Download
1 / 17
180 likes | 1.3k Views
CELLER & ARV. Kap. 1 10.klasse. Menneskets 23 kromosompar. En amøbe. Mål 1.t: Eg veit korleis eg bruker ei stereolupe (s. 41). Historien til mikroskopet på Lokus123.no. Celler vert delt inn i TO hovedtypar : Med og utan cellekjerne.
E N D
CELLER & ARV Kap. 1 10.klasse Menneskets 23 kromosompar En amøbe
Mål 1.t:Eg veit korleiseg bruker ei stereolupe (s. 41) • Historien til mikroskopet på Lokus123.no
Celler vert delt inn i TO hovedtypar: Med og utan cellekjerne. Celler UTAN CELLEKJERNE er små og enkelt bygd. Bakterier er dei minste og enklaste av alle livsformer.
Celler MED CELLEKJERNE har avgrensa cellekjerne inne i cella. Planter og dyr er bygd opp av slike.
Mål 3.t:Eg veit korleis plante- og dyreceller er bygd opp. (s. 9-10) To hovedtyper celler med cellekjerne: • PLANTECELLER: deiinneheld 1. Kloroplast, som inneheld klorofyll som omdannar sollys til energi. 2. Cellevegg, hard ”vegg” bygd opp av cellulose. Denne gjer at planten kan stå oppreist og halde på fasongen. 3. Vakuoler, væskefylt rom inne i cellen som held trykket oppe. Kan gje farge til f.eks. blåbær.
DYRECELLE: manglar cellevegg, kloroplaster og store vakuoler, men har lysosom. Dette er organeller som virkar som ”reinhaldsverk” i cella (bryter ned avfallsstoff og bakterier i cellen, og skadde eller ødelagte organeller i cellen).
Mål 4.t:Eg veit kva stamceller og virus er. (s. 10-12) • STAMCELLER: Uspesifiserte celler som ved å dele seg fleire gonger utviklar seg til spesialiserte celler (deilagarein kopi av seg sjølv samtidig som deigjer opphav til spesialiserte celler som muskel-, nerve- og hudceller). Kan dele seg ”uendeleg” mange gonger. Stor interesse knytta til stamcelleforsking (nøyaktig korleis ei stamcelle utviklast til ei spesialisert celle veit vi lite om). VIRUS: Består av ein DNA-tråd og ei proteinkappe rundt denne. Er 10-100 gonger mindre enn ein bakterie (kan kun sjåast i elektromikroskop). Mange er sjukdomsframkallande(noko som heng saman med deiraavhengighiet av levande celler for å formere seg).
Mål 5.t:Eg veit korleis tøffeldyr lever og beveger seg (s. 42)
Mål 6.t:Eg kan forklare fotosyntesen og kva glukose vert danna til (s.12-15) Fotosyntesen (den "berømte" filmen) FOTOSYNTESE: ”Å setjesaman ved hjelp av lys”. Delt inn i trinn: SOLLYS er energikilden i prosessen. • Vatn vert spalta til oksygengass OG karbondioksid. • Karbondioksid og hydrogen nyttast til å lage glukose og oksygengass. Fotosyntesen på viten.no GLUKOSE kan omdannast til cellulose, stivelse, feitt og røyrsukker.
Mål 7.t: Eg kan forklare kva celleånding og mjølkesyre er (s.15-17). Celler treng energi for å overleve, nokodeiskaffar seg ved å forbrenne glukose (C6H12O6) CELLEÅNDING, skjer i mitokondriene (Planteceller får energi fra fotosyntesen og lagra cellulose, dyreceller frå maten og lagra energi). Celleanding er å bryte ned glukosemolekyl til mindre molekyl, slik at energien vert frigjort (at den vert frigjort tyder at energien vert gjort ”fri” slik at cellene kan bruke energien). Energien vert til varme og energirike ATP-molekyl som cellene nytter til livsfunksjonar. Mjølkesyre er celleånding utan oksygen, jo bedre form man er i dess lengre tid tek det før vi får mjølkesyre.
Mål 8. time: Eg veit kva eigenskapar som kjem av arv og miljø, og kva kromosom er (s. 18-20) Arv er avgjerande for eigenskapene hjå eit individ. Eigenskapar skyldast ein kombinasjon av arvestoffet i cellene våre (auge- og hårfarge, blodtype) OG måten vi lever på (språk, frisyre, mote). Saman avgjer dette kroppsstorleik, skuleprestasjoner, intelligens etc. Kromosom tyder «fargbar kropp». Alle celler, utanom kjønnsceller, har dei same kromosoma (mennesket har 46, hunden 78, katten 34). Er lange DNA-molekyl som er kveila opp på kuleforma proteinmolekyl og falda mange gonger.
Mål 9. time: Eg kan forklare kva DNA-molekyl og den genetiske koden er (s. 20-23) Celler (engelsk)Frå kromosom til DNALokus123 DNA-molekyla er sjølve arvestoffet. Liknar ein stige som er vriden til ein spiral – ein heliks (dobbelheliks). Kvart trinn er sett saman av to molekyl som er basar: Fire ulike basar: A + T og C + G. Rekkjefølgja av para avgjer informasjonen i DNA-et. Eit gen er ein del av eit DNA-molekyl, og inneheld ei bestemt oppskrift for ein bestemt eigenskap. Kvar kode er sett saman av tre basar, og kvar kode svarer til ei aminosyre i eit protein.
Mål 10. time: Eg kan fortelje om Gregor Mendel, og nokre sentrale begrep i genetikken (s. 24-25). Gregor Mendel (1822-1884): «Genetikkens far». Studerte eigenskapane hjå erteplanplanterter ved å krysse planter med like/ulike eigenskapar første som klarte å beskrive korleis eigenskapar går i arv. Det han fann gjeld for alle med kjønna formering. Allel: To utgåver av same genet (eit på kvart kromosom) Dominant vs. recessiv: dominerande vs vikande gen Homo- og heterozygot: lik eller ulik genutgåve 16 år etter hans død forstod forskarar kor viktig arbeidet hans var! Typisk?
Mål 11. time: Eg kan forklare kva vanleg celledeling og reduksjonsdeling er (s. 25-28) DNA, oppbygning og replikasjonCelledelingLokus123 Ved kvar celledeling må arvestoffet overførastfrå morcella til dattercellene.Vi harvanleg celledeling og reduksjonsdeling, også kalla kjønnscelledeling.
Mål 12. time: Eg kan forklare korleiseigenskapar går i arv, og bruke krysskjema(s. 28-31)
Mål 13. time: Eg kan fortelje om genteknolgi og genetisk variasjon (s. 31-34) Genteknologi er en samlebetegnelse på de teknikkene som gjør det mulig å foreta presise endringer av DNA-et hos en organisme. Genmodifisering Første genspleising var i 1972, mellom bakterie og virus. Viktig: Alle organismer har samme type arvestoff – DNA. Genetisk variasjon er summen av alle de ulike genkombinasjonene som finnes i en bestand (stor variasjon = robust, liten variasjon = svak, flere ressesive sykdommer kommer til uttrykk).
