Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 3): Etniczność a postawy i stereotypy etniczne (postawy wobec „innych”, stereotypy i obrazy etniczne, stałość i zmienność postaw etnicznych).

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 1. Wstęp (powtórzenie): • atrybuty (kryteria) etniczności, etniczność prymordialna, sytuacyjna i instrumentalna; • „narodowość” prymordialna (M. Łuczewski): • „trwałe” (moralno-normatywne) przywiązanie jednostki do narodu, „wieczne” (długie) trwanie narodu, jednolitość narodu (ujednolicenie kulturowe); • kategoryzacja społeczna – polskość jako rzeczownik (Polakiem jest się lub nie) oraz polskość jako przymiotnik (stopniowalność); • badania w Żmiącej (F. Bujak, Z. Wierzbicki). • film – znaczenie „ojczyzny” dla mniejszości ukraińskiej: • społeczność ukraińska i wysiedlenia (Akcja Wisła w 1947 r.); • podział na podział na tereny „ojczyste” (autochtoniczne) oraz tereny diaspory (obecnej ojczyzny) ; • rola religii grekokatolickiej w utrzymaniu etniczności.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 2. Badanie nastawień badań wobec innych narodów: • znaczenie tej problematyki: • istotne cechy myślenia o społeczeństwie (świadomość podziałów „my” i „oni”); • źródło tożsamości społecznej i kultury zbiorowości; • podstawy relacji i konfliktów między grupami społecznymi: • tradycja i historycznie ukształtowana sympatia lub niechęć; • zmiany geopolityczne świata; • środki masowego przekazu (analiza dyskursu); • sytuacja polityczna w kraju (sytuacja gospodarcza, nastroje polityczne); • społeczne przemiany – pamięć historyczna i wiek (pokolenie); • demokracja – postawy otwarte i zamknięte.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 3. Badania nastawień Polaków wobec innych narodów: • badanie styczeń 2012 r. (ranking sympatii i niechęci wobec narodowości): • „Wschód” i „Zachód”; • silny związek sympatii ze wskaźnikiem rozwoju społecznego (im wyższy poziom życia, tym większa sympatia dla danego narodu; • analiza czynnikowa: • czynnik I grupuje narody lubiane przez Polaków (wskaźnik sympatii co najmniej 0,48 , wszystkie narody UE); • czynnik II grupuje narody mniej lubiane przez Polaków (min. Wschodni sąsiedzi, narody bałkańskie narody). • zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1993 – 2012 r. : • widoczna jest tendencja do powolnego (niesystematycznego) wzrostu sympatii do prawie wszystkich narodowości; • w ostatnich kilkunastu latach zaszły pozytywne zmiany w stosunku Polaków do wszystkich naszych sąsiadów. • zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1975 - 1991 r.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 4. Próba wyjaśnienia (I) – właściwości ocenianych narodów oraz ich relacji z Polakami: • poziom rozwoju gospodarczego; • podobieństwo cywilizacyjne i systemów polityczno- ideologicznych; • podobieństwo wyznaniowe i kulturowe (językowe); • świadomość historycznych związków: • związki kulturalne i dynastyczne,; • zabory i II wojna światowa, pamięć konfliktów. •  bycie „mniejszością” na terytorium Polski (niegdyś lub obecnie); • postrzeganie odmienności cech kulturowo-etnicznych; • odległość geograficzna; • liczba wyjazdów Polaków do danego kraju; • częstość ukazywania danego kraju (narodu) w środkach masowego przekazu (w jakim świetle, z jakich przyczyn?).

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 5. Próby wyjaśnienia (II) - cechy społeczne respondentów: • płeć; • wiek – problem pokolenia; • wykształcenie; • wielkość miejsca zamieszkania; • region zamieszkania: • bliskość granicy zachodniej lub wschodniej; • religijność; • dochody i poczucie stabilizacji zawodowej.  

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 6. Próby wyjaśnienia (III) – różnicowanie postaw wobec innych narodów (trwałość i zmienność postaw etnicznych): • trwałość i zmienność znaku; • podtrzymywanie nastawień: • środki masowego przekazu - filmy; • książki – czytanki; • rodzice; • dyskurs prowadzony w prasie i RTV. • „sytuacyjność” nastawień; • stereotypowość dzieci (!).

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 7. Problemy zmiany nastawienia wobec innych narodów: • możliwości zmiany nastawień: • indywidualizacja „innych”; • poszukiwanie podobieństw; • rozszerzanie kategorii „my”; • kontakty dobrowolne, o silnych emocjach (pozytywnych). •  rola edukacji (szkoły) w tym procesie: • uświadomienie i refleksja nad „my” i „oni” ; • rola wiedzy; • kształtowanie dyskursu publicznego („kulturowa poprawność”). • umacnianie nastawień: • negatywne emocje, rywalizacja i wzory negatywne.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 8. Badanie stereotypów etnicznych: • badania stereotypu - dlaczego się rozprzestrzenia i jest „trwały” społecznie?; • znaczenie problematyki „stereotypu”: • istotne cechy myślenia o społeczeństwie – potoczna wiedza społeczna i uproszczone sądy na temat innych; • źródła tożsamości społecznej – fakt utożsamiania się z jakąś grupą powoduje, że podzielamy z innymi podobne stereotypy na temat innych; • podstawy kultury zbiorowości – stereotypy tworzą „pewniki społeczne”, czyli sądy uważane przez członków za oczywiste i nie podlegające dyskusji; • podstawa konfliktów między grupami.

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 9. Pojęcie „stereotypu”: •  z języka greckiego – stereo, czyli „trwała forma” (w rzeźbiarstwie); • W. Lippmana z 1922 r. – „obraz w głowie jednostek” - akcentował jego funkcjonalność, ale później podkreślał już jego ułomność. • główne cechy stereotypu: • nadmierne uogólnienie; • wywołuje irracjonalne procesy poznawcze (jest nieuzasadniony); • „sztywny” (czyli niezmienny) i trwały społecznie; • nieprawidłowe wzory atrybucji (przypisania) i błędne postrzeganie przyczynowe; • racjonalizacja uprzedzeń i dyskryminacji; • znaczenie nazwy („słowa”) - rodzi emocje, jest emocjonalna (element afektywny).

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 10. Wprowadzenie do problematyki badań nad stereotypami: • ewolucja badań nad stereotypami – od „ułomnego” narzędzia do neutralnego ujęcia - mogą być one: • negatywne i pozytywne; • trafne lub nietrafne (hipoteza „jądra prawdy”); • odporne na zmiany lub ulegające zmianom; • mogą wpływać na ludzkie sądy w pewnych sytuacjach społecznych, a w innych zaś w ogóle nie – dlaczego?; • wiążą się ze sferą poznawczą, ale też z motywacjami, emocjami i językiem. • związek z innymi ważnymi pojęciami „etniczności”: etnocentryzmem, dyskryminacją, uprzedzeniami, przesądami.

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 11. Płaszczyzny badań stereotypów: • poznawcze i afektywne cechy stereotypów: • afektywne – reakcje związane z ocenami; • poznawcze – informacje znaczeniowe (skojarzenie z określonymi cechami). • kulturowe i indywidualne: • „kulturowe” – dotyczy powszechnych, społecznie podzielanych przekonań; • „indywidualne” – kojarzenie jednostki z określoną grupą społeczną. • poziomy: • indywidualne – znaczenie dla jednostki; • zbiorowe – część kultury zbiorowości.

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 12. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (I): • schemat poznawczy – organizuje i selekcjonuje informacje, tworzy oczekiwania oraz narzuca emocje; • traktowany jest jako nadmierne uogólnienie i uproszczony obraz; • struktura: • „cecha kategorialna”, która określa przynależność do grupy (najczęściej nazwa grupy); • „zespół kojarzonych cech” dotyczących wyglądu, charakteru itp. •  powstawanie stereotypu: • dostrzeganie cech dystynktywnych, „ekonomika” myślenia; • „iluzoryczna korelacja” - powiązanie przynależności etnicznej oraz cech charakteru; • socjalizacja, tradycja, przekaz kulturowy.

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 13. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (II): • czynniki sprzyjające myśleniu stereotypami: • kategoryzacja społeczna („my” i „oni”); • podkreślanie różnic między ludźmi; • faworyzowanie grupy własnej; • ujednolicanie obrazu członków danej grupy; • „błąd atrybucyjny” – przypisywanie określonych zachowań: • o „swoich” mówimy w kategoriach osób, zaś o „innych” w kategoriach ich cech charakteru. •  trwałość stereotypu („jego społeczna bezwładność”): • konformizm zewnętrzny; • selekcja informacji; • jest zautomatyzowany i pochodzi z naszej „pamięci trwałej”.

15. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 14.Ujęcie poznawcze „stereotypu” (III): • kulturowe ujęcie poznawcze: • stereotypy są traktowane jako zbiór informacji o grupach społecznych upowszechnianych wśród członków mojej grupy; • pytania - jak są one uczone i przekazywane?, jak się one zmieniają w czasie?, przez kogo? itp.; •  nacisk na badanie: • sfery języka – stereotyp wychodzi poza jednostkę i powoduje, że ma szeroki konsensus społeczny: • dostarcza kategorii, nazw itp. do porównywania się z innymi; • dostarcza „etykiet”; • emocjonalność języka.

16. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 15.Ujęcie poznawcze „stereotypu” (IV) – badanie : • środków masowego przekazu – literatury, RTV, kina, gazet, ulotek, naklejek samochodowych itp.: • tworzą „informacyjną autostradę”, po której upowszechniają się stereotypy; • tworzą dyskurs publiczny; • stanowią ważny składnik stereotypów grupowych. • normy i role społeczne: • dostosowanie do zwyczajów grupie - normy tworzą klimat społeczny, w którym stereotypy są reprezentowane i utrzymywane u jednostek, grup, pokoleń itp.; • oczekiwania związane z stereotypami determinują reakcje społeczne na członków grup i ich zachowania.