Konstytucyjny system organów państwowych

Konstytucyjny system organów państwowych • Zasada podziału władzy • Zasada jednolitości państwa • Zasada pomocniczości państwa • Zasada decentralizacji władzy publicznej • Zasada przyjaznego otwarcia na prawo międzynarodowe i współpracę międzynarodową • Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki

Zasada podziału władzy • Idea podziału władzy znana była co najmniej od czasów Arystotelesa, choć w swych założeniach odległa była od kształtu nadanego tej zasadzie współcześnie. • W czasach nowożytnych największy wkład doktrynalny w rozwój tej idei wnieśli John Locke oraz Charles de Montesquieu

Zasada podziału władzy • W pełni wykształcona doktrynalnie i normatywnie zasada podziału władzy zakłada: a) wyodrębnienie co najmniej trzech zasadniczych funkcji władzy państwowej – prawodawstwo, wykonawstwo oraz sądownictwo (aspekt funkcjonalny lub przedmiotowy zasady podziału władzy) wraz z realizującymi je kompetencjami b) wyodrębnienieorganów (lub grup organów) władzy publicznej i przypisanie im każdej z wymienionych wyżej funkcji (aspekt podmiotowy zasady podziału władzy) Orzeczenie TK K 6/94 „Wymóg rozdzielenia władz oznacza m.in., iż każdejz trzech władz powinny przypadać kompetencje materialne odpowiadające ich istocie, a co więcej każda z trzech władz powinna zachować minimum wyłączności kompetencyjnej stanowiącej o zachowaniu tej istoty”

Zasada podziału władzy c) niekiedy wskazuje się na warunek prawidłowego podziału władzy w postaci wyodrębnienia personalnego polegającego na budowaniu składu osobowego organów władzy publicznej na odrębnych zespołach ludzkich (zasada niepołączalności – incompatibilitas) • Aspekt ten dostrzega Trybunał Konstytucyjny - orzeczenie TK K 7/99 „Podział władzy w aspekcie organizacyjnym (podmiotowym) i funkcjonalnym (przedmiotowym) byłby nieskuteczny, gdyby ta sama osoba, czy też grupa osób mogła piastować stanowiska w różnych organach władzy publicznej, spełniających różne funkcje”

Zasada podziału władzy • Założeniem zasady jest także: - suwerenność narodu, działającego przez swoje organy, - pewien stopień niezależności władz, rozumianej jako samodzielność danego organu do decydowania o zagadnieniach stanowiących istotę wykonywanej przezeń funkcji; poziom niezależności każdej z władz jest niejednolity – szczególny zakres niezależności przysługuje władzy sądowniczej, Orzeczenie TK K 6/94 Tylko jednak wobec władzy sądowniczej„rozdzielenie” oznacza zarazem „separację”, gdyż do istoty wymiaru sprawiedliwości należy, by sprawowany on był wyłącznie przez sądy, a pozostałe władze nie mogły ingerować w te działania czy w nich uczestniczyć. Wynika to ze szczególnego powiązania władzy sądowniczej z ochroną praw i wolności jednostki i znajduje potwierdzenie zarówno w szczegółowych normach Konstytucji jak i konwencjach międzynarodowych (...)

Zasada podziału władzy • Cd.orzeczenia TK K 6/99 • Obraz stosunków między władzą ustawodawczą i wykonawczą jest natomiast odmienny. Także dla każdej z tych władz konieczne jest ustalenie i utrzymanie pewnego minimum kompetencyjnego, stanowiącego o jej „istocie”. W odniesieniu do parlamentu minimum tym jest wyłączność stanowienia ustaw o nieograniczonym zakresie (...) przedmiotowym. Zjawiskiem typowym – i to zarówno w systemie parlamentarnym jak i w systemie prezydenckim - jest jednak pewne przecinanie się czy nakładanie kompetencji sięgające nawet w dziedziny należące do „istoty” ustawodawstwa czy działalności wykonawczej. Kompetencje budżetowe należą właśnie do tej kategorii, bo budżet choć uchwalany zawsze w formie ustawy – zbliża się swą treścią do konkretnego ustalania zadań poszczególnych organów rządowych”

Zasada podziału władzy • - konieczne mechanizmy sprzyjające równowadze władz; nie zawsze możliwe (a nawet celowe) jest zapewnienie idealnej równowagi władz, lecz niedopuszczalne jest wzajemne podporządkowanie władz; • mechanizmy te budowane są z reguły na zasadzie „reakcja – kontrreakcja” np. votum nieufności dla rządu – możliwość rozwiązania parlamentu i zarządzenie przedterminowych wyborów; ich celem jest równoważenie pozycji organów obu władz • mechanizmy te mają różny charakter prawny – od inspiracji (wnoszenie projektu ustawy, przedkładanie wniosku), do partycypacji, a nawet podejmowania decyzji formalnie zaliczających się do sfery innej funkcji np. ogłaszanie stanu wojny przez Sejm czy wydawanie rozporządzenia z mocą ustawy przez Prezydenta.

Zasada jednolitości państwa. • Art. 3 Konstytucji Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym. Cechy państwa jednolitego: • Jednorodność organizacji organów władzy publicznej, opierających swoje istnienie i funkcjonowanie na tych samych założeniach, w szczególności mające na celu zachowanie i rozwój tej samej państwowości; brak organów wykonujących obcą władzę publiczną wobec obywateli państwa • Jednorodność statusu prawnego ludności, wyrażającego się m.in. w konstrukcji obywatelstwa, • Integralność terytorialna państwa, podział terytorialny podporządkowany jest lepszej (pełniejszej) realizacji jednej władzy państwowej,

Zasada pomocniczości państwa • Fragment preambuły do Konstytucji RP „(...) ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot (...) • położenie zasady w wstępie, któremu tradycyjnie odmawia się normatywności budzi wątpliwości co do normatywnego charakteru tej zasady Przesłanki ustanowienia zasady pomocniczości: - silna pozycja koncepcji w społecznej nauce Kościoła katolickiego, zgodnie z którą, władza państwowa powinna podejmować działaniajedynie wtedy gdy jednostki lub grupy społeczne okażą się niewydolne w zaspokajaniu swoich potrzeb; zasada pomocniczości oznacza ograniczanie się władzy i dopuszcza jego interwencję w sytuacjach, gdy możliwości działania jednostek i grup się kończą,

Zasada pomocniczości państwa • próba ograniczenia celów i zadań państwa, poprzez wskazanie, że państwo powinno je ograniczać do tych, które są właściwe jednostkom i grupom, • próba zasygnalizowania dokonanego wyboru modelu państwa, będącego odpowiedzią na (niemożliwy do zrealizowania ? skompromitowany ?) odrzucenie modelu państwa dobrobytu oraz państwa liberalnego, Konsekwencje zasady pomocniczości: a) Zasada organicznej budowy społeczności państwowej (zasada pluralizmu społecznego) – wieloszczeblowa struktura organizacji społecznej, polegająca na funkcjonowaniu wielu ciał pośredniczących między jednostką a państwem ( politycznych, samorządowych, zawodowych, kulturalnych); rolą państwa jest stworzenie warunków prawidłowego wykonywania zadań i funkcji przez ciała pośredniczące, ich koordynacji, a nie ich podporządkowanie państwu; w tym ujęciu z zasady pomocniczości wynika m.in. zasada samorządności

Zasada pomocniczości państwa • b)państwo rezygnuje z bezpośredniego wykonywania części zadań, szczególnie tych mających bezpośredni związek z egzystencją jednostek i grup społecznych i przekazywanie ich społecznościom lokalnym, zawodowym, a nawet rodzinom – zasada decentralizacji władzy państwowej; • c) stworzenie szerokich możliwości udziału obywateli w rządzeniu państwem – zasada demokracji Orzeczenie TK K 24/02 (...) Zasada pomocniczości, umacniająca uprawnienia obywateli i ich wspólnot, uzasadnia podejmowanie działań na szczeblu ponadlokalnym, jeśli rozwiązanie takie okaże się lepsze i bardziej skuteczne aniżeli działania organów wspólnot szczebla podstawowego. Zasada pomocniczości powinna być rozumiana w całej swej złożoności, która polega na tym, że umacnianie uprawnień obywateli i ich wspólnot nie oznacza rezygnacji z działań władzy publicznej na szczeblu ponadlokalnym, a przeciwnie wymaga tego rodzaju działań, jeżeli rozwiązanie problemów przez organy szczebla podstawowego nie jest możliwe.

Zasada decentralizacji władzy publicznej • Art.15 ust.1 Konstytucji Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej Pojęcie decentralizacji w nauce prawa: J.Boć (red.) Prawo administracyjne: „Sposób zorganizowania aparatu wykonawczego w państwie, w którym jednostki terytorialne lub inne mają samodzielność określoną w ustawie, a ingerencja w zakres tej samodzielności może odbywać się tylko na podstawie ustawy i w formach przez nią przewidzianych, z których podstawową pozostaje nadzór weryfikacyjny oparty na kryterium zgodności z prawem.”

Zasada decentralizacji władzy publicznej Zasada decentralizacji władzy publicznej w orzecznictwie konstytucyjnym Orzeczenie TK K 24/02 Pojęcie decentralizacji oznacza proces stałego poszerzania uprawnień jednostek władzy publicznej niższego szczebla w drodze przekazywania im zadań, kompetencji oraz niezbędnych środków. Decentralizacja, o której mówi Konstytucja nie jest jednorazowym przedsięwzięciem organizacyjnym, lecz trwałą cechą kultury politycznej zbudowanej na właściwych rozwiązaniach ustawowych, zgodnych z konstytucyjnymi zasadami ustroju Rzeczypospolitej.(...) Granice decentralizacji wyznaczone są także przez konsekwencje ustrojowe zasady, zgodnie z którą Rzeczpospolita jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (art. 1 Konstytucji). Oznacza to konieczność utrzymania równowagi między potrzebami i interesami o charakterze lokalnym, znajdującymi wyraz w kompetencjach przyznanych społecznościom lokalnym, a potrzebami i interesami o charakterze ponadlokalnym.

Zasada decentralizacji władzy publicznej Wyrok K 31/06 „Decentralizacja państwa to idea, której celem jest przekazywanie kompetencji władzy państwowej organom jednostek samorządu terytorialnego, wyłonionym w sposób demokratyczny przez społeczności lokalne. Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne wynikające z Konstytucji i ustaw.Samodzielność i niezależność samorządu terytorialnego od państwa gwarantowana jest konstytucyjnie. (...) Im przekazanie kompetencji państwa na rzecz samorządu terytorialnego będzie większe oraz lepsze będą gwarancje jego niezależności, tym lepiej będzie realizowana idea decentralizacji państwa”

Zasada decentralizacji władzy publicznej U 5/04 „Organy zdecentralizowane cechuje samodzielność, rozumiana jako wyposażenie w prawo do względnie samodzielnego działania w graniach ustawowo dopuszczalnych, oraz niezawisłość oznaczająca wolność od ingerencji w ich sprawy przez organy wyższego stopnia” K 30/02 (...) ustawodawca nie może tworzyć jednostek samorządu terytorialnego dowolnie, tzn. bez uwzględniania więzi społecznych, gospodarczych lub kulturalnych, łączących mieszkańców danego terytorium (art. 15 ust. 2 Konstytucji)

Zasada przyjaznego otwarcia na prawo międzynarodowe i współpracę międzynarodową • Tradycje konstytucyjne w postrzeganiu relacji prawa krajowego i prawa międzynarodowego; dualizm i monizm prawny; • Art. 9 Konstytucji RP „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego” Źródła prawa międzynarodowego: a) umowy międzynarodowe, b) zwyczaj międzynarodowy, c) zasady ogólne prawa międzynarodowego Fragment preambuły: „(...) świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej (...)”

Zasada przyjaznego otwarcia na prawo międzynarodowe i współpracę międzynarodową Orzeczenie TK 18/04 Prawną konsekwencją art. 9 Konstytucji jest konstytucyjne założenie, iż na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, obok norm (przepisów) stanowionych przez krajowego legislatora, obowiązująuregulowania (przepisy) kreowane poza systemem krajowym (polskich) organów prawodawczych. Ustrojodawca konstytucyjny świadomie więc przyjął, że system prawa obowiązujący na terytorium Rzeczypospolitej mieć będzie charakter wieloskładnikowy. Obok aktów prawnych, stanowionych przez krajowe (polskie) organy prawodawcze, w Polsce obowiązują także akty prawa międzynarodowego

Zasada przyjaznego otwarcia na prawo międzynarodowe i współpracę międzynarodową • cd. orzeczenia TK 18/04 • „Na terenie Polski współobowiązują więc podsystemy regulacji prawnych, pochodzące z różnych centrów prawodawczych. Winny one koegzystować na zasadzie obopólnie przyjaznej wykładni i kooperatywnego współstosowania. Okoliczność ta w innej perspektywie ukazuje potencjalną kolizję norm oraz pierwszeństwo jednego z wyróżnionych podsystemów.Założenie wieloskładnikowej struktury systemu prawa obowiązującego w Polsce ma charakter generalny. (...) Nie można więc twierdzić, że jest to uregulowanie epizodyczne (...)”.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Pojęcie gwarancji praw i wolności jednostki – instrumenty prawne oraz działalność mające na celu zapewnienie i realizację praw i wolności jednostki oraz ich ochronę przed naruszeniami. Naruszenia praw i wolności jednostki mogą mieć charakter wewnątrzpaństwowy (zachodzą w w określonym państwie) i wówczas szczególne znaczenie mają gwarancje zawarte w krajowym porządku prawnym. Obecnie obserwujemy wzrost znaczenia zagrożeń dla praw i wolności jednostki o charakterze ponadnarodowym - globalnym (międzynarodowa przestępczość, terroryzm, zagrożenia dla środowiska, przestępczość z użyciem Internetu i inne) co wzmaga zapotrzebowanie nad ponadnarodowe gwarancje praw i wolności jednostki.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Rodzaje gwarancji: • represyjne, uruchamiane po naruszeniu praw lub wolności jednostki, polegające na podjęciu działań przez organy władzy publicznej orzekające o sankcji z tytułu ich naruszenia lub przywracające stan zgodny z tymi prawami i wolnościami, np. działalność sądów; • prewencyjne – środki i działania zapobiegające naruszeniom prawa i wolności, np. jawność postępowania sądowego

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Gwarancje konstytucyjne - ich zasadniczy kształt określony jest w konstytucji, co wzmacnia ich pozycję ze względu na moc konstytucji. Ich zlokalizowanie w konstytucji sprzyja stabilizacji, gdyż konstytucja nie podlega łatwej nowelizacji. • Gwarancje pozakonstytucyjne – zawarte w aktach podkonstytucyjnych, przede wszystkim w ustawach, co słabiej je stabilizuje w systemie ochrony praw jednostki • Gwarancje formalne (instytucjonalne) – ogół środków prawnych, mających na celu realizację praw jednostki; • Gwarancje materialne – warunki i rozwiązania stworzone w celu umożliwienia jednostkom korzystania z praw i wolności

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • System ochrony praw i wolności jednostki – powiązane ze sobą środki gwarancyjne, działające według pewnego porządku (wewnętrznej logiki), przy zachowaniu autonomii ich działania • „Środki ochrony wolności i praw” zawarte w rozdziale II Konstytucji RP – gwarancje instytucjonalne, o charakterze represyjnym, uruchamiane przez podmiot, którego prawa konstytucyjne zostały naruszone.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Skarga konstytucyjna art. 79 Konstytucji RP: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach, albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Funkcje skargi konstytucyjnej • podmiotowa, skupiona na ochronie konstytucyjnych praw i wolności jednostki, pozwalająca jej na uruchomienie procedury kontroli konstytucyjności aktu prawnego naruszającego te prawa lub wolności, • przedmiotowa, mająca za zadanie zbadanie aktu prawnego z punktu widzenia jego zgodności z konstytucją i ewentualne jego usunięcie z systemu prawnego w przypadku jego niekonstytucyjności.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Podmiotem skargi konstytucyjnej, któremu przysługuje prawo do skargi konstytucyjnej są osoby fizyczne, osoby prawne oraz organizacje o ile przysługują im konstytucyjne prawa lub wolności; wykluczone są organy władzy publicznej • Przedmiotem skargi jest akt normatywny, którego norma (normy) naruszyły konstytucyjne prawa lub wolności jednostki • Skarga konstytucyjna ma charakter subsydiarny, co oznacza, że można z nią wystąpić dopiero po wykorzystaniu przez dany podmiot wszystkich innych przysługujących jej środków ochrony i wyczerpaniu zwykłego toku instancji.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • W wyniku rozpatrzenia skargi konstytucyjnej zapada wyrok TK o zgodności (w tym tzw. wyrok interpretacyjny) lub niezgodności zaskarżonego aktu z Konstytucją. Wyrok TK nie uchyla aktu stosowania (wyrok, decyzja) który został wydany na podstawie aktu normatywnego zaskarżonego w drodze skargi. • Ewentualny wyrok TK o niezgodności aktu z Konstytucją jest podstawą do wznowienia postępowania, które może nastąpić na wniosek skarżącego.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Prawo do sądu • Art. 45 ust. 1 Konstytucji RP „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.” Każdy – osoba prawna i fizyczna, bez względu na posiadane obywatelstwo lub jego brak. W opinii TK prawo do sądu umożliwia jednostkom obronę ich praw i interesów przed odpowiednio kwalifikowanym organem, kierującym się wyłącznie obowiązującym w Polsce prawem. Z prawa do sądu wynikają: a) prawo uruchomienia procedury sądowej, b) prawo prawo do ukształtowania odpowiedniej procedury sądowej, c) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia, d) prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju sądowego i pozycji organów rozstrzygających sprawę.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Art. 77 ust. 2 Konstytucji RP: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw” • Uzupełnienie konstytucyjnego prawa do sądu, zakaz skierowany do ustawodawcy aby nie pozbawiał nikogo drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw i wolności; • Zgodnie z orzecznictwem TK nie oznacza to zakazu wprowadzania przez ustawodawcę wymogów formalnych dotyczących uruchamiania drogi sądowej. Mają one na celu skłonienie podmiotu mającego zamiar wystąpić na drogę sądową do racjonalnego podejmowania decyzji w tej sprawie i powstrzymywanie przed pochopnym korzystaniem z drogi sądowej

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie naruszonych praw: • Art. 80 Konstytucji RP: • „Każdy ma prawo wystąpienia na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej” • Prawo do wystąpienia przysługuje każdej osobie fizycznej (obywatel, cudzoziemiec, apatryda) oraz organizacji społecznej. • Wystąpienie do RPO przysługuje niezależnie od innych środków podejmowanych przez wnioskującego, np. droga sądowa (brak zasady subsydiarności). • Wystąpienie przysługuje jedynie w przypadku naruszenia praw i wolności przez organy władzy publicznej. • RPO nie posiada środków władczych działania.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez działanie organów władzy publicznej. • Art.77 ust. 1 Konstytucji RP: • „Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej” • Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (sygn. SK 18/00) użyte w Konstytucji pojęcie szkody należy rozumieć podobnie jak na gruncie prawa cywilnego czyli jako każdy uszczerbek w prawnie chronionych dobrach danego podmiotu zarówno o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Art. 77 ust. 1 Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej • Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodne z prawem należy uważać zachowanie będące sprzeczne z nakazami i zakazami wynikającymi z normy prawnej. • Bezprawność na gruncie całego systemu prawnego nie jest rozumiana jednakowo i oznacza ona, że nie każda nieprawidłowość może być kwalifikowana jako bezprawność. • Działanie należy interpretować jako zachowania czynne (np. wydawanie decyzji administracyjnych, wyroków, stanowienie aktów prawnych)jak i zaniechania, czyli powstrzymywanie się od działania w sytuacji, gdy z przepisów prawa wynikał nakaz podjęcia działań. • Szczególną formą zaniechania jest zaniechanie legislacyjne mające miejsce wtedy gdy prawa przyznane przez prawodawcę nie mogą być realizowane jako skutek nie wydania wymaganego aktu normatywnego.

Zasada ochrony konstytucyjnych gwarancji praw i wolności jednostki • Art. 77 ust. 1 Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanieorganu władzy publicznej. • Pojęcie władzy publicznej obejmuje wszystkie konstytucyjne władze – ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. • Organ władzy publicznej - instytucję, strukturę organizacyjną, jednostkę władzy publicznej z której działalnością wiąże się wyrządzenie szkody. Zaliczamy do nich także organy jednostek samorządu terytorialnego.

Konstytucyjny system organów państwowych