Mövzu : “PASTERELLYOZ VƏ LİSTERİOZ” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2011

1. Mövzu: “PASTERELLYOZ VƏ LİSTERİOZ” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. PASTERELLYOZ (pasteurellosis) • Pasterellyoz infeksion xəstəlik olub, iti gedən zaman septisemiya əlamətləri, digər gedişlərdə isə ən çox ağciyərin iltihabı ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Xəstəliyin infeksion xarakterli olmasını ilk dəfə Bollinqer 1878-ci ildə qeyd etmişdir. Sonralar Kitt qaramalda (1885-ci ildə), E.M.Zemmer, Pirronçito və Rivolto isə qoyunlarda pasterellyozun törədicisini müəyyən etmişdir. • 1880-cı ildə Paster quşlarda pasterellyozun törədicisini, 1881-ci ildə dovşan-ların pasterellyozunu Qafki, 1836-cı ildə Lofler donuzların, Qreste 1887-ci ildə camışlarda, Qalte 1889-cu ildə xırdabuynuzlu heyvanların pasterellyozu haqqında ilk məlumat vermişdilər. Paster quşlarda pasterellyozun törədicisini tam öyrənmiş və bakteriyanın kulturasını zəiflədərək vaksin hazırlamışdır. 1910-cu ildə ayrılmış amil Pasterin şərəfinə pasterella, xəstəlik isə pasterellyoz adlandırılmışdır. • Xəstəliyin törədicisinin zooloji təsnifatı haqqında elmdə uzun müddət mübahisə olmuşdur. Yalnız 1939-cu ildə Rozenbuş və Merqant tərəfindən xəstəliyin törədicisi, bütün növ heyvanlarda P.multocida olduğu sübut olundu. • Pasterellyozun etiologiyası, diaqnozu və profilaktikası M.Q.Qəniyev, P.V. Sizov, V.P.Şamatava, N.V.Nikiforova, M.A.Sidorov və başqaları tərəfindən öyrənilmişdir. Azərbaycanda ilk dəfə pasterellyoza qarşı effektli vaksini M.Q.Qəniyev hazırlamışdır. • Pasterellyoz geniş yayılmış xəstəliklərdən olmaqla ölkəmizdə ən çox quşlarda, donuzlarda, az halda isə iri və xırdabuynuzlu heyvanlarda müşahidə edilir

5. Iqtisadi zərər. Xəstəlik nəticəsində ölüm baş verir, məcburi kəsim aparılır, daxili orqanlar və cəmdəyin bir hissəsi çıxdaş edilir, dərinin zərərsizləşdirilməsinə xərc çəkilir, sağlamlaşdırıcı və profilaktik tədbirlər yerinə yetirilir ki, bu da kifayət qədər iqtisadi zərərə səbəb olur. • Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi P.multocida olmaqla, bu hərəkətsiz, uzunluğu 0,3-1,5 mkm və eni 0,15-0,25 mkm-dir, mikroskopla baxdıqda amil tək-tək, bəzən cüt-cüt və qısa zəncir şəklində düzülmüş görünür. Amil spor yaratmır. Qramla mənfi boyanır. Metilen abısı və Romanovski-Gimza üsulu ilə boyandıqda pasterellaların biopolyar boyanması görünür. • Pasterellalar fakültativ aerob olmaqla PH-7,4-7,6 olan adi qida mühitlərində, xüsusilə qan serumu əlavə olunmuş qida mühitlərində 37°C-də 18-24 saat müddətində yaxşı boy verir. • Pasterellalar bərk qida muhitində hamar (S), selikli (M) və nahamar (R) formalı koloniyalar yaradır. Kapsulalı (K-antigeni) və somatik (O-antigeni) antigenləri mövcuddur, • Patogen pasterellalar kulturada kapsula əmələ gətirir. Amilin patogenlik xüsu-siyyəti onun kapsulasındakı lipoid-polisaxarid kompleksi olması ilə əlaqədardır. • Ingilis alimi Roberts 1947-ci ildə müəyyən etmişdir ki, P.multocida-nın 4 immunoloji tipi mövcuddur. • Hal-hazırda pasterellanın K-antigenliyinə görə 4 sero-tipi məlumdur: A, B, D, E (Karter 1951). Törədicinin patogenlik və virulentlik xassələri tez-tez dəyişilir. Bir növ heyvandan ayrılmış serotip başqa növ heyvanlara patogen deyil. A tipli pasterellalar əsasən quşlarda, B və E tipləri qaramal və camışlarda, D tipi bütün növ heyvanlarda ayrılır. A tipi eyni zamanda donuzda, qaramalda və camışda da xəstəlik törədir. Qoyunlardan əsasən pasterellanın B və D tipləri ayrılır. (R.A.Qədimov, Ş.V.Vəliyev). • Davamlılığı. Xəstəliyin törədicisi nisbətən davamsız olmaqla yüksək temperatur, günəş şüaları və qurumanın təsirindən bir neçə dəqiqəyə inaktivləşir. • Pasterellalar 70-90°C istilikdə 5-10 dəqiqəyə, 100°C-də 1 dəqiqəyə, 1-5°C-də isə bir neçə gün müddətində tələf olurlar. Peyində 4 aya, çürümüş cəmdəkdə 1 aya qədər sağ qalır. • Dezinfeksiyaedici maddələrdən karbol turşusu 5%-li məhlul halında 1-3 dəqiqəyə, 5%-li xlorlu əhəng məhlulu 4-5 dəqiqəyə, 1%-li süleymani məhlulu 5 dəqiqəyə, 1%-li krezol 1 dəqiqəyə, 3-5%-li soda məhlulunu 50-60°C-də qızdır-dıqda 3-5 dəqiqəyə amilə öldürücü təsir göstərir. Pasterellaları vakumda dondurul-muş vəziyyətdə qurutduqda onların virulentlik və vegetasiya xüsusiyyətləri saxlanılır.

6. Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəəksərkəndtəsərrüfatıheyvanları, vəhşiheyvanlarvəquşlarhəssasdır. Otvəətyeyənheyvanlarda, pasterellyozçoxvaxtsekundarinfeksiyaformasındamüşahidəedilir. • Insanlardapasterellyozlaxəstələnir. Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstəvəxəstəlikdənsağalmışheyvanlardır. Beləheyvanlarpasterellarıənçoxtənəffüsyollarındagəzdirirvəburunaxıntısıiləətrafmühitiçirkləndirir. Bəzitədqiqatçılargöstərirlərki, xəstəliyəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardarastgəlinirvəamilsağlamheyvanorqanizmindəolubheyvanınümumirezistentliyimüəyyənsəbəblərdənaşağıdüşdükdəxəstəliktörədir. • ÖlkəmizdəyaşlıiribuynuzluheyvanlardavəvəhşigövşəyənheyvanlardaP.multocida-nın B tipi, Afrikaşəraitindəisə E tipi pasterellyoztörədir. Iribuynuzluheyvanlarınkörpələrivəcamışlardaamilin B tipi, quşlardaisə A tipi pasterellyozutörədir. Buzovlardabundanəlavəamilin A tipi vəP.haemolyticaenzootikpnevmoniyatiplipasterellyoztörədir. • Iribuynuzluvəxırdabuynuzluheyvanlaryaşındanasılıolmayaraqxəstəliyəhəssasdırlar. Camışdaxəstəliyəhəssasdır, onlarınarasındaölümiribuynuzluqaramalanisbətənikidəfəçoxdur. • Tropikölkələrdəxəstəliktez-tezqeydolunur. Ilinyağmurludövrlərindəxəstəlikdənölüm 70-100%-ə çatır. • Xəstəlikmövsümixarakterdaşımır. Qoyunlararasındaxəstəliyəilinbütünfəsillərindərastgəlməkolar. Qeydetməklazımdırki, xəstəliyəqışdavəyazınəvvəllərindədahaçoxtəsadüfolunur. • Xəstəliyinquşçuluqtəsərrüfatlarındayayılmasındagəmiricilərmühümroloynayır. Birnövheyvanorqanizmindəadaptasiyaolunmuşamildigərnövheyvanlarüçünözpatogenliyinisaxlayır. Donuzlarpasterellyozagörəqeyri-sağlamolanquşdamlarındasaxlandıqdaonlardaxəstəlikbaşverməsihaqqındaməlumatlarmövcuddur. • Pasterellyozdaxarakterikepizootolojixüsusiyyətlərdənbirionunsürətləyayılmaqabiliyyətinəmalikolmasıdır. Xüsusiləquşlararasındasürətləyayılmadahaqabarıqformadanəzərəçarpır. Quşlararasındapasterellyozunyayılmasındaxəstəliyintörədicisiiləçirklənmişyumurtavəxüsusiləonuninkubatoraverilməsimühümroloynayır. • Amilinyayılmasındayem, su, heyvanaxidmətəşyalarıəsassayılır. Bundanəlavə, pasterellyozamilininxəstədənsağlamlarakeçirilməsibəzikənələrvasitəsiləmüşahidəedilir. • Təbiişəraitdəheyvanlarınyoluxmasıəsasənaerogenyollabaşverir. Alimentarvədəritravmalarıiləyoluxmahaqdaməlumatlar var.

7. Patogenez. Tam öyrənilməyib. Beləgümanedilirki, müxtəlifyollarlaamilorqanizmədaxilolduqdansonra, onunorqanizmdəsonrakıinkişafıözününvirulentliyindənvəorqanizminrezistentliyindənasılıdır. Patolojiprosesininkişafındaamilinendotoksinimuhümroloynayır. • Orqanizmədaxilolmuşamiləvvəlcəözinkişafınıdüşdüyümühitdədavametdirir. Pasterellanınənçoxinkişafetdiyiorqantənəffüssistemiolduğuüçün aero-gen yoluxmaasanolur. Amilinixracetdiyitoksinselikqişasındanqanasorularaqorqanvətoxumanınümumimüqavimətinizəiflədir. Pasterellalarvəonlarıntoksiniqandamarlarına, limfaaxarlarınadüşübbütünorqanvətoxumalarayayılır. Toksininhemolitiktəsirindənselikliqişalardaqansağıntılarındanağciyərdə, dərialtıtoxumalardanekrotikiocaqlar (quşlardaisəyumurtalıqda) əmələgəlir. • Yüksəkvirulentlipasterellalarorqanizmdəitiformalıgedişəmalikolanpasterellyoz, zəifləriisəorqanizminrezistentliyikifayətqədərgüclüolduqdayüngülgedişlixəstəliktörədir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrübirneçəsaatdanbirneçəgünəqədərdir. Xəstəlikçoxiti, yarımiti, xronikigedişəmalikdir. • Itigedişzamanıtemperaturunyüksəlməsi, ümumidüşgünlük, nəbzintezləşməsi, gövşəməaktınınpozulması, mədə-bağırsaqsistemindəhərəkətinzəifləməsiiləəlaqədarolaraqdefekasiyanınçətinləşməsimüşahidəedilir. Nəciskütləsindəselikvəqannəzərəçarpır. 1-2 gündənsonraürəkfəaliyyətininzəifliyiiləəlaqədarolaraqheyvanölür. Bəzənisəxəstəliyininkişafıuzanaraqyarımitivəxronikigedişliolur. Bu zamandərialtıtoxumada, ağızboşluğundavəudlağınselikliqişasıaltındaşişlərinəmələgəlməsiiləözünügöstərir. Bəzənisəheyvanlardafibrinozpnevmoniyaəlamətləriaşkaredilir. Buna görədəxəstəliyinşiş, döşvəbağırsaqformasımüşahidəedplir. • Xəstəliyindöşformasındaheyvanlardatənəffüsünçətinləşməsi, quruöskürək, burunyolundanköpüklüaxıntınəzərəçarpır. Xəstəliyinsonundaqanlıishalgörünürvəəksərənbirneçəgünəölümbaşverir. Xəstəliyinşişformasındaheyvanınbaşnahiyəsində, boyunda, köksnahiyəsində, bəzənisəətraflarındərialtıtoxumalarındaşişmüşahidəedilir. Xəstəliyinbağırsaqformasındaəsasənhəzmsistemininkəskinpozğunluğubaşverir. Heyvanlardaiştahın normal olmasınabaxmayaraqonlardaümumizəiflikvəanemiyainkişafedir. Heyvanlardatənəffüsünçətinləşməsivəürəkfəaliyyətininzəifləməsinəticəsindəheyvantələfolur. Xronikigedişzamanıhəzmvətənəffüssistemininfunksiyasızəifdərəcədəpozulur, güclüishalnəticəsindəheyvanlardaarıqlıqbaşverir. Camışlardadapasterellyozungedişiqaramaldaolduğukimidir. • Qoyunlardapasterellyozzamanıtemperaturun 41,5°C-yə qədəryüksəlməsi, bəzəngövdəninöntərəfindədərialtıtoxumalardaşiş, ağciyərdəfibrinozluplevropnevmoniyamüşahidəedilir. Xəstəliyinikincivəüçüncügünüishalbaşverir. Ishaldansonrabədəntemperaturası 40,5°C-yə qədəraşağıdüşür. Görünənselikqişalarıhiperemiyalaşir. Burunboşluğundanirinlimayeaxır. Tənəffüsçətinləşir, öskürür, döşboşluğunuəllədikdəağrı hiss edirvənarahatolur. Xəstəlik 2-3 gündavamedirvəölümlənəticələnir. Xəstəliyinyarımitivəxronikigedişizamanıqoyunlardafibrinozluplevropnevmoniya, rinit, keratit, oynaqlarıniltihabıvəarıqlıqbaşverir.

8. Quzulararasındaölüm 1-2 günmüddətindəbaşverir. Bəzənxəstəlikxronikigedişliolurki, buzamanheyvanlardatənəffüsünçətinləşməsi, burunboşluğundanserozluaxıntıvəarıqlıqnəzərəçarpır. Donuzlardaçoxitivəiti forma zamanıümumiəlamətlərləyanaşıfarinkit, çənəaltısahəninşişigörünür. Şişçoxböyüdükdəasfiksiyanəticəsində 1-2 günətələfatbaşverir. Bəzənheyvanlardafibrinozluplevropnevmoniyasimptomlarıinkişafedir. Bu zamanboğulma, burun-danselikli-irinlivəbəzənisəqanlıaxıntıgəlir. Xəstəlikbirhəftəyəqədərdavamedirvəölümlənəticələnir. Xəstəliyinxronikigedişindəintensivarıqlıq, pnev-moniyaəlamətləri, dəridəsəpkilərinəmələgəlməsivəorqanlarınşişməsigörünür. • Xəzdəriliheyvanlardatemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, yemdənimtinavəsonrayuxarıtənəffüsyollarınıniltihabınaəsasolanklinikiəlamətlərgörünür. Mədə-bağırsaqsistemininiltihabıiləəlaqədarolaraqqanlıishalvə 1-2 günəheyvanlarınölümübaşverir. Bəzənxəstəlikxropikigedişliolurki, buzamanheyvanlardatənəffüsünçətinləşməsi, burunboşluğundanserozluaxıntınəzərəçarpır. Rinit, konyunktivit, fibrinozlu-irinliplevropnevmoniyaəlamətlərivəishalnəzərəçarpırvəmüəyyəntədbirləraparılmadıqdaölümlənəticələnir. • Çoxitigedişzamanıquşlardaheçbirklinikiəlamətgörünmür, qəflətənölümbaşverir. Itigedişzamanıquşlardaümumizəiflik, yemdənimtina, qanadlarınaşağısallanması, temperaturun 44°C-yə qədəryüksəlməsi, tənəffüsünçətinləşməsigörünür. Burundəliklərindənköpüklumayeaxır, pipikvəsaqqalsianozluolur. Quşlardaqanlıishalbaşlayırvə 1-2 gündənsonraölür. • Xəstəliyinyarımitivəxronikigedişizamanıarıqlıq, oynaqlarıniltihabıgörünür. Bu zamansaqtalınşişməsi, bərkiməsi, sonraonundeşilməsivədeşikdənisəboz-qəhvəyirəngdəeksudatınaxmasıgörünür. Bəzənisəabseslərdeşilmirvəbərkdüyünşəklindəəllənir. • Xronikigedişzamanıbəzənrinit, sinusitvəkonyunktivitmüşahidəedilir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəliyinitigedişindənölmüşheyvanındərialtıvəçənəarasısahələrindəşişvəqansağıntılarımüşahidəedilir. Epivəendokarddasubserozqansağıntılarıgörünür. Limfadüyünləriböyümüşolur. • Zədələnmişağciyərpaycıqlarınınsəthi fibrin qatıiləörtülmüş, onuayırdıqdaisəağciyərplevrasındaxeylimiqdardanöqtəvarıvəzolaqvarısağıntılarıgörünür. • Köksboşluğundaqırmızımtılmayetoplanmışolur. Xəstəliyinçoxitigedişindənölmüşheyvanınağciyərpaycıqlarındaboz, yaxudqırmızıhepatizasiyamüşahidəolunur. Ağciyərikəsənzamanparenximasıiləsəthiarasındafərqbilinmir. • Qaraciyərdəböyüməbəzihallardamüşahidəolunur. Kapsulaaltındaqapsağıntılarıgörünür. Dalaqdadəyişiklikazolur. Xronikiformadanölmüşheyvanlardaəsasdəyişiklikağciyərlərdəgörünür. • Buradafibrinozluvəyafibrinozlu-irinli, plevropnevmoniyanəzərəçarpır. Ağciyərinbəziyerlərindənekrozluocaqlargörünür. Parenximatozorqanlardaxırda, boz-sarırəngdənekrozocaqlarınatəsadüfolunur. Plevravəperitonüzərində fibrin çöküntüsüaşkaredilir. Oynaqlardaşorvarıirinlieksudatgörünür. • Xəstəliyinxronikigedişindənölmüşheyvanıncəmdəyiarıqolmaqladərialtıtoxumadahəlməşiklimayetoplanır. Köksboşluğundaserozlu-fibrinozlumayeolur. Xəstəliyinitiformasındanölmüşquşlarınserozvəselikliqişalarındaçoxlumiqdardaqansağıntılarıaşkaredilir. Gövdəninöntərəfindədərialtıtoxumadaserozlu-fibrinozluinfiltratmüşahidəedilir. Parenximatozorqanlardadistrofikidəyişikliklərgörünür. Mədə-bağırsaqsistemindəkataraliltihab, bağırsaqdaqansağıntılarıgörünür.

9. Diaqnoz. Pasterellyozadiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınmalıvəbaktereolojimüayinəaparılmalıdır. • Baktereolojimüayinəüçünmikroskopiya, təmizkulturanınalınmasıvəbiolojisınaqdanistifadəedilir. • Bu məqsədləlaboratoriyayakiçikheyvanlarınbütövcəmdəyi, (2-3) iri hey-vanlarınisəağciyərindən, qaraciyərindən, dalağından, böyrəyindən 5x5 smölçüdəkəsiklər, lüləsümükləri, ürəkbütövvəyaxudürəyinqanıgöndərilir. Patoloji material təzəölmüşheyvandangötürülməlidir. Əgəryoluzaqdırsavəyaxudhavaistidirsə, patolojimaterialı 40%-listerilqliserindəkonservləşdirməklazımdır. • Laboratoriyayagöndərilənpatolojimaterialdan (qan, qaraciyər, beyrək, dalaq, ağciyər) yaxmahazırlanır. • HazırlanmışyaxmalarQram, Romanovski-Gimza, Muromsevüsullarıiləboyanır. Qandanvəorqanlardanhazırlanmışyaxmalardapasterellalar ovoid vəyakokko-bakteriyaşəklindəolur. Romanovski-GimzavəMuromsevüsullarıiləboyadıqdabiopolyarlıqmüşahidəolunur. Qramüsuluiləmənfiboyanır. • Qandanparenximatozorqanlardanvəiliklisümükdən pH-7,4-7,6 olanqidamühitlərinəəkirlər. (ƏPA, ƏPB Xottinkervə Marten qidamühitlərinə) və 37°C temperaturda 24-28 saattermostatdayerləşdirirlər. • ƏPB-dəpasterellalarsınaqşüşəsinindibindəbulanıqçöküntüyaradır. 7-10 gündənsonraisəsınaqşuşəsiniastadansilkələyəndəpasterellalarsaçformasındaqalxır. • ƏPA-dapasterellalar S, K və M formalı oval, şəffaf (şehdamlasıkimi) hamar, dəyirmi, göyümtülvəbəzənisəqıraqlarıçıxıntılıolankoloniyalargörünür. • Biolojisınaqağsiçan, adadovşanı, göyərçinlərvəquşlarüzərindəaparılır. Bununüçünparenximatozorqanlardanhazırlanmışemulsiyavəyaalınmışkulturailətəcrübəheyvanlarıaşağıdakıdozalardadərialtınayoluxdurulur: ağ siçanlar-0,3 ml, adadovşanları-0,5 ml, 18-36 saatdansonrayoluxmuşheyvanlarölməlidir. Ölmüşheyvanlardantəmizkulturaalınmasıpatolojimaterialdapasterellalarınolduğunugöstərir. • Təfriqidiaqnoz. Iribuynuzluheyvanlardapasterelyozuqarayara, emfizematozkarbunkuldai, xırdabuynuzluheyvanlardaqarayara, bradzot, yamanşiş, diplokokkozvədiktokaulyozdan, quşlardaNyukaslxəstəliyindən, donuzlardataun, qarayaravəqızılyeldəntəfriqetməklazımdır. • Qarayaradaqanlaxtalanmır, dalaqböyüyürvəbaktereolojimüayinəzamanıBac.anthracisaşkaredilir. Emfizimatozkarbunkuldanqalınəzələlərdəxışıldayıcışişlərəmələgəlir, xəstəliyəiribuynuzluvəxırdabuynuzluheyvanlarhəssasdır. Baktereolojimüayinəzamanıisəcl.chauvacitapılır. • Qoyunlarındiktokaulyozundadaöskürməvəçənəarasınahiyədəşişlərgörünür. Lakinpasterellyozdanfərqliolaraqburadaiştahnormadaolur. Laboratoriyada Berman-Orlovusuluiləheyvannəcisindəhelmentsürfələrinintapılmasıdiktiokaulyozunolmasınıgöstərir. • Nyukaslxəstəliyinəyalnıztoyuqlartutulurvəbakteriolojimüayinəzamanımikrob (bakteriya) tapılmır. Korbağırsaqçıxıntıları, düzbağırsaqvəvəzilimədəiləəzələlimədəsərhədindəqansağıntılarıgörünür. • Donuzlarıntaunundayoğunbağırsaqdataun «qönçələri» vədalaqdainfarktsahələriaşkaredilir. Qarayaradaisəpatolojiprosesəsasən angina formasındagedir. Bütünbunlarlayanaşıbaktereolojimüayinədiaqnozudəqiqləşdirir.

10. Müalicə. Xəstəlikqeydedilmiştəsərrüfatdabütünheyvanlarklinikmüayinədənkeçirilir, bədəntemperaturuölçülür, xəstəheyvanlarsağlamlardanayrılır. Müalicəməqsədiiləpasterellyozəleyhinəserumdanterramitsin, oksitetrasiklin, biomisin, xlortetrasiklin, streptomisin, levomitsin, bitsillin-3, bitsillin-5 antibiotiklərdənistifadəedilir. • Müəyyənedilmişdirki, pensillinləstreptomitsininbirlikdəişlədilməsidahayaxşınəticəverir. Hərkqcanlıkütləyə 1,5 min TV buikiantibiotikinbirlikdəgündəbirdəfə, birneçəgünişlədilməsiheyvanlardayaxşımüalicəvasitəsikimiözünügöstərir. Qeydetməklazımdırki, pensillinayrılıqdapasterellyozatəsiretmir. • Pasterellyozəleyhinə serum xəstəliyin ilk dövrlərindəyaxşınəticəverir. Müəyyənedilmişdirki, serumunantibiotikvəsulfanilamidpreparatlarıiləbirlikdəişlədilməsisəmərəlidir. Pasterellyozlaxəstəquşlarmüalicəedilmir. • Immunitet. Təbiişəraitdəxəstələnibsağalmışheyvanlardaimmunitetyaranır. Immunitetinyaranmasında K və O antigenimühümroloynayır. Xəstəlikdənvəpeyvənddənsonraqeyri-sterilimmunitetyaranır, onagörədəheyvanlarda, xüsusiləquşlardavəxırdabuynuzluheyvanlardapasterelladaşıyıcısımüşahidəedilir. Müəyyənedilmişdirki, xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınqanınınserumupasterellalarınhomolojivəheterolojiştammlarıiləaqqlutinasiyaverir. • Süniimmunitetyaratmaqüçünölkəmizdə 1947-ci ildəM.Q.Qəniyeviribuynuzluqaramalınvəcamışlarınpasterellyozunaqarşıyarımmayehidrooksialüminformolvaksinhazırlanmışdır. Vaksinqaramalvəcamışlarabirincidəfə 5 ml, ikincidəfəisə 12-15 günkeçəndənsonra 10 ml vurulur. Immunitetmüddəti 8 aydır. • N.M.Nikiforovairibuynuzluheyvanların, quşlarınvədonuzlarınpasterellyozunaqarşıpresipitinləşmişformolvaksintəklifetmişdir. Bu vaksinprofilaktikvəməcburipeyvəndməqsədiiləistifadəedilir. • Iribuynuzluheyvanların, camışlarınpasterellyozunaqarşıistifadəolunanyarımmayeformolvaksindəeffektlihesabolunur. • Xəstəliyəqarşıqeyri-sağlamtəsərrüfatlarda 2 aylıqdanbaşlayaraqbütünheyvanlarildə 2 dəfəpresptinləşmiş formal vaksinləpeyvəndedilməlidir. Vaksin 12-15 günlükfasiləilə 2 dəfədərialtınairibuynuzluheyvanlara, qoyunlaravədonuzlara 5 ml, 2-ci dəfəiribuynuzluheyvanlara 10 ml, qoyunvədonuzlara 8 ml vurulur. Quzuvəçoşqalara 3 və 5 ml miqdarındavurulur. • Yarımmayeformolvaksin 12-15 günlükfasiləiləəzələarasına 1-ci dəfə 5 ml və 2-ci dəfə 10 ml işlədilir. • Hərikivaksinləpeyvənddənsonra 6 ay müddətinəimmunitetyaranır. • Donuzlarındiplokokkseptisemiyasına, paratifinəvəpasterellyozunaqarşıpolivalentformolvaksin (PPD) istifadəedilir. Pasterellyozagörəqeyri-sağlamolandonuzçuluqtəsərrüfatlarında emulsion vaksinlədonuzlarpeyvəndolunur. • QuşlarınpasterellyozuəleyhinəhazırdaittifaqmiqyasındaN.M.Nikiforovanınhazırladığı (zəif AV və K ştammlarından) vaksindahagenişistifadəedilir. Vaksin Krasnodar ETBS-dahazırlanır. Bu vaksinləpeyvəndetdikdəimmunitet 4-5 günəyaranırvə 4-6 ay davamedir. Quşlarınpasterellyozunaqarşıfransaavirulentştammındanhazırlanmışvaksindəndəistifadəedilir. • HazırdakəndtəsərrüfatıheyvanlarınınvəquşlarınpasterellyozunaqarşıN.M.NikiforovavəA.V.Lyukaçenkotərəfindənhazırlanmışemulsiyonvaksintəklifedilmişdir. Vaksintoyuqvəördəklərəboyunnahiyəsindən 1,5 ml dərialtına, qoyunlara 2 ml, iribuynuzluheyvanlaravədonuzlara 3 ml vurulur. • Immunitetmüddəti 6-12 aydır. • Son vaxtlarrespublikamızdaqoyunlarınpasterellyozuna, bradzotavəantero-toksemiyasınaqarşıbirkəvaksinasiyaaparılırki, budahərüçxəstəliyəqarşıgərginvəuzunmüddətliimmunitetyaradır. (Qədimov R.A. vəVəliyev Ş.V.).

11. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Təsərrüfatdairibuynuzluheyvanların, qoyunlarınvədonuzlarınpasterellyozumüşahidəedildikdəbəziməhdudlaşmalarqoyulur, bütünheyvanlarklinikimüayinədənkeçirilir. Xəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlardamüalicəaparılır, sağlamlarisəvaksinasiyaedilir. • Ətliyəverilənheyvanlardanbaşqa, qalanlarınıntəsərrüfatdankənaraçıxmasına, digərhəssasheyvanlarıntəsərrüfatagətirilməsinə, başqaxəstəliklərəqarşıcərrahiyyəəməliyyatıvəvaksinasiyanınaparılmasına, məcburikəsilmişheyvanlarınətindənistifadəedilməsinə, xəstəheyvanlarınotarılmasıvəsuvarılmasınaicazəverilir. Xəstəheyvanlarınsüdünü 5 dəqiqə 90°C-də pasterizasiyaetmək, həminsüdləheyvanlarınbalalarınıyemləməklazımdır. • Qeyri-sağlamtəsərrüfatlardaimmunizasiyailəyanaşıgəmiricilərdələğvedilməlidir, tövlələrdaimidezinfeksiyaedilməlidir. Ölmüşheyvanlarıncəmdəkləriyandırılırvəyautilzavodundaemaledilir. Qeyri-sağlamtəsərrüfatdanaxırıncıxəstəheyvansağaldıqdanvəvaksinasiyabütüntəsərrüfatdaaparıldıqdan 14 günsonraləğvedilir. • Quşlarınpasterellyozuzamanıxəstəlikbaşvermişquşdamıtəcridedilir. Xəstələröldürülürvəcəsədləryandırılır. • Bəzənqeyri-sağlamquşdamındakıbütünquşlaröldürülür. Iriquşçuluqtəsərrüfatlarındaxəstəliyinprofilaktikasıməqsədiləantibiotiklərinişlədilməsizəruridir. Xəstəlikmüşahidəedilmişquşdamlarındakıpeyinvəyemqalığıyığılaraqyandırılır. • Caridezinfeksiyaməqsədiilə 5%-likreolin, 2%-linatriumqələvisivə 20%-lisönmüşəhəngməhlulundanistifadəedilir. Məhdudlaşmaaxırıncıxəstəninaşkaredilməsindən 1 ay keçmişgöturülürvə son dezinfeksiyaaparılır. Xəz-dərilivəhşiheyvanlardaxəstəlikmüşahidəedilərsə, onlaroldürülür, digərheyvanlarisəantibiotikvəsulfanilamidqreparatlarıiləmüalicəedilir.

12. LISTERIOZ (listeriosis) • Listeriozinfeksionxəstəlikolub, meninqoensefalit, balasalma, metrit, mastit, septisemiyailəsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Listeriozaoxşarxəstəlikhaqtında ilk məlumatLusstinadı (1892) iləbağlıdır. 1915-ci ildə Atkinson buxəstəliyinAvstraliyadainsanlararasındayayılmasınıgöstərmişdir. 1924-1926-cı illərdəE.Morrey, YebbvəSusninxəstəliyinelmiəsaslarınıöyrənmiş, hind donuzlarındavədovşanlardaseptikxəstəlikmüşahidəetmişvəonlarxəstəadadovşanlarındanaldıqlarıbakteriyailəlaborotoriyatəcrübəheyvanlarındaxəstəliktörətmişvəqandamonositozmüşahidəetmişlər. 1927-ci ildəQ.PirnCənubiAfrikarespublikasındaölmüşərəbdovşanındanhəminbakteriyalarıəldəetmişvəonuListerinşərəfinəlisterallaadlandırmışdır. SonradanQ.PirixəstəliyintörədicisiniListeriamonocytogenesxəstəliyiisəlisteriozadlandırmışdır. Dahasonralisteriozdigərnövheyvanlardadamüşahidəedilmişvəonunəsasxüsusiiətləriöyrənilmişdir. • Keçmiş SSRI-dəbuxəstəliyinöyrənilməsiiləbirçoxalimlərməşğulolmuşlar. T.P.Slobospitski 1934-cü ildəçoşqalarıncəmdəyindəlisterellaya tam oxşarmikrobmüəyyənotmişdir. • Iqtisadizərər. Xəstəliyinletallığının 40%-ə qədərolması, heyvanlardaməhsuldarlığınaşağıdüşməsivəbalasalmanəticəsindəkəndtəsərrüfatınakifayətqədərzərərdəyir. Bundanbaşqamüxtəlifsağlamlaşdırıcıtədbirlərsistemindənistifadəedilirki, budamüəyyənqədərmaddivəsaitinxərclənməsinəsəbəbolur.

13. Törədicisi. HeyvannövlərininhamısındavəquşlardalisteriozuntörədicisiListeriamonocytogcmshesabedilir. Amil (0,3-0,5 və 0,5-2,0 mkm) tək-tək, cüt-cütvəyatopa-topayerləşənbakteriyadır. Bəzihallardabakteriyalarpolimorf sap, kokk, vibronformalardaolurlar. BakteriyalarbütünanilinboyalarıvəQramüsuluiləmüsbətboyanır. Mikroblarkapsulavəsporəmələgətirmir. Təzə (4-6 saatlıq) bulyon, kulturasındabakteriyahərəkətlidir. Ət-peptonluaqar-aqardabakteriyalarpasterellayaoxşarnazik, şehvari, diametri 1-1,5 mm olankoloniyalarəmələgətirir. • Bakteriyalar 1%-liqlükozada, 2-3%-liqliserindəvəqaraciyərliaqar-aqardadahayaxşıinkişafedir. Təfriqidiaqnostikaməqsədiilə 1%-liqlükozadan, ət-peptonlumühitdən, kartofmühitindənistifadəedilir. Həminmühitdəqızıl-yeltörədicilərivəpasterellalarinkişafetmirlərvəəksinəçoxzəif, listerellalarisəyaxşıinkişafedirlər. (I.Rozanov) • Ət-peptonlubulyondabakteriyalarbulanıqəmələgətirirlər. Çalxalayanzaman ƏPB-dadalğavarışəkilalınır. Sınaqşüşəsinindibindəağçöküntüəmələgəlir, bulyonisəbulanıqqalır. Bakteriyalarbulyonunüzərindəpərdə, sınaqşüşəsinindivarındahalqaəmələgətirir. Listerellalarət-qaraciyərbulyonunda, ət-peptonluqaraciyər, 1%-liqlükozalıvəqliserinliqidamühitindəyaxşıyetişir. • Ət-peptonlujelatindəlisteriyalarsapvarıkənarlaraşaxələnmiş boy verir, jelatinisəparçalanmır. Qanlıaqar-aqardahemolizəmələgətirir. Listerellalar 1-2 günəqlükozanı, qalaktozanı, maltozanı, mannozanı, ramnozanı, levulozanı, salisiniparçalayaraqturşuəmələgətirir. Laktozanı, saxarozanı, ksilozanı, qliserini, sorbiti, arabinozanı, kraxmalıvəmannitiparçalamır. Salisiniparçalamaxüsusiyyətinəgörətörədiciqızılyelintörədicisindənfərqlənir. Indolvəhidrogen-sulfidəmələgətirmir. • Listeriyalarmürəkkəb antigen quruluşamalikdir. Bunlarda 15 somatikvə 5 turnaantigenimövcuddur. Listeriyalarətvəsümükununda 5 ayaqədər, taxılməhsullarında 4 ayaqədərsağqalır. Adisudabiril, buzdaikiildənçoxezhəyatfəaliyyətinisaxlayır. • Kimyəvidezinfeksiyamaddələrindən 3%-linatriumqələvisiyarımsaata, 5%-likreolin 10 dəqiqəyə, 2,5%-li formalin 3 saata, 20%-liyenisönmüşəhəngməhlulu 30 dəqiqəyəamiliməhvedir.

14. Epizootolojixüsusiyyətləri. Listeriozaəksərnövkəndtəsərrüfatıheyvanları, vəhşiheyvanlarvəquşlarhəssasdır. Cavanvəboğazheyvanlarxəstəliyidahaağırformadakeçirir. Laboratoriyatəcrübəheyvanlarındanağsiçanlar, hind donuzu, siçovullarvəadadovşanlarıhəssaslıqgöstərir. Keçmiş SSRI-dəbundanəlavəxəzdəriliheyvanlarınvəforellərinxəstələnməsidəqeydəalınmışdır. • Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstəevvəvəhşiheyvanlarolmaqla, nəcislə, sidiklə, südlə, atılmışbalavəbalaətrafımayeiləxaricəifrazedilir. Təbiişəraitdəyoluxmaalimentaryolla, bəzənisədərizədələnmələrivəselikliqişalarvasitəsiləolur. Infeksiyatörədicisininkeçiricifaktorlarıkimigənələri, birələrivə s. göstərməkolar. Listeriozilinfəslindənasılıolmayaraqçoxvaxtmüşahidəedilir. Ancaqirivəxırdabuynuzluheyvanlardaqışdavəyazınəvvəllərindəxəstəlikdahaçoxnəzərəçarpırki, buda o dövrdəmüxtəliffaktorlarıntəsirindənorqanizminümumirezistentliyininaşağıdüşməsiiləizahedilir. Xəstəlikdəstasionarlıqmüşahidəedilirki, beləhallisteriyaların, gəmiricilərinvəhəşəratlarınorqanizmindəuzunmüddətqalması, yəniinfeksiyadaşıyıcılığıiləizahedilirki, budaxəstəliyintəbiiocaqlığınasəbəbolur. Vəhşiheyvanlararasındalisteriyalarındövretməsindəgənələrəsasheeabedilir. Listeriozadətənsporadik, bəzənisəepizootiyahalınta, gedir. • Qoyunlardaxəstəlikmövsümləəlaqədarolmaqlaənçoxqış-yazfəsillərindəmüşahidəedilir. Çünkibudövrdəorqanizminümumirezistentliyiaşağıdüşürvəamilinbəzikeçiricifaktorları, xüsusiləgəmiricilərfəallaşır. Ilinbufəsillərindəheyvanlaraəsasən silos verilirki, budaheyvanlarılisteriyalarlayoluxdurur. Ilinistifəsillərindəqoyunlarotlaqsahəsindəolduğunagörəgəmiricilərlətəmasdaazolur, günəşşüasıisəətrafmühitdəlisteriyalarıməhvedir. Bu dövrdəheyvanlarınümumirezistentliyiyüksəkolduğunagörəxəstəlikbaşvermir. Qoyunlardanfərqliolaraqdonuzlardamövsümlülüknəzərəçarpmır. • Listeriozüçünxarakterikhalonunstasionarlığıdır. Təbiətdəvəhşiheyvanlardalisteriyalardaimasaxlanırvəəlverişlişəraitdəkəndtəsərrufatıheyvanlarıarasındaxəstəliyinyayılmasınasəbəbolur. • Patogenez. Xəstəliyinpatogenezi tam öyrənilməmişdir. Müəyyənedilmişdirki, orqanizmədaxilolmuşamillimfogenvəhematogenyollabütüntoxumalarayayılır. Hematogen-sefalitikbaryervəyaperinevralyollamərkəzisinirsisteminəkeçir. • Infeksionprosesinorqanizmdəinkişafımakroorqanizminümumirezistent-liyindənvəlisteriyalarınvirulentlikdərəcəsindənasılıdır. Beləki, orqanizminümumirezistenliyiyüksəkvəamilinvirulentliyiaşağıolduqdalisteriyalarimmunokompitenthüceyrələrtərəfindənsaxlanır. Onagörədəinfeksionproses latent formadagedir. • Amilyüksəkvirulentliyəmalikolduqdaorqanizminrezistentliyiaşağıolanzamanyaşlıheyvan, ardamərkəzisinirsistemininpozğunluğu, körpəheyvanlardaisə sepsis başverir. Listeriyalarınhematoensefalitbaryerdənmərkəzisinirsisteminəkeçməsinionlardahialuronidazafermentinin, olmasıiləizahedilir. • Spontanvəeksperimentallisteriozdanölmüşheyvanlardalisteriozunlokali-zasiyayerindənasılıolaraq 3 vəziyyətmövcuddur: 1.Listeriyaların ancaqbaşbeyindəolması; 2.Listeriyaların başbeyindəvədaxiliorqanlardayayılması; 3.Listeriyaların yalnızdaxiliorqanlardayayılması. • Listeriyalarınpatogenliyionuntoksiniiləəlaqədardır. Iltihablıorqanvətoxumalardalisteriyalarınvətoxumalarıntoksikiməhsullarınıntəsirindənqandamarlarınınkeçiriciliyipozulur, maddələrmübadiləsipozulurvəzəifləyir, qanıntərkibindəzülalfraksiyalarınınnisbətidəyişilir.

15. Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrübirhəftədən 1 ayaqədərdavamedir. Listeriozseptiki, sinir, genital vəatipikformalardagedir. • Xəstəliyinseptikiformasıkörpəheyvanlardamüşahidəedilir. Septikiəlamətlərdənəlavəheyvanlardasinirpozğunluğuəlamətləri, ətraflardazəiflik, tənəffüsünçətinləşməsi, öskürəknəzərəçarpır. Xəstəliyinseptikiforması 1-2 həftədavamedirvəçoxvaxtölümlənəticələnir. • Sinirformasızamanıəvvəlcətemperaturunyüksəlməsi, işıqdanqorxma, gözdənvəburundanmayeaxmasıgörünür. Sonrasinirpozğunluğuəlamətləri, yenidepressiyavəataksiyanəzərəçarpır. Heyvanlardaqıcolmalar, əzələtitrəmələrivəiflicyaranır. Xəstəliyinbuformasındagövşəyənheyvanlardamədəönlüklərininatoniyası, görməninpozulmasımüşahidəedilir. Qoyunlardaboyununyanaəyilməsi, donuzlardaisəgeriyəhərəkətxarakterikklinikisimptomhesabedilir. Xəstəliyinsinirformasıbirneçəsaatdanbirhəftəyəqədərdavamedirvəölümlənəticələnir. • Xəstəliyin genital formasızamanıboğazheyvanlardabalasalmabaşverir. Sonraendometritvəmastityaranır. • A tipik forma nadir hallardagörünməkləağciyəriniltihabıvəqastroenteritəlamətlərinəzərəçarpır. • Quşlardalisteriozzamanısinirpozğunluğuəlamətləriiləbərabərkonyunktivit, görməninpozulması, ağızvəburunboşluğundanserozlumayeninaxmasıvə s. görünməklə 50- 100% ölümlənəticələnir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəliyinseptikiformasındanölmüşheyvanlardaserozvəselikliqişalardaqansağıntıları, dalaqdavəlimfadüyünlərindəhiperemiyamüşahidəedilir. Parenximatozorqanlardadistrofikidəyişikliklər, kataralvəhomorojiqastroenteritgörünür. Bunlardanəlavəparenximatozorqanlardanekrotikidüyünlərmüşahidəedilir. • Sinirformasızamanıhistolojimüayinənəticəsindəmeninqoensefalomielitdəyişikliklərigörünür. Yənibeyininşişməsi, qansağıntılarıvədamarlardadoluqanlılıqmüşahidəedilir. • Xəstəliyin genital formasındanölmüşheyvanlardaendometrit, atılmışdöldəşişkinlik, başvədöşnahiyəsində, dərialtıtoxumadainfiltrattoplanmasınəzərəçarpır. Parenximatozorqanlardanekrozsahələrivəbəzənabsesaşkaredilir.

16. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınırvəmütləqbakteriolojivəserolojimüayinəaparılır. • Laboratoriyadamüayinəüçünölmüşheyvanınparenximatozorqanları, beynivəyabütövcəmdəyigöndərilir. Balasalmazamanıbalabütöv, cinsiyyətorqanlarındanisəonlarınaxıntısısterilsınaqşüşəsindəgöndərilir. • Laboratoriyadagötürülmüşmaterialdanyaxmahazırlanaraqmikroskopiyaedilir, qidamühitlərinəəkilərəkamilintəmizkulturasıalınırvəbiolojisınaqqoyulur. Biolojisınaqməqsədilə hind donuzlarındakonyuktivayapatolojimaterialınsuspenziyasıyeridilir. Keratokonyunktivitinbaşverməsipatolojimaterialdalisteriyalarınolmasınıgöstərir. Ağsiçanlardabiolojisınaqaparılanzamanonlarınhəssaslığınınyüksəldilməsiüçunyoluxdurmadan 4 saatqabaqəzələarasına 5 mqkortizonvurulmalıdır. • Serolojireaksiyalardanlisteriozundiaqnozuzamanı AR və KBR istifadəedilir. Qaramalda 1:200-də, donuzvəxırda-buynuzluheyvanlarda 1:200-də titrmüsbəthesabedilir. • Son zamanlardiaqnozməqsədiləlyüminissentmikroskopiyadanistifadəedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiquduzluqdan, Aueskixəstəliyindən, yamankataralisitmədən, brusellyozdanvəkampilobakteriozdantəfriqetməklazımdır. • Quduzluqdaaqressivlik, sinirhüceyrələrindəisəBabeşNeqricisimcikləriəsassayılır. Aueskixəstəliyindədonuzlardanbaşqadigərheyzanlardaqaşınmamüşahidəedilir. • Yamankataralisitmədəəsasənbaşnahiyəsindəkiselikliqişalardailtihabvəgözünbozarmasınəzərəçarpır. • Brusellyozvəkampilobakteriozdasinirpozğunluğuəlamətlərigörünmürvəbaktereolojimüayinəninnəticəsiəsassayılır. • Müalicə. Xəstəliyinbaşlanğıcındaantibiotikvəsulfanilamidpreparatlarınınişlədilməsieffektlidir. Streptomisinvəbiomisinhərkqcanlıkütləyə 10-30 mqgündə 2 dəfəsağalanaqədərtətbiqedilməlidir. Bundanbaşqasimptomatikmüalicəaparılmalıdır. Bu məqsədləmədə-baqırsaqvəürəyinfəaliyyətininizamlayanvasitələrdənvə s. istifadəedilməlidir. Xəstəliyəqarşıspesifikmüalicənasitəsiyoxdur.

17. Immunitet. Əksərtədqiqatçılarınfikrincətəbiişəraitdəxəstələnibsağalmışheyvanlardanisbiimmunitetyaranır. Xəstəlikdənsağalmışheyvanlarınqanındaaqqlütininlər, presipitinlərvəkomplementbirləşdiriciəkscisimləraşkaredilir. Ancaqrekonvalisentlərinserumumüalicəxassəsinəmalikdeyil. Listeriozdaimmunitettoxumaxarakteridaşıyırvəsünişəkildəimmunitetəldəetməküçünlisterellalarınavirulentvəzəifvirulentliştammlarındanistifadəedərəkvaksinhazırlanır. • Xəstəliyəqarşı ilk vaksingənələrdənalınmış A ştammındanhazırlanmışdır. 1974-cü ildə AUF ştammındaihazırlanmışqurudirivaksintəklifedilmişvəmüvafiqtəlimatəsasındatətbiqedilir. • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Listeriozunprofilaktikasıüçüntəsərrü-fataheyvanlarhəmişəxəstəliyəgörəsağlamtəsərrufatlardangətirilməlidir. Yeminkeyfiyyətinəhəmişənəzarətedilməlivəgəmiricilərəqarşımübarizəaparılmalıdır. Təsərrüfatdaxəstəlikmüşahidəedildikdəprofilaktiktədbirlərdənistifadəolunur. Bütünheyvanlarklinikimüayinədənkeçirilirvəmüayinəninnəticəsindənasılıolaraq 3 qrupabölünür: xəstələr, xəstəliyəşübhəlilərvəyoluxmayaşübhəlilər. • Mərkəzisinirsistemininpozğunluğuiləözünügöstərənxəstələrtəsərrüfatdaxilindəöldürülür, başıvəzədələnmişorqanlarıutiləverilir, ətisəmöhkəmbişirildikdənsonraistifadəolunur. • Yoluxmayaşübhəlilərqrupundanəzarətaparılır, qoyunlarvaksinasiyaolunur, digərnövheyvanlaraisəprofilaktikaməqsədiləantibiotiklərverilir. Xəstəheyvanlardanalınmışsüdbişirilibheyvanlarayemkimiverilir. Peyinbiotermikiüsullazərərsizləşdirilir. Dezinfeksiyaməqsədilə 3%-linatriumqələvisi, 2%-lixlorluəhəngməhlulu, 6% likreolinemulsiyadanistifadəedilir. • Təsərrüfatdanaxırıncıxəstəninayrılmasından 2 ay sonravəburadakıheyvanlarınserolojireaksiyalarlayoxlanmasızamanımənfinəticəalındıqdansonraməhdudlaşmagötürülür.