KULTURA ŻYDOWSKA W BIERUNIU

1. KULTURA ŻYDOWSKA W BIERUNIU Herb Izraela

2. Pojawienie się Żydów w Bieruniu • Nie wiadomo dokładnie dlaczego i skąd, Żydzi przywędrowali do Bierunia.Bieruń był kiedyś ważnym ośrodkiem handlowym, więc można zakładać,że pierwsi, żydowscy kupcy pojawili się już w okresie średniowiecza. Wiadomo, że w 1825 roku w Bieruniu, mieszkało około 90 osób wyznaniamojżeszowego. Piętnaście lat później w mieście żyło 103 Żydów.Jednak w II połowie XIX wieku, dawny szlak handlowy ze Śląska doKrakowa, prowadzący przez Bieruń, utracił swe znaczenie w wyniku budowylinii kolejowej łączącej Górny Śląsk z Galicję, Królestwem Polskimoraz resztą Prus. Miasto znalazło się na uboczu wielkich przemianspołeczno-ekonomicznych Górnego Śląska. Spowodowało to trwający odlat osiemdziesiątych XIX wieku stały odpływ ludności żydowskiej, coobrazują następujące dane: w 1861 r. w Bieruniu Starym mieszkało 81Żydów, w 1871 r. – 90, w 1885 r. – 93, po czym liczba Żydówzaczęła w zaskakującej ilości maleć, bo w roku 1895 w Bieruniumieszkało 46 osób wyznanie mojżeszowego, natomiast w roku 1910 tylko 15.

3. Działalność Żydów w Bieruniu • Większość Żydów w 1853 roku trudniła się rzemiosłem. W1909 r. wszystkie cztery żyjące w mieście rodziny: WalfaBlumenfelda,Amalii Weichmann z domu Ehrlich, Salomona Tichauera i Martina Weisenberga,utrzymywały się z handlu.

4. Zabytki kultury żydowskiej w Bieruniu • Cmentarz Żydowski w Bieruniu • Synagoga (Ochotnicza Straż Pożarna)

5. Cmentarz żydowski • Cmentarz żydowski w Bieruniu Starym został założony w 1778 roku przy ul. św. Wita nad rzeką Mleczną i zajmuje powierzchnię około 950 metrów kwadratowych. Nekropolia jest otoczona kamiennym murem, wzniesionym w końcu XIX wieku. Bramę cmentarną zdobią menory. Do obecnych czasów zachowało się ponad czterdzieści całych płyt nagrobnych oraz szereg porozbijanych i wrośniętych w ziemię macew .

6. Jedyną formą nagrobków bieruńskich były macewy (żydowska stela nagrobna), a ich kształt był mało zróżnicowany. Najstarsze mają kształt prostokąta, a młodsze z połowy XIX wieku, z górnymi bokami zakończonymi półokrągło lub łukowato. W latach 1918-1939 stele nagrobne zastąpiono ostrosłupami o podstawie kwadratu. Większość zachowanych nagrobków nie posiada żadnych elementów zdobniczych. Tylko na kilku występują ozdoby w formie ornamentów geometryczno-roślinnym. Kilkanaście steli pochodzących z przełomu XIX/XX wieku ma w górnej części płaskorzeźby: dwie dłonie (2 nagrobki), gałązka winorośli (2), świecznik trzyramienny ze złamanymi świecznikami (1), złamana wierzba-palma (4), gwiazda Dawida (3), kwiaty i inne rośliny (3), uskrzydlona klepsydra (2), dzban i misa (1). Wskazują one na silny związek Żydów starobieruńskichze współwyznawcami z Małopolski, gdzie prawie wszystkie stele z XIX/XX wieku mają płaskorzeźby.

7. Na najstarszych nagrobkach do lat 30-tych XIX wieku, występują jedynie napisy w języku hebrajskim, natomiast na młodszych są one dwujęzyczne: hebrajskie i niemieckie. Jeżeli tekst napisu wykuty został tylko w języku hebrajskim, w swej stylistyce jest bardzo podniosły, pełen bogatych form retorycznych i ściśle skodyfikowany. Składa się z formuły pogrzebowej – tu leży, tu został pochowany, cytatu z modlitw, Biblii czy Talmudu, który z kolei nawiązuje albo już bezpośrednio do zmarłego, albo też do jego śmierci oraz z długiego tekstu opisującego cechy zmarłej osoby. Najczęściej spotykanymi nazwiskami na stelach są: Boriński, Tichauer, Miedźwiński, Wachsner, Zernik, Koplowitz. Na przełomie 1994 i 1995 roku bieruński kirkut poddano renowacji.

9. Synagoga • Synagoga znajdowała się w Bieruniu przy ulicy Oświęcimskiej 453.Synagoga ta została zbudowana w XIX wieku. Po przyłączeniu Bierunia do Polski w 1922 roku i wyjeździe większości członków gminy żydowskiej. W synagodze zawieszono odprawianie regularnych nabożeństw. Odprawiano je wyłącznie podczas największych świąt religijnych oraz z okazji obrzezań, ślubów i pogrzebów. Prowadzili je zapraszani z Katowic rabini. W 1928 roku synagoga znajdowała się w tak złym stanie, że wymagała natychmiastowego remontu.Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę. Po zakończeniu wojny budynek przez kilka lat stał opuszczony, stopniowo popadając w ruinę. W latach 50. XX wieku w budynku synagogi urządzono siedzibę Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1973 roku przeprowadzono gruntowny remont, a kolejne ponownie w latach 1981, 1985 i 2006, podczas których (z wyjątkiem ostatniej) stopniowo zacierano pierwotną architekturę budynku. Większość prac została wykonana w czynie społecznym.

11. Dlaczego dzisiaj nie ma Żydów w Bieruniu? • Na mocy plebiscytu przeprowadzonego na GórnymŚląsku w dniu 20 marca 1921 r., Bieruń został przyłączony do Polski,przez co większość bieruńskich Żydów, czując silne związki zkulturą niemiecką, opuściła swe dotychczasowe siedziby i wyemigrowałado Niemiec. W 1923 r. żydowska gmina wyznaniowa w Bieruniu Starym liczyła84 osoby, w 1931 – 71, a w 1939 r. - 70. Przy czym według spisupowszechnego ludności z 1931 r., w mieście mieszkały tylko 2 osobywyznania mojżeszowego, pozostałych 69 osób w okolicznych wsiach. WybuchII wojny światowej zastał w mieście i okolicy jedynie kilkunastu Żydów, którzy przede wszystkim zostali wywiezieni do obozu zagłady Auschwitz.

12. Twórcy prezentacji: • Dawid Sitko • Darek Figiel • Krzysztof Balura • Błażej Trzciński • Piotr Knapczyk • Łukasz Piłka • Rafał Rumiński • Tomasz Hamerla • Adrian Primus