Słownictwo hałcnowskie jako odbicie historii etnolektu i historii wsi

1. Słownictwo hałcnowskie jako odbicie historii etnolektu i historii wsi Marek Dolatowski, IFG UAM V Ogólnopolska Konferencja Historycznojęzykowa, 13.11.2013, Poznań

2. Hałcnów - dzielnica Bielska-Białej, dawniej wieś; - niespełna 8 tys. mieszkańców; - wiejski typ zabudowy; Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f5/Bielsko-Biała%2C_Hałców.jpg Źródło: zbiory własne.

3. Hałcnów Źródło: Kuhn 1981: 467

4. Hałcnów - historia - początki niemieckiego osadnictwa w tych okolicach – wiek XIII; pierwsze wzmianki o Hałcnowie – wiek XV; - wyodrębnienie się bielskiej wyspy językowej przez napływ ludności polskiej; - pokojowe współżycie obu grup; - w austriackim spisie ludności z 1900 roku na 2600 mieszkańców Hałcnowa 2000 z niemieckim i 600 osób z polskim jako ojczystym (liczby przybliżone); - po 1945 roku – wypędzenie Niemców i zanik dialektu/języka hałcnowskiego;

5. Etnolekt hałcnowski - jeden z dialektów/języków używanych w dawnej bielsko-bialskiej wyspie językowej; - używany jako środek codziennej ustnej komunikacji do drugiej wojny światowej; niemający formy pisanej (z wyjątkiem nielicznych wierszy i opowiadań w kilku książkach o charakterze etnograficznym, np. w książce Jakoba Bukowskiego „Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala”z 1860 roku); - od 1945 praktycznie nieużywany;

6. Etnolekt hałcnowski - etnolekt dotąd niebadany – jedynie kilka razy wspomniany w przedwojennych (niemieckich) opracowaniach wyspy językowej oraz w atlasach językowych; - po wojnie brak zainteresowania z polskiej strony, nieliczne krótkie opracowania w Niemczech (np. dwa nagrania w Deutsches SprachArchiv, jeden arkusz Wenkera, wiersze Karla Olmy); - poprawa sytuacji dopiero od kilku lat; - na dziś – ok. 10 informatorów (urodzeni w latach 1924-1939);

7. Projekt - od dwóch lat etnolekt jest badany w ramach projektu „Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków” finansowanego z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki; kierownikiem jest dr Tomasz Wicherkiewicz (UAM); - cztery główne języki uwzględnione w projekcie to łatgalski, jidysch, wilamowski i hałcnowski; - wyniki będą opublikowane w 2014 roku na stronie www.jezyki-rp.amu.edu.pl;

8. Korpus – uwagi - w bieżącej analizie uwzględnia się przede wszystkim listę Swadesha (207 wyrazów) oraz zdania Wenkera (40) pochodzące z bieżących wyjazdów badawczych; - nie zawsze możliwe jest rozróżnienie słów rodzimych od późnych zapożyczeń ze standardowego języka niemieckiego (informatorzy często mieszają oba kody);

9. Przykładowe próbki Zdania Wenkera: 1. Em vinter flüga de träuga ble(h)ter ü de loft. 5. Har ü geschtürva for fihr ode zeks voXa. 14. Mei kint, blei do unda! SchlaXte gens kon diX ufrasa/tutbeisa. 19. Var hot mir a köeb geschtola mit 'em flahsch? Lista Swadesha: a mensch – człowiek; a kint/keint – dziecko; a bohf – żona; a klop – mąż; a müter – matka; a fo(h)ter – ojciec; a tihr – zwierzę; a fisch – ryba; a fohg(e)l – ptak; a hunt – pies; tsu/tsü – do; tsü,'n/in, ü – w; mit – z (towarzyszenie); fu(n) – z (pochodzenie, źródło); an(t), e(n) – i; ven - jeśli, gdy; vihsu, den, bo – ponieważ;

10. Wyniki - zdecydowana większość słownictwa hałcnowskiego, zwłaszcza tego podstawowego, to kontynuanty leksyki średnio-wysoko- i średnio-środkowo-niemieckiej; - stosunkowo częste zapożyczenia polskie – np. klop, bohf, bo, plats, ohpüst, schmeten; - obecne także kalki z polskiego – np. zich untergahn, uf dem (p)faht raita, zich dunkl maXa, (e)s eilt zich mir, (e)svil zich mir nicht; - nieregularnie zdarzają się słowa, które wyglądają na zapożyczenia niemieckie, np. fingernahgel, epfelbäum, pfaht; - pojedyncze słowa mogą być pochodzenia dolnoniemieckiego – np.(dohs) diüt, beter;

11. Wnioski - dominacja słów pochodzenia niemieckiego, zwłaszcza w zakresie podstawowej terminologii oraz w wyrazach funkcjonalnych, jest dowodem na niemieckie pochodzenie etnolektu i zarazem osadników hałcnowskich; - stosunkowo liczna grupa zapożyczeń polskich jest efektem wieloletnich kontaktów hałcnowian z Polakami i z językiem polskim; - pojawiające się słowa standardowoniemieckie mogą być skutkiem dwujęzyczności hałcnowian, tak obecnych, jak tych dawnych; - elementy dolnoniemieckie to najprawdopodobniej efekt kontaktów handlowych oraz położenia;

12. Podstawowa bibliografia Bukowski, Jacob (1860):Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Verlag von Ludwig Zamarski. Deutsches SprachArchiv: http://dsav-oeff.ids-mannheim.de/. Mannheim. Digitaler Wenker-Atlas. Wersja internetowa Deutscher Sprachatlas. Dostępne pod adresem: http://www.diwa.info/titel.aspx. Marburg. Duden – Deutsches Universalwörterbuch (2006). Mannheim: Dudenverlag. Wersja CD-ROM. Hennig, Beate (1995): Kleines Mittelhochdeutsches Wörterbuch. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Kuhn, Walter (1981):Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: Holzner Verlag. Lübben, August / Walther, Christoph (1888): Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Norden und Leipzig. Przedruk z 1990 (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft). Müller, Klaus (1995): Slawisches im deutschen Wörterbuch. Berlin: Volk und Wissen Verlag. Niebaum, Hermann (1983): Dialektologie. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Olma, Karl (pseudonim Michael Zöllner) (1988): Alza. Wu de Putter wuor gesalza. Gedichte und Lieder einer untergehenden Mundart. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag. Schmidt, Wilhelm (2004): Geschichte der deutschen Sprache. Stuttgart: S. Hirzel Verlag. Schmitt, Ludwig Erich (Hrsg.) (1965-1967):Schlesischer Sprachatlas(zwei Bände). Marburg: N. G. Elwert Verlag. Suchner Barbara (1996): Schlesisches Wörterbuch. Husum: Druck- und Verlagsgesellschaft. Vaux, Bert / Cooper, Justin (1999): Introduction to Linguistic Field Methods. München/Newcastle: LINCOM EUROPA. http://wiki-commons.genealogy.net/images/5/54/Oesterreich-12.djvu?djvuopts&page=19. Zbiory projektowe.

13. Dziękuję za uwagę!  Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą “Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”.