmiqdarınınartmasımüşahidәedilirki, budaatlarınsağalmasına sәbәb olur. • Gedişi vәklinikiәlamәtlәri. Xәstәliyininkubasiyadövrü 1-6 gündavametmәklә әvvәlcәheyanlardarinit vәquruöskürәk nәzәrәçarpır. İştahpozulur, burundanvəgözdәn seliklimayeaxır, gözqapaqlarışişir vәbelәatlarişıqdanqorxurlar. Belәatlarınudlaq vәqırtlaqnahiyәsiağrılıolur. Atlardaöskürәk zamanıonlarbaşınıaşağıәyirvəburunyolundanqatıseliklikütlәaxır. • Atlardaresidivliisitmә nәzәrәçarpır. Remissiyalararasıpdakımüddәt 2-3 gün, bәzәn isә 5-7 günə bәrabərolur. • Ağciyәrinauskultasiyasızamanıçoxvaxtbronxialtənәffüsәkeçəngüclәnmişvezikulyar tәnәffüseşidilir. Ürәyin fәaliyyәtipozulur, aritmiya vәürəktoplarınınikilәşmәsibaşverir. Qanınmüayinәsizamanıatlardaleykositozeritrositlәrin vәhemoqlobulininmiqdarınınazalması vә EÇS-ninçoxalmasıaşkaredilir.

17. Xәstәlik nәticәsindә bәzimadyanlardabalaatmadabaşverir. Belәhalәn çoxboğazlığın 4-5 aylığındaheçbirpatoloji dәyişiklikgörünmәdәn müşahidәedilir. • Qripatlardaçoxvaxtxoşxassәligedişәmalikolmaqlaəksәrәn sağalmailә nәticәlәnir. Ancaqbelәatlardanürək fәaliyyәtininpozulması nәticәsindәuzunmüddәt istifadəolunabilmir. • Xәstәatlarda, bundanәlavә, mәdә-bağırsaqsistemininpozğunluğu, gövdәnin bәzinahiyәlәrindәşişlәr vәmadyanlarda isәbalalığınselikliqişasınınkataraliltihabımüşahidәedilir. Bәzәn qripbakterialmikroflorailәmürəkkәblәşirki, buzamanplevropnevmoniyabaşverir. • Qripinmürәkkәblәşmәsi nәticәsindәgözünbuynuz tәbәqәsininbozarması vәiritbaşverir. Bәzәn isәitinefrit, sidikyollarınıniltihabısimptomları nәzәrәçarpır. Xәstәlikdәletallıq 2-2,5%-ә bәrabәrdir. • Patoloji-anatomik dәyişikliklәr. Qripdәn ölümyalnızağırformadamürәkkәblәşmәlәr zamanıbaşverir. Ölmüşheyvanlardayuxarı tәnәffüsyollarının vәgözünkataraliltihabıgörunür. Dәrialtıtoxumadaşiş vәqansağıntılarıolur. Әgәr atlarbronxopnevmoniya nәticәsindәölübsәağciyәrdәmüxtәlifböyüklükdәpnevmoniyasahәlәri, bronxlarınselikli-irinlimayenintoplanması, bronxiallimfadüyünlәrininböyümәsi vәplevritmüşahidәedilir. • Qaraciyәr vәböyrәklәrdәdurğunluq, miokardınboş vә mәdә-bağırsaqsistemininselikliqişasınıniltihablıolmasıgörünür. Baş vәboyunnahiyәsininlimfadüyünlәriböyümәklәbunlardaserozluiltihab nәzәrәçarpır. • Diaqnoz. Atlarınqripinәdiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyәtlәri, klinikiәlamәtlәri nәzәrәalınır vәhәmişәvirusolojimüayinәdәn istifadәedilir. Bununüçün xәstәheyvanınburunseliyi, öldükdәn sonra isә tәnәffüsyollarınınselikliqişasının kәsiyibuzlabirlikdәlaboratoriyayagöndәrilir. Burunyolununseliyinigötürmәk üçün hәmin boşluğusterilXenks mәhlulu vәyaәt-pentonlubulyoniləyuyurlar vәburunyolundanaxanmayeniflakonlagötürürlәr. Seliyiburunyolundan hәm dәsteriltamponlagötürməkolar. Laboratoriyayadaxilolmuş material virusolojimüayinәdәn keçirilir. • Tәfriqidiaqnoz. Xәstәliyirinopnevmoniya, saqqo vәvirusluarteritdәn tәfriqetmәk lazımdır. • Rinopnevmoniya 3 hәftәdәn 4 aylığa qәdәr dayçalardatənәffüsyollarınıniltihabını, madyanlarda isәbalasalmatörədir. • Virusluarteritdә әtraflarınşişi, әzәlә zәifliyi, ümumidüşkünlük, konyunktivit vәbalasalmamüşahidәedilmәklәona hәlәlikölkәmizdәrast gәlinmir. • Saqqozamanıyuxarı tәnәffüsyollarınınkataral-irinliiltihabındanәlavәçәnәaltı vәudlaqarasılimfadüyünlәrindәabseslәr vәbunlarınmüayinәsizamanısaqqostreptokokklarıaşkaredilir.

18. Müalicә. Xәstәheyvanlarınyemlәnmә vәsaxlanma şәraitiyaxşılaşdırılmalıdır. Burunboşluğunu 1:5000 furasilin mәhluluilәyumaqlazımdır. Bәlğәmgәtirici dәrmanlardan ammonium-xlorid hәr başa 10 q miqdarındaistifadәedilir. Ürәk fәaliyyәtininizamlayan dәrmanlar tәtbiqedilir. • Ağciyәriniltihabızamanıekmonovitosillin hәr başa 1-1,5 TV hesabıilәgündәbir dәfә әzәlәarasınavurulur vәsulfanilamidpreparatlarıümumi qәbuledilmişdozadaişlәdilir. Son zamanlaratlarınqripininmüalicәsiüçünamantadin vәonundigərbirlәşmәlәrindәn istifadәedilir. • İmmunitet. Xәstәlәnmişatlarınqanındakomplementbirlәşdirici vәvirusney-trallaşdırıcıantitellәr aşkaredilirki, bunlarındaәn yüksәk titri xәstәliyin 3-4 həftә-sindəmüşahidәedilir. İmmunanalardanalınmışbalalardaqeyri-fәal immunitetyaranırki, budamüәyyәn müddәt әrzindәonları xәstәlikdәn qoruyur. Xәstәliyinspesifikprofilaktikasıüçünölkәmizdәinaktivlәşdirilmişpolivalentvaksindәn istifadәedilir. Vaksin hәm dayçalara vәhәm dәyaşlıatlara 4-6 hәftәlikfasilәilә 2 dәfәvurulur. • İmmunitet 2-ci peyvәnddәn 2 hәftәkeçmişyaranır vә 4-6 ay davamedir. • Profilaktika vәmübarizә tәdbirlәri. Qripinprofilaktikasıüçün tәsәrrüfata gәtirilmişatlar 1 ay karantindәsaxlanmalıdır. Heyvanlar normal yemlәmә vәsaxlama şәraitindәolmalıdır. Tәsәrrüfatda xәstәlikbaşverdikdәkarantinqoyulur, xәstәatlarayrılaraqmüalicәedilir. Digəratlar isәbaytarlıq nәzarәtindәolmalı vәvaksinasiyaedilməlidir. Tәsәrrufatda hәr 10 gündәn bircaridezinfeksiyaaparılmalıdır. Xәstә vә xәstәliyәşübhәliatlaryüngülişlәrdәişlәdilməlidir. • Tәsәrrufatdankaraitinaxırıncısağamadan 15 günkeçmiş vә son dezinfeksiyaaparıldıqdansonragötürülür.

19. AFRIKA TAUNU (pestis africana eçuorum) • AtlarınAfrikataunuitigedişliinfeksionxəstəlikolmaqla, temperaturunyüksəlməsi, şiş, hemorrojidiatezvətənəffüsüzvlərininiltihabıiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Xəstəlik ilk dəfə 1919-cu ildəCənubiAfrikadamüşahidəedilmişvə virus təbiətliolması 1934-cü ildəmüəyyənedilmişdir. • 1959-cu ildənetibarənatlarınAfrikataunuYaxınvəOrtaŞərqölkələrində, PakistandavəHindiqtandamüşahidəedilir. • Iqtisadizərər. Xəstəliknəticəsindəatçılıqtəsərrüfatlarınaböyukziyandəyir. Epizootiyazamanıxəstələnmə 90-100%, letallıq 25-30% təşkiledir. Bundanəlavəxəstəlikzamanımüxtəliftədbirlərsistemindənistifadəedilirki, bunadakifayətqədərmaddivəsaitxərclənir. • Xəstəliyintörədicisi. Xəstəliyintörədicisi virus olmaqlareoviruslarailəsininorbiviruscinsinəmənsubdur. Virusun 9 variantımüəyyənnedilmişdirki, bunlarantigenlikstrukturasınagörəfərqlənirlər. Virusuntiplərinibir-birindəntəfriqetməküçünneytralizasiyareaksiyasındanistifadəedilir. Virus xəstəliyəhəssasheyvanlarınorqanizmində, toyuqembrionundavəhüceyrəkulturasındayetişdirilir. Amilixəstəheyvanlarınqanından, daxiliorqanlardan, sidiyindənvəsüdündənayırmaqmümkündür. • Davamlılığı. Virus qliserinləkonservləşdirilmişqandabirildənçox, torpaqda 10 günsağqalır. 55°C temperaturda virus 10-15 dəqiqəmüddətində tam inaktivləşir. • Ultrabənövşəyişüalarıntəsirindən virus birdəqiqəyəməhvolur.

20. Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəatlar, eşşəklərvəqatırlarhəssasdır. Iribuynuzluvəxırdabuynuzluheyvanlardasünişəkildəyoluxmayaratmaqmümkündur. Cavanlaryaşlılaranisbətənxəstəliyədahaçoxhəssaslıqgöstərir. QərbiAfrikaölkələrindəkiatlaranisbətənərəbatlarıAfrikataunuilədahaçoxxəstələnirlər. BundanəlavəCənubiAfrikadaeşşəklərYaxınŞərqölkələrindəkieşşəklərənisbətənvirusadavamlılıqgöstərirlər. Beləvəziyyətonunlaizahedilirki, AfrikataunuAfrikaölkələrində son vaxtlarenzootikvəsporadikformada, Asiyaqitəsindəisəepizootikyayılmaxüsusiyyətinəmalikdir. Xəstəlikilinistifəsillə-rindədahaçoxmüşahidəedilir. Müşahidələrnəticəsindəmüəyyənolunmuşdurki, xəstəlikəvvəldənizsəthisəviyyəsindəkiölkələrdə, xüsusiləbataqlıqzonalarında, sonraisədənizsəthindən 500 m-ə qədəryüksəkolanzonalardabaşverir. Dahayüksəkzonalardaxəstəlik nadir hallardagörünür. • Immunanalardandoğulmuşdayçalareksperimentalyoluxmayadavamlıolmaqlayalnız 5-6 aylıqlarındaonlarıyoluxdurmaqmümkünolur. Yaşlıatlardapatolojimaterialıəzələarası, dərialtı, intratraxealvə s. yollarlaorqanizməyeritməkyoluiləeksperimentalxəstəlikyaratmaqolur. • Infeksiyatörədicisininmənbəyixəstəheyvanlarhesabsdilir. Ancaqinfeksiyatörədicisininorqanizmədaxilolmayolları tam öyrənilməmişdir. Sağlamatlarınxəstələrləbiryerdəsaxlanmasıonlardaxəstəliktörətmir. Son zamanlarmüəyyənedilmişdirki, virusunheyvanlararasındayayılmasındaqansoranhəşəratlarmühümroloynayır. • Yağmurludövrlərdəxəstəliyədahaçoxtəsadüfedmlir. Müəyyənedilmişdirki, atlarıgecəvaxtıotardıqdaxəstəlikdahaçoxbaşverirvəhəminzonalardaxəstəlikstasionarxarakterəmalikolur. Təbiətdəvirusunrezervuarı tam müəyyənedilməmişdir. Xəstəlikepizootikhaldagetməkləyüksəkletallıqlaözünügöstərir. • Patogenez. Xəstəliyinpatogeneziöyrənilməyib. • Son illərdəmüəyyənedilmişdirki, virus orqanizmədərizədələnmələrivasitəsilədaxilolurki, buradaqansoranhəşəratlarəsasroloynayır. Girişyolunda virus çoxaldıqdansonraqanvasitəsiləorqanvətoxumalarayayılır. Damarlarınkeçiriciliyininpozulmasınəticəsindəqansağıntılarıvəsuluşişlərəmələgəlir. Ölümürəkfəaliyyətiniipozulmasıvəağciyərlərinşişinəticəsindəbaşverir.

21. Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubsiyadövrüsüniyoluxdurmazamanı 4-10 gün, təbiiyoluxmadaisəqısaolur. • Gedişinəgörəçoxiti, iti, yarımiti, patolojiprosesinxüsusiyyətinəgörəisəisitmə, ağciyər, ürəkvəqarışıqformadaözünügöstərir. • Çoxitiformadapatolojiprosessürətləinkişafedərəkatlarınölümüilənəticələnir. Bu formadatemperaturun 420C-yə qədəryüksəlməsi, ümumizəiflik, əzələlərdətitrəmə, ürəkvətənəffüsfəaliyyətininpozulmasınəzərəçarpır. Xəstəliyinsonundatemperaturnormadanaşağıdüşürvəürəkfəaliyyətinin tam pozulmasınəticəsində 3-6 gündənsonraölümbaşverir. • Xəstəliyinitiformasındaklinikisimptomlarçoxitiformadakıkimidir. Bundanəlavə, bağırsaqlarınperistaltikasıgüclənir, ümumizəiflikmüşahidəedilir. Atıngözüörtülüvəziyyətdəolmaqlaişıqdanqorxmavəgözyaşınınaxmasınəzərəçarpır. Su vəyemqəbulupozulur, ağızbucağındaköpüktoplanır, tənəffüsçətinləşirvəburunyolundanköpüklümayeaxır. Görünənselikliqişalardasianozluqvəqansağıntılarımüşahidəedilir. Ölüməbirneçəgünqalmışağciyərinsuluşişiyaranırvəşiddətliöskürəkbaşverir. Xəstəliyinbeləgedişi 10-15 gündavamedirvəəksərənölümlənəticələnir. • Yarımitiformadapatolojiproseslənginkişafedir. Ürəkfəaliyyətinin tam pozğunluğu, başnahiyəsindəşişlər, dilinşişərəkağızdanxaricəçıxmasımüşahidəedilir. • Heyvanlardatəngnəfəslik, taxikardiyayaranırvəçoxvaxtyemborusununiflicibaşverir. Bəzənxəstəliyinqarışıqformasınatəsadüfedilirki, buzamaneynivaxtdaürəkvəağciyərinfəaliyyətininpozulması, gövdəninmüxtəlifnahiyələrindəşişlərvəisitmənəzərəçarpır. Xəstəliyinbeləformasıadətənhipoksiyailəəlaqədarolaraqölümlənəticələnir. Atlaranisbətəneşşəklərdəxəstəlikyüngülgedişliolmaqlatədricənonlarınsağalmasıbaşverir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Başnahiyəsinindərialtıtoxumasındainfiltrattoplanmışolur. Köksboşluğundaşəffafsarırəngdəeksudatvəağciyərinböyüməsimüşahidəedilir. Ağciyərinönvəortapaycıqlarıaçıq-bozrəngdəgörünürvəkəsikapardıqdasarımtılrəngdəköpüklümayeaxır. Köpüklümayetraxeyavəbronxlardadamüşahidəedilir. Epikarddaqansağıntıları, perikarddaşəffafsarırəngdəmayeolur. Endokarddanöqtəvarıqansağıntılarıvəklapanlarınşişkinolmasınəzərəçarpır. Bəzənserofibrinozluplevritvəperikarditgörunur. • Qarınboşluğunda 1-2 litrşəffafsarırəngdəmayetoplanması, qaraciyərindoluqanlıolması, dalağınkapsulasıaltındanöqtəvarıqansağıntılarımüşahidəedilir. Mədə-bağırsaqsistemininselikliqişasıüzərindəqansağıntılarıvəkiçikeroziyasahələriaşkaredilir. Böyrəklərqırmızı-qəhvəyirəngdəolmaqlakapsulasıaltındaqansağıntılarıgörünür, qabıqqatıiləbeyinqatıarasındasərhədbilinmir. Sidikkisəsindəazmiqdardaqırmızı-qonurrəngdəsidikolmaqlaselikliqişasısarırəngdəgörünür. Başbeyininbozvəağmaddəsindəqansağıntılarımüşahidəedilir.

22. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozepizootolojixüsusiyyətlərə, klinikiəlamətlərə, patoloji-anatomikdəyişikliklərəvəlaboratoriyamüayinələrinəəsasənqoyulur. Biolojisınağınaparılmasıdahaəhəmiyyətlidir. Bununüçünisitmədövründəatlarınqanıiləsağlamatlarınvenadaxilinəvəyaağsiçanlarınbeyninəyoluxdurul-ma aparılır. ƏgərpatolojimaterialdaAfrikataunununvirusumövcuddursa, atlarda 3-6 gündənsonratemperaturun 40-40,5°C-yə qədəryüksəlməsivəölüməbirneçəgünqalmıştənəffüsünvəürəkfəaliyyətininpozulmasıgövdəninmuxtəlifnahiyə-lərindəşişlərinəmələgəlməsivənəhayətölümbaşverir. Serolojireaksiyalardanhemaqqlütinasiyareaksiyası, komplementinbirləşməreaksiyası, neytralizasiyareaksiyasıvəaqargelindəpresipitasiyareaksiyasındanistifadəedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiipiroplazmoz, nuttaliozvirusluarteriyailtihabıvəqarayaradantəfriqetməklazımdır. Piroplazmozdaselikliqişaların, orqanvətoxumalarınsarılığıvədalağınböyüməsinəzərəalınır. Bundanəlavəqarınboşluğundaqanlımayeolurki, bununladaAfrikataunundanfərqlənir. Nuttaliozdaselikliqişalardavəorqanlardasarılıq, qaraciyərvəböyrəyinböyüməsiqandaamilintapılmasıəsassayılır. • Virusluarteriyailtihabıxırdaarteriyavə vena damarlarındanekrotikiiltihab, selikliqişalarınhiperemiyası, konyunktivitvəgözqapaqlarınınşişməsimüşahidəedilir. Bundanəlavə, boğazmadyanlardabalaatmabaşverir. • Qarayaradaxəstəliyinyayılmasürətizəifdir, ölmüşheyvanlarıntəbiidəliklərindənqanlımayeaxırvəbakterpolojimüayinəzamanıxəstəliyintörədicisiaşkaredilir.

23. Müalicə. Xəstələrəsakitlikverilirvəsimptomatikmüalicəaparılır. Bu məqsədləürəkfəaliyyətininizamlayanvasitələrdən, sulfanilamidpreparatlarıvəantibiotiklərdənistifadəsdilir. • Immunitet. Xəstəlikdənsağalmışatlardayalnızvirusunhəmintipinəqarşıimmunitetyaranır. Xəstəliyəqarşıxaricdəinaktivləşdirilmiş virus vaksin, neyro-tropvaksinlərvədirikulturalvaksinlər, ölkəmizdəisəV.P.NazarovvəE.V.Iva-novskitərəfindən 1963-cu ildəağsiçanvə hind donuzlarınınbeyninəuyğunlaşdı-rılmaqlahazırlananqurupolivalentneyrotropvaksindənistifadəedilir. Bu vaksinləatlarıvədayçalarıpeyvəndedirlər. Vaksinasiya, qansoranhəşəratlarıngörünmə-sinə 1-2 ay qalmışaparılır. Son zamanlardiri virus vaksindəndəistifadəedilir. • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. ÖlkədəAfrikataunumüşahidəolunma-masınabaxmayaraqsərhədzonalarındaatlarınvaksinasiyasıaparılmalıdır. Xaric-dənalınmışatlarkarantindəsaxlanmalıvəAfrikataununagörəyoxlanmalıdır. • Sərhədzonalarındakıölkələrdəbuxəstəlikmüşahidəedildikdəsərhədzonala-rındakırayonlardaqurupolivalent virus vaksinlətəkdırnaqlıheyvanlarınpeyvəndiaparılmalıdır.Çalışmaqlazımdırki, ənazı 200 km radiusdaimmunzonayaradılsın. • Afrikataunubaşverdikdhəmintəsərrüfatakarantinqoyulur. Atlarbağlıhaldasaxlanmaqlagündə 3 dəfətermometriyaedilir. Xəstələröldürülərəkyandırılır, sağlamlarisəpeyvəndedilir. Vaksinasiya 12 günlükfasiləilə 2 dəfəmüvafiqtəlimatəsasındaaparılır, 2 ay keçmişisərevaksinasiyaaparılmalıdır. • Təsərrüfatdankarantinaxırıncıölümvəyasağalmadanbirilkeçmişgötürülür. Heyvanlarıntəsərrüfatdandigərtəsərüfataverilməsinəvəyaxudqəbuledilməsinəkarantingötürülməsindən 1 ilkeçmişicazəverilir.