Siedliska przyrodnicze Polski i Europy - zagadnienia wstępne

1. Siedliska przyrodnicze Polski i Europy - zagadnienia wstępne Krzysztof Świerkosz Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego

2. Geneza pojęcia „siedlisko” • Wbrew większości dostępnych źródeł pojęcie siedliska przyrodniczego nie pojawiło się w roku 1992 wraz z Dyrektywą Siedliskową • Pojęcie natural habitat w praktyce ochrony przyrody funkcjonowało już w latach 80-tych ubiegłego wieku.

3. Konwencja Berneńska • Konwencja Berneńska - Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk - dotycząca głównie wspólnej europejskiej ochrony gatunków zagrożonych i ginących, oraz ich siedlisk naturalnych, podpisana w Bernie( Szwajcaria ) 19 września w 1979 roku. • Ratyfikacja: 46 krajów Europy + Burkina Faso, Maroko, Tunezja, Senegal. • Obserwatorzy Algieria, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Wyspy Zielonego Przylądka, Watykan, San Marino i Rosja • W Polsce ratyfikowana 1 stycznia 1999.

4. Konwencja Berneńska • W art. 4 ust 1. Konwencja zobowiązuje strony do ochrony „zagrożonych siedlisk naturalnych” • Siedliska te nie są jednak wymienione w załączniku do Konwencji i w dalszym brzmieniu aktu są utożsamiane z siedliskami rzadkich gatunków fauny i flory • Konieczność ochrony siedlisk wyrażona jest w Rezolucji no 1 oraz Rekomendacji 14 z roku 1989. • Lista siedlisk ujęta jest w Rezolucji no 4 (1996) • Lista ta jest częściowo zgodna z listą z Załącznika I Dyrektywy 92/43/EEC, jednak nie jest z nią tożsama

5. Sieć obszarów chronionych Emerald • Sieć obszarów ważnych dla zachowania gatunków i siedlisk przyrodniczych uznanych za kluczowe na podstawie Konwencji Berneńskiej. Na terenie Unii Europejskiej realizacją sieci Emerald jest Natura 2000, ale poza terytorium UE (Norwegia, Islandia, Szwajcaria, Chorwacja) sieć Emerald ma samoistne znaczenie . • Polska projektowała obszary Emerald od 1999 roku. Projekt wszedł w skład sieci Natura 2000

6. Systemy klasyfikacji siedlisk • PHYSIS – system klasyfikacji siedlisk obszaru Palearktycznego oparty na podstawach geobotanicznych, opracowany w latach 1990-1999 dla potrzeb systemu Corine Biotopes (1991). • Wielopoziomowy – do 7 poziomów w głąb • Podstawa klasyfikacji siedlisk do celów Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Siedliskowej

7. Systemy klasyfikacji siedlisk • EUNIS – system klasyfikacji siedlisk EU opracowywany przez European Topic Centre on Biological Diversity. Obejmuje także siedliska w pełni antropogeniczne (miasta, obszary zabudowane, linie przesyłowe, tamy etc.) • System 4 poziomowy

8. Ochrona siedlisk w Polsce przed wstąpieniem do UE • Zasada ochrony siedlisk przyrodniczych została wprowadzona do polskiego ustawodawstwa ochrony przyrody, ustawą z dnia 7 grudnia 2000 roku o zmianie ustawy o ochronie przyrody (t.j. Dz. U. nr 3 z 2001 r., poz. 21), która weszła w życie z dniem 2 lutego 2001 roku. • Realizacja postanowień BC a nie DS!

9. Ochrona siedlisk w Polsce przed wstąpieniem do UE • Rozporządzeniem ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (t.j. Dz. U. nr 92 z 2001 r., poz. 1029), wprowadzono w Polsce ochronę 95 rodzajów siedlisk.

10. Ochrona siedlisk w Polsce przed wstąpieniem do UE • Rozporządzenie praktycznie pozostało na papierze, gdyż nie było wiadomo jak te siedliska chronić • Straciło legitymację prawną wraz z uchwaleniem Ustawy o ochronie przyrody z roku 2004 i wstąpieniem Polski do UE.

11. Pojęcie siedliska w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej • Art. 1 ust b „siedliska naturalne oznaczają obszary lądowe lub wodne, wyodrębnione w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, zarówno całkowicie naturalne jak i półnaturalne”

12. Pojęcie siedliska w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej • są zagrożone zanikiem w swoim naturalnym zasięgu lub • mają niewielki zasięg naturalny w wyniku regresji lub z powodu ograniczonego obszaru występowania wynikającego z jego wewnętrznych, przyrodniczych właściwości • stanowią wybitne przykłady typowych cech jednego lub więcej z pięciu wymienionych regionów biogeograficznych: alpejskiego, atlantyckiego, kontynentalnego, makaronezyjskiego i śródziemnomorskiego  (a gdzie pozostałe?)

13. Rozumienie pojęcia Na siedlisko przyrodnicze, składa się część abiotyczna (nieożywiona - gleba, woda, klimat) i część biologiczna - żyjące w danym środowisku organizmy. Dla identyfikacji i opisu siedliska wykorzystuje się obok cech fizycznych i usytuowania przestrzennego, także związane z nim zbiorowiska roślinne. Motywowane jest to względami praktycznymi. Stosunkowo łatwo jest określić rodzaj zbiorowiska roślinnego. Powoduje to jednak wiele nieporozumień…

14. Niezrozumienie pojęcia = mity • Siedlisko przyrodnicze = zbiorowisko roślinne. • W ramach siedliska przyrodniczego ochronie podlega wyłącznie zbiorowisko roślinne.

15. Korzystny stan ochrony siedliska • Art. 1 ust e Stan ochrony siedliska naturalnego oznacza sumę oddziaływań na siedlisko naturalne oraz na jego typowe gatunki, które mogą mieć wpływ na jego długofalowe rozmieszczenie, strukturę i funkcje oraz na długoterminowe przetrwanie jego typowych gatunków w obrębie terytorium o którym mowa w art. 2. Stan ochrony siedliska naturalnego zostanie uznany za "sprzyjający", jeśli: • jego naturalny zasięg i obszary mieszczące się w obrębie tego zasięgu są stałe lub zwiększają się; • specyficzna struktura i funkcje konieczne do jego długotrwałego zachowania istnieją i prawdopodobnie będą istnieć w dającej się przewidzieć przyszłości oraz • stan ochrony jego typowych gatunków jest sprzyjający, zgodnie z tym co określono w pkt. (i);

16. Interpretation Manual Zaakceptowany przez Komisję Europejską dokument obejmujący syntetyczny opis wszystkich siedlisk przyrodniczych Wspólnoty Europejskiej ujętych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. Jest dokumentem podstawowym, na bazie którego każdy kraj Wspólnoty może opracować własne przewodniki do ochrony siedlisk. Możliwe jest poszerzenie zakresu chronionego siedliska – jego zawężenie już jednak nie bardzo, gdyż może być podstawą wystąpienia do TSWE.

17. Interpretation Manual Siedliskom przyrodniczym wymienionym w Dyrektywie przyporządkowane są czteroznakowe kody typu siedliska – specyficzne dla Dyrektywy. Definicja typu siedliska przywołuje  numeryczne kody w systemie klasyfikacji Physis, które odpowiadają syntaksonom różnej rangi - od klasy do asocjacji. Typowi siedliska przyrodniczego może odpowiadać kilka kodów w systemie Physis. Zdarza się także, że kod Physis przywoływany jest w opisie różnych siedlisk przyrodniczych.

18. Interpretation Manual IM jest więc jak skała osadowa o mocno zaburzonej stratygrafii – składa się z 5 przenikających się warstw, które nie zawsze pozostają ze sobą w zgodzie… • Eur. 12 (1995) – dla 12 krajów Wspolnoty • Eur. 15 (1996) – Austria, Finlandia, Szwecja • Eur. 15/2 (1999) - dodanie regionu borealnego • Eur. 25 (2003) – 10 nowych krajów członkowskich = 20 nowych typów siedlisk • Eur. 27 (2007) – Bułgaria i Rumunia = 13 nowych typów siedlisk, dodanie regionu czarnomorskiego.

19. Dostosowanie systemu do warunków krajowych (Eur. 25) na przykładzie Polski • Negocjacje przedakcesyjne (2000-2003) • Polska proponuje nowe siedliska i modyfikacje istniejących typów • Do IM dodane zostają 91P0 – wyżynny jodłowy bór mieszany, 91Q0 – górskie reliktowe laski sosnowe i 91T0 – sosnowy bór chrobotkowy. • Poszerzenie definicji typów 3160, 4070, 4180, 6150, 7230, 8120, 9140, 9170, 9420 tak by ujmowały specyfikę Polski

20. Ostatnia wersja IM obejmuje 231 typów siedlisk przyrodniczych, w tym 71 typów priorytetowych

22. Znaczenie IM • Jest publikacją bazową pozwalającą na mniej lub bardziej poprawną identyfikację siedlisk z Załącznika I Dyrektywy 92/43/EEC. • Nie jest aktem prawnym. • Pozwala na interpretację rozszerzającą zgodnie z potrzebami państw członkowskich. • Ostateczną instancją określającą status ochronny (a więc pośrednio i definicję siedliska) jest zawsze Seminarium Biogeograficzne dla danego regionu biogeograficznego.

23. Regiony biogeograficzne Europy - Podstawa wdrażania sieci Natura 2000

24. Podręczniki metodyczne – problemy • Dominacja „fitosocjologicznego” sposobu patrzenia na siedliska przyrodnicze (ugruntowanie mitu). • Nadmierne przywiązanie do „Klucza do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski” W. Matuszkiewicza (2001) – scholastyka. • Słabe rozpoznanie siedlisk nie reprezentowanych przez „dobrze wykształcone” zbiorowiska roślinne (np. murawy naskalne, kserotermiczne, piarżyska, ziołorośla) przez co ich opis jest fragmentaryczny lub występują omyłkowe przypisania do typów

25. Podręczniki metodyczne – problemy • Słabe rozpoznanie rzadkich i pozbawionych bazy literaturowej typów siedlisk (np. 4080, 6110, 6210, 6520, 9140) co skutkuje lukami w opisie typu i podtypów. • Błędne w stosunku do IM, choć dopuszczalne i zaakceptowane na Seminarium Biogeograficznym interpretacje siedlisk (6230, 7210, 9110, 9130, 9160). • Brak opisów typów siedlisk występujących w Polsce a nie rozpoznanych do roku 2003 (40A0, 5130, 6190, 8150). • Wyszczególnione w Podręcznikach podtypy są obecnie traktowane jako jednostki bazowe dla ochrony siedliska – brak podstawy prawnej.

26. Podręczniki ochrony siedlisk • Opracowane przez Klub Przyrodników, na zlecenie Ministra środowiska w roku 2008 • Siedlisko 3160 (Anonymous) • Siedlisko 3260 (Puchalski W.) • Siedlisko 6210 (Barańska A., Jermaczek K.) • Siedlisko 7140 (Herbichowa M. i in.) • Siedlisko 7230 (Wołłejko M. i in.) • Opis sposobów ochrony poparty case study

27. Podręczniki monitoringu siedlisk • Powstają jako podsumowanie monitoringu siedlisk przyrodniczych prowadzonych na zlecenie Generalnego Inspektoratu Ochrony Środowiska, koordynowanego przez Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie od roku 2006 do dziś.

28. Zawiera • Informacje i opisy siedlisk przyrodniczych o charakterze priorytetowym oraz szczególnie rzadkich w Polsce • Dane na temat ich gatunków typowych i opisy warunków siedliskowych • Mapy rozmieszczenia powierzchni monitoringowych w Polsce • Metodykę badań monitoringowych dla danego typu siedliska • Wynikające z dotychczasowych badań wytyczne do ochrony • Część pierwsza podsumowuje wyniki badań dla 20 siedlisk przyrodniczych. Część druga jest obecnie przygotowywana do druku