POZNAŃ

1. POZNAŃ Barbara Dydo, II pp Procesy Osadnicze

2. Poznań. Proces przekształcania w miasto nowoczesne. • Przełom XIX i XX wieku – dynamiczny rozwój. • Wzrost demograficzny (kilkunastokrotny). • Rozwój terytorialny i ekonomiczny. • Widoczny proces industrializacji i urbanizacji.

3. Sytuacja ludnościowa. Spis powszechny ludności przeprowadzano w latach 1816-1822 co roku, w latach 1822-1867 co trzy lata, następnie do roku 1875 co cztery lata, a od 1875 do 1910 roku co pięć lat. Dane zawsze podawane były na początek grudnia. Rozwój ludnościowy cechowała tendencja wzrostowa z wyraźnymi załamaniami. Okresowe wahania spowodowane były: kataklizmami wojennymi, nieurodzajem i epidemiami.

4. Sytuacja ludnościowa. • W końcu roku 1816 Poznań miał 23,8 tys. mieszkańców. • W 1817 roku odnotowano spadek aż o 1236 osób (powód – głód wywołany nieurodzajem). • W latach 1822-25 średni roczny przyrost wynosił 446 osób, a w latach 1825-28 nawet 617. • Do 1831 r. na skutek panującej zarazy cholery, roczna liczba ludności zwiększyła się tylko o 404 osoby. Odnotowano znaczący wzrost liczby stacjonującego wojska (z 2023 w 1928 r. do 3133 w 1831 r). • Do roku 1840 odnotowano spadek liczby ludności. • W latach 1840-46 w związku z postępem industrializacyjnym, zmianą sytuacji gospodarczej Poznania średni roczny przyrost absolutny ludności cywilnej przekroczył 1000 osób.

5. Sytuacja ludnościowa. • Od roku 1846 aż do 1871 mówi się o regresie ludności Poznania. (wojna, głód i epidemia cholery). • Po roku 1871 znów nastąpił przyrost ludności (56,4 tys.), Zwiększyła się gęstość zaludnienia. • W roku 1880 było już 65,5 tys., a w 1895 – 73,2 tys. • Ze względu na inkorporację w 1900 roku liczba ludności gwałtownie wzrosła do 117 tys. • Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 156,7 tys. • W końcu 1917 roku było już tylko 145,3 tys., odnotowano wówczas rekordową liczbę wojska 19,6 tys.

6. Sytuacja przestrzenna miasta. • Układ koncentryczny, skupiska mieszkańców w dzielnicach centralnych. • Duże zagęszczenie w śródmieściu. • Ze względów militarnych zakaz wznoszenia budynków mieszkalnych poza murami miasta. • Forteczny charakter Poznania hamował jego „naturalny” rozwój. • W 1900 roku ważną rolę w kształcie przestrzennym, liczbie i strukturze ludności odegrała inkorporacja – określiła możliwości rozwoju miasta. Przyłączono wówczas: Łazarz, Górczyn, Jeżyce i Wildę. • Przed inkorporacją miasto obejmowało 947 ha, po powiększeniu obszaru 3 303 ha. • Po roku 1900 w warunkach wielkomiejskich aglomeracji następowało zintegrowanie przestrzenne i funkcjonalne zespołu osadniczego, spajającego śródmieście (Stare Miasto prawo- i lewobrzeżne) z otaczającym je obszarem.

7. Fortyfikacje.Cytadela poznańska. • 14 sierpnia 1928 roku zatwierdzono projekt budowy cytadeli poznańskiej. • Projekt wykonał mjr Johann Leopold von Brese. • Lokalizacja – obszar wsi Winiary i Bonin. • Duży plac obozowy otoczony rozbudowanym systemem obronnym oraz przystosowanymi do obrony koszarami. • Cytadela poznańska zaliczana jest do klasycznych przykładów nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej (oparta na założeniach teoretycznych szkoły francuskiej).

8. Fortyfikacje. • Budowę potężnych obwarowań rozpoczęto w 1829 roku, a zakończono w 1869 roku. • Komunikację z przedmieściami zapewniało 11 bram. • W latach 1872-73 wzniesiono zewnętrzną linię fortyfikacji. • Rozwijające się miasto w II połowie XIX wieku szybko wypełniło zabudową siatkę wytyczonych ulic. • Decyzję o zburzeniu obwarowań pruskich na początku XX wieku spowodował dynamiczny rozwój przemysłu. • Zburzenie fortyfikacji umożliwiło rozwój urbanistyczny miasta. Głównie od strony zachodniej (częściowo również od wschodu). Wewnętrzny i zewnętrzny pierścień fortyfikacji pruskich w Poznaniu.

9. Fortyfikacje. • Dawne tereny forteczne zagospodarowano wg projektu Josepha Stűbbena. • Utworzono szeroki pas zieleni z zespołem gmachów publicznych i urzędów. • W latach 1921-25 zburzono drugą linię fortyfikacji. • Do obszaru miasta włączono dalsze nowe dzielnice. Obszar Poznania wzrósł do 6700 ha. • Rozpoczęto zagospodarowywanie wschodnich prawobrzeżnych terenów. • Lokalizowano tu zakłady przemysłowe, a także jedyną od nowa zbudowaną dzielnicę mieszkaniową, tzw. Osiedle Warszawskie. Wewnętrzny i zewnętrzny pierścień fortyfikacji pruskich w Poznaniu.

10. Przemysł. Druga połowa XIX wieku. Uznawana jest za początek rozwoju przemysłu kapitalistycznego. Nastąpiły zmiany strukturalne w przemyśle. Liczba robotników przemysłowych wzrosła dwukrotnie, sześciokrotnie liczba personelu nadzorczego. W przemyśle spożywczym największą rolę odgrywało przetwórstwo i produkcja wódek, piwowarstwo, a także młynarstwo zbożowe. Rozpowszechniła się produkcja nawozów sztucznych.

11. Przemysł. Przełom wieku XIX i XX Liczba przedsiębiorstw przemysłowych i rzemieślniczych zwiększyła się łącznie o 30% Z punktu widzenia ekonomicznego przodowały przemysły: spożywczy, metalowo-przemysłowy i chemiczny. Ożywiona działalność prowadzona była do wybuchu I wojny światowej.

12. Żegluga. Roboty regulacyjne na Warcie trwały aż do wybuchu I wojny światowej: Etap pierwszy, pierwsze czterdziestolecie XIX wieku: • oczyszczanie koryta rzeki z zalegających kłód i kamieni • usuwanie wszystkich budowli wodnych utrudniających spław i żeglugę. Etap drugi trwał do roku 1869: • wykonano liczne przekopy likwidujące ostre zakola • rzekę wyprostowano i na niektórych odcinkach skrócono jej bieg • wybudowano poprzeczne ostrogi, umocniono brzegi, m.in. obsadzając je krzewami. Port na Warcie ok. 1913, akwaforta P. Prött Do roku 1914 bieg Warty był znacznie skrócony i wyprostowany. Pierwotna długość koryta wynosiła 315 km, po robotach regulacyjnych 246 km.

13. Żegluga. W roku 1888 i 1889 Poznań nawiedziły wielkie powodzie. Nisko położone dzielnice znajdowały się pod wodą 5 tygodni. Wyżej położony Stary Rynek przez tydzień. Zalane zostało 140 ha powierzchni zabudowanej, tj. 782 budynki zamieszkiwane przez 22 000 osób. Prace przeciwpowodziowe zostały przerwane wybuchem I wojny światowej, kontynuowano je w pierwszych latach niepodległości. Ruch transportowy z czasem coraz bardziej się ożywiał. Spławiano głównie drewno, w dużym stopniu importowane z Królestwa Polskiego. Widok z Szeląga na Wielką Śluzę na Warcie, 1838 litografia wg rysunku J. von Minutolego.

14. Żegluga. • Warunki uznane za: - pomyślne w latach 1890-91, - zadowalające w latach 1887-89. • W latach 1887, 1892, 1895 w ciągu roku przeważała liczba dni do żeglugi całkowicie nie przydatnych. Pojawienie się holowników parowych usprawniło żeglugę. W 1851 roku most w Poznaniu minęło 2000 tratw; w 1852r.–3000, a w 1853r.–3300 tratw. W 1865 roku Spółka Żeglugi Parowej Systemu Ossowskiego rozpoczyna eksploatację parowca, Polskiego konstruktora o nazwie „WARTA”. Do użytku wprowadzony w 1883 roku. W późniejszych latach spław drewna malał. Na początku XX w. ze względu na rozwój kolei zaniknął prawie całkowicie.

15. Komunikacja. • Przez Poznań prowadziły drogi tranzytowe o pocztowym, handlowym i wojskowym znaczeniu. Istniała również gęsta sieć dróg publicznych o bardziej regionalnym i lokalnym charakterze. • W roku 1817 Poznań uzyskał bezpośrednie połączenie z sześcioma miastami: Frankfurtem nad Odrą, Legnicą, Wrocławiem, Kaliszem, Skokami i Strzałkowem. • Trasy te to ówczesne trakty naturalne, tj. piaszczyste lub gliniasto-bagniste, nie zawsze dostatecznie szerokie, często nierówne, zbyt spadziste lub zbyt strome. • Zaprzęgi konne przybywające do Poznania wszystkimi drogami, a także konie należące do mieszkańców, poczty i innych publicznych użytkowników dróg to w sumie kilka tysięcy koni przebywających każdego roku w Poznaniu. • W związku z tym stan techniczny i sanitarny ulic był fatalny, na co skarżyli się mieszkańcy.

16. Komunikacja. • W połowie wieku poprawa stanu technicznego stała się koniecznością (wzrost liczby ludności). Rozpoczęto od kładzenia w 1851 roku chodników i rynsztoków. • W roku 1867 i 1868 łączna długość chodników wynosiła 22 400 m. Miasto bardzo się tym szczyciło. • Pierwsza asfaltowa nawierzchnia pojawiła się w 1893 roku (ul. Św. Marcina). • Ogółem od 1900 do 1914 roku wykonano 492 350 m2. • Uregulowanie ulic i poprawa nawierzchni w sposób znaczący zmieniło wygląd miasta. Zwiększył się komfort użytkowy i ich higiena. Utrzymanie ulic w większej czystości miało wpływ na stan zdrowotny miasta. • Poprawienie dróg wylotowych znacząco przyczyniło się do rozwoju wewnętrznej i zewnętrznej komunikacji miasta. Transport odbywał się szybciej i wygodniej.

17. Komunikacja. Po uruchomieniu kolei dworce usytuowane zostały poza murami miasta, w znacznej odległości od śródmieścia, spowodowało to znaczny wzrost dorożek konnych. Uboższe warstwy społeczne korzystały z omnibusów konnych, które z czasem zostały wyparte przez tramwaje, najpierw konne, później elektryczne. Pierwszy tramwaj elektryczny ruszył 6 marca 1898 roku. W 1905 roku pojawiły się pierwsze taksówki. Poczekalnia dla pasażerów tramwaju przed dworcem kolejowym, pocztówka z ok.1914-1918 r. (fragment) Uruchomienie poznańskiego tramwaju konnego wywarło istotny wpływ na rozwój Poznania.

18. Kolej. Historia połączenia Poznania liniami kolejowymi sięga końca lat trzydziestych XIX w. Pierwsze połączenie Poznań czekał do 10 sierpnia 1848 roku. Pierwsza linia kolejowa Stargard-Poznań oddawana do użytku była etapami. W roku 1851 na trasie Poznań-Szczecin w obydwu kierunkach przewieziono 222 000 pasażerów i ponad 851 000 ton ładunków. Dla miasta i stacji Poznań duże znaczenie miało uruchomienie magistrali Wrocław-Poznań-Głogów. W roku 1866 z Poznania w kierunkach: płn. i płd. wyjechało 173 000 osób. W tym samym roku wywieziono z Poznania 26 000 ton ładunków, a odebrano 16 000 t.

19. Kolej. • W czerwcu 1870 uruchomiono dwie nowe linie: do Frankfurtu nad Odrą i Gubina. • Przy budowie linii kolejowej do Bydgoszczy i Torunia problem stwarzały fortyfikacje. • Problem rozwiązano budując mosty: Dworcowy i Teatralny. • W maju 1872r. do użytku oddano linię na trasie Poznań-Bydgoszcz, a linię Inowrocław-Toruń w marcu 1873r. • Do obsługi tych tras, a także Stargard-Poznań i Wrocław-Poznań-Głogów wzniesiono wspólny dworzec. • Po rozbudowie, jako dworzec centralny usytuowany został poza murami miasta. Poznański węzeł kolejowy w latach 1848-1909

20. Ruch kolejowy W latach 1872-1882: Podróżni przyjeżdżający i wyjeżdżający (łącznie): 1872r.- 535,5 tys. 1882r.-954,3 tys.  wzrost o 78% Przeładunki (odbiór i nadanie): 1872r.-255,5 tys. 1882r.-618,5 tys.  wzrost o 142% Kolej.

21. Kolej. W latach 1908-1913 znacznie unowocześniono i rozbudowano linie kolejową. W roku 1905 w zasięgu dyrekcji kolejowej w Poznaniu powstało 2030km linii kolejowych. W celu odciążenia od stale wzrastającego ruchu stacji Poznań Główny urządzono dworzec Poznań Tama Garbarska. Obsługiwał głównie przeładunki pom. koleją i żeglugą. Dworzec kolejowy, pocztówka z początku XX wieku. Dla społeczeństwa duże znaczenie miało wybudowanie w 1912r. połączenia z Puszczykowa do Osowej Góry. W tym samym roku z linii tej skorzystało czterokrotnie więcej pasażerów niż w roku 1903.

22. Życie codzienne. • Zaopatrzenie miasta w wodę pitną. • Początkowo różne studnie z wodą o „podejrzanej czystości”. • W roku 1866 zaczęto wprowadzać nowoczesne wodociągi z wodą filtrowaną. • Kanalizacja. • Przez dziesiątki lat nieczystości wylewano na ulice lub podwórza, skąd spływały do stawów, rzeczek czy rowów. • W końcu XIX wprowadzono kanalizacje z prawdziwego zdarzenia. • Stan zdrowotny ludności. • Uzależniony od postępów medycyny, standardu materialnego i warunków lokalnych. • Najważniejsze osiągnięcie medycyny- wprowadzenie masowych szczepień na czarną ospę. • Groźba wybuchu epidemii gruźlicy, w 1831 wybuch epidemii cholery. • W 1823r. otwarto pierwszy szpital. • Przed I wojną światową było już 8 szpitali cywilnych i 1 wojskowy. • Rewolucja w oświetleniu. • Do połowy XIX w. używano świec łojowych. Lichtarze i kandelabry stosowane były w domach zamożnych oraz użyteczności publicznej. • II połowa XIX w. pojawienie się lamp naftowych, następnie gazowych. • W końcu XIX w. wprowadzano lampy elektryczne.

23. Poznań jako miasto nowoczesne. • Od roku 1793 – 1945 Poznań w Polskich rękach był przez 26 lat, tj. 17% czasu. • 6 razy zmieniał przynależność państwową. • Cechą charakterystyczną stał się ruch patriotyczny mający na celu obronę odrębności narodowej Polaków. • Procesy zmieniające charakter Poznania: • Stał się centrum miejskim, ważnym dla większego terytorium. • Rozwój przemysłu, rzemiosła i handlu. • Wzrost znaczenia Kościoła. • Rozwój samorządu miejskiego, wykształcenie się fachowej warstwy urzędniczej. • Dynamiczny rozwój szkolnictwa. • Miasto stało się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego.

24. Bibliografia: • Adam Cichy „Poznań”, Poznań 1978; • Jerzy Topolski, Lech Trzeciakowski „Dzieje Poznania 1793-1918”, Warszawa 1994; • Wanda Maria Gaczek „Struktura przestrzeni rezydencjonalnej Poznania”.

25. Dziękuję za uwagę