Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości

1. Wielokulturowość w praktyce. Przykład zmiany statusu języka kaszubskiego i problemy uznania „etnolektu śląskiego” w Polsce Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401) wykład nr 6

2. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 1. Wielokulturowość a zagrożenie językowe: • typologia języków zagrożonych: • zagrożone (unsafe, słabo posługują się nim dzieci); • zdecydowanie zagrożone (definitely endangered – językiem posługuje się pokolenie rodziców i starsze); • poważnie zagrożone (severely endangered – języka używa pokolenie dziadków i starsze); • krytycznie zagrożone (critically endangered – język zna garstka osób z najstarszego pokolenia); • wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje. • czynniki zagrożenia językowego: • demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie mniejszością), migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa), „nowoczesność” - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym - języku większości), brak motywacji do posługiwania się językiem (marginalizacja i wykluczenie języka, „piętno” gorszości , folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej); • zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych - odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna).

3. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 2. Odwracanie „zmiany językowej” (J. A. Fishman, Reversing Language Shift…): • etapy „rewitalizacji” języka: • 1) „rekonstrukcja” języka, nauczanie starszego pokolenia; • 2) tworzenie zintegrowanej społecznie grupy użytkowników języka (w mowie); • 3) nacisk na używanie codzienne języka na poziomie lokalnym (sąsiedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy międzypokoleniowego przekazu języka); • 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania języka (poza publicznym system) obejmującym całość grupy (wszystkie pokolenia); • 5) wprowadzenie nauki języka do systemu publicznej edukacji; • 6) nacisk (rozwój) na używanie języka w miejscu pracy; • 7) nacisk na używanie języka w mediach i administracji publicznej; • 8) wprowadzenie języka do edukacji uniwersyteckiej, administracji centralnej itp.

4. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 3. Czynniki rewitalizacji językowej: • A) wzrost znaczenia języka: • wzrost prestiżu języka „mniejszościowego” w obrębie społeczności większościowej (dominującej); • wzrost zamożności i prestiżu użytkowników tego języka; • wzrost znaczenie języka w oczach społeczności większościowej (jego legitymizacja); • wzrost - silna obecność języka w systemie edukacyjnym; • wzrost kompetencji w pisaniu tym językiem; • możliwość stosowania użycia języka w mediach elektronicznych i Internecie. • B) rola transmisji międzypokoleniowej: • przywracanie używania języka w rodzinie; • odbudowa wspólnoty kulturowej (językowej); • rozszerzenie możliwości sytuacji społecznych transmisji języka.

5. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 4. Czynniki rewitalizacji językowej (II): • C) edukacja: • język jako odrębny przedmiot, nauczanie dwujęzyczne, nauczanie przez immersję („zanurzenie” w języku); • nauka języka „słaba” (język w programie edukacji) i „mocna” (nauczanie w języku - sytuacja wielojęzyczności). • D) język w mediach: • rola mediów dla upowszechnienia języka (z perspektywy samego języka oraz z zewnętrznego punktu widzenia – postrzegania statusu tego języka); • wpływ negatywny (folkloryzacja) i pozytywny (podniesienie prestiżu języka); • media kształtują oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego języka; • media pozwalają na zachowanie i dokumentację języka (jego „hibernację”).

6. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 5. Czynniki rewitalizacji językowej (III): • E) życie publiczne: • administracja publiczna, usługi itp.; • język zaczyna być postrzegany jako mający „realną władzę i możliwości”. • F) „oficjalizacja” języka mniejszościowego: • uznanie języka (jako oficjalny lub współ-oficjalny); • krajowa ochrona prawna (zróżnicowane formy ochrony); • Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych. • G) postawy wobec języka: • zmiana dominującego dyskursu dotyczącego języków i kultur mniejszościowych. • H) rola organizacji i instytucji mniejszościowych: • instytucje oficjalne (państwowe); • liderzy („przodownicy”) i organizacje mniejszościowe.

7. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 6. Państwo wobec języka - polityka językowa: • wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: • pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) ; • bezpośredni - przez politykę językową. • polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); • funkcje polityki językowej: • narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy); • instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); • instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); • instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). • polityka językowa a wielojęzyczność.

8. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 7. Typologia języków mniejszościowych i regionalnych w Europie: • języki autochtoniczne i alochtoniczne (imigrantów): • problem języków diasporowych – przykład polityki Szwecji; • Rada Europy – „języki mniej używane” (etnolekty o charakterze autochtonicznym) : • języki mniejszości narodowych (posiadające „zewnętrzna ojczyznę”); • oficjalne języki państw znajdujące się w sytuacji mniejszościowych języków zagrożonych: • np. język gaelicki/irlandzki w Irlandii, luksemburski, maltański, białoruski, łotewski i estoński. • języki mniejszości narodowych nie posiadające swoich państw narodowych: • baskijski, bretoński, walijski, fryzyjski, łużycki. • języki diasporowe (pozaterytorialne): • języki żydowskie (jidysz i ladino), cygańskie (romani) , diasporowe dialekty języka armeńskiego. • mikrojęzyki: • karaimski, wilamowski, iżorski, wotski, liwski. • języki regionalne (regiolekty): • dolnoniemiecki, prowansalski, szkocki, asturyjski, kaszubski, łatgalski, żmudzki; • oficjalnie: kaszubski (w Polsce) i dolnoniemiecki (w Niemczech) i w „domyśle” - limburski (w Holandii), karelski (w Finlandii).

9. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 8. Język regionalny : • dość bliskie związki genetyczne z językiem większości na danym terenie; • wspólny rozwój historyczny z językiem większości; • stosunkowo niski prestiż społeczny języka; • niedostatecznie rozpowszechniony standard (lub brak takiego) danego języka, bądź normy literackiej; • tradycja literacka posiada długą historię; • dana społeczność sprzeciwia się przyjęciu statusu mniejszości w rozumieniu mniejszości narodowej; • duża (przeważająca) część posługująca się tym językiem nie ma wykształconego poczucia odrębności narodowej, ale ma za to silne poczucie odrębności regionalnej (etnicznej); • jest to język określany mianem dialect cluster; • duże zróżnicowanie dialektalne na danym terenie.

10. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 9. Zasięg Kaszubszczyzny (języka kaszubskiego)

11. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 10. Sytuacja języka kaszubskiego: • jest to najważniejszy wyznacznik tożsamości kaszubskiej; • zmiany zasięgu języka kaszubskiego a osadnictwo Kaszubów; • zróżnicowanie dialektalne języka kaszubskiego (21 grup językowych na początku XX wieku); • obecna znajomość języka kaszubskiego (szacunki): • zna język - 64,5% (367,5 tys.), nie zna – 35,5% (202,4 tys.); • z tego - codziennie używa – 14,2%, bardzo często 7,3%, często – 19,9 %, nie używa 23,1%; • zanik języka kaszubskiego w miastach i obszarach peryferyjnych. • zagrożenia: • zmniejszenie liczby dzieci posługujących się tym językiem, • obecność „kompleksu kaszubskiego” (język kaszubski to język domowy, to „mowa ludu”, to gwara języka polskiego).

12. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 11. Ewolucja standaryzacji języka kaszubskiego: • ewolucja prac nad językiem: • lata 60-te, próby standaryzacji; • język kaszubski jako etnolekt (początek lat 90-tych); • 1996 r. (porozumienie) i 2006 r. (Rada Języka Kaszubskiego); • upowszechnianie języka. • podziały wśród językoznawców: • język kaszubski to język „narodowy”, czy język regionalny? • inne problemy: • język odświętny czy język codzienny?; • język elitarny (język lokalnej inteligencji) czy język masowy? • obecność języka kaszubskiego: • edukacja, prasa i RTV, Internet, wydawnictwa, literatura piękna, sztuka i twórczość artystyczna, życie religijne.

13. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 12. Język kaszubski w Polsce jako język regionalny: • status prawny języka kaszubskiego: • ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym definiuje go (art. 19, ust. 2) jako język regionalny: • zgodnie z nią istnieje możliwość używania kaszubskiego przed organami gminy, obok języka polskiego, jako języka pomocniczego; • możliwość dwujęzycznych nazw miejscowości. • 1 czerwca 2009 r. zaczęła w Polsce obowiązywać Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych – jest to istotne dla statusu języka kaszubskiego; • kaszubskie organizacje kulturalne (Zrzeszenie..), naukowe (Instytut Kaszubski) i językowe (Rada.., UG, nauczyciele).

14. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 13. Życie religijne Sanktuarium w Pelplinie Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô jakno w niebie tak téż na zemi. Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô i òdpùscë nóm naje winë, jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm. A nie dopùscë na nas pòkùszeniô, ale nas zbawi òde złégò. Amen

15. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 14. Problemy uznania „etnolektu” śląskiego: • projekty nowelizacji ustawy o mniejszościach dążące do uznania go za język regionalny (2007 r., 2010 r., 2012 r.); • jest to dialekt języka polskiego – jednoznaczne stanowisko Rady Języka Polskiego (przy PAN; maj 2011); • językoznawcy ze Śląska – istnieje „regionalny język śląski” (trzy odmiany regionalne: opolska, cieszyńska oraz górnośląska); • NSP 2011: do najczęściej wymienianych języków innych niż polski używanych w kontaktach domowych należą właśnie śląski (509 tys. osób) i kaszubski (106 tys.) ; • zmiana statusu społecznego „etnolektu śląskiego”: • ponad dwie trzecie z nich (68%) uważa, że należy go traktować jako język regionalny, jedna piąta (20%) jako całkowicie odrębny język, zaś 8% jest przeciwnego zdania. Większość z nich posługuje się nim bardzo dobrze (42%) lub dobrze (39%), najczęściej w domu – 88%, na spotkaniach towarzyskich – 50% oraz w pracy 47%; • próby jego kodyfikacji i standaryzacji, wydanie elementarza ("Ślabikorza") w 2010 r., rozwój „śląskiej Wikipedii”.

16. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 6 15. Porównanie dialektów śląskich języka polskiego i języka niemieckiego (przykłady) Dialekty śląskie języków polskiego (ślůnsko godka) i niemieckiego (Schlesisch, Schläsch), mimo że pierwszy jest dialektem słowiańskim, a drugi dialektem germańskim, wykazują pewne podobieństwo. Tabelka poniżej przedstawia kilka przykładów słów obu dialektów i ich polskie i niemieckie odpowiedniki.