BAHÇE BİTKİLERİNDE VEGETATİF ÇOĞALTIM YÖNTEMLERİ

1. BAHÇE BİTKİLERİNDE VEGETATİF ÇOĞALTIM YÖNTEMLERİ Prof.Dr. Şebnem ELLİALTIOĞLU Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü

2. Vegetatif (eşeysiz) çoğaltma Bitkilerin değişik yaşlarda gövde ve dal parçaları, büyüme uçlarındaki meristematik dokuları, kökleri, yaprakları ya da özelleşmiş veya değişikliğe uğramış gövde ve kök parçaları kullanılarak yapılan çoğaltmaya eşeysiz çoğaltma denilmektedir. Eşeysiz çoğaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapısında, eğer mutasyona uğramamışsa herhangi bir değişiklik söz konusu değildir.

3. Kökeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eşeysiz olarak çoğaltılmış, birörnek genetik yapıdaki bitkilere KLON denilir. • Amasya elma çeşidi veya Sultani Çekirdeksiz üzüm çeşidi birer klondur ve özellikleri bozulmadan günümüze kadar eşeysiz çoğaltma ile korunmuştur.

4. Vegetatif Çoğaltmanın Önemi ve Amaçları • Muz, çekirdeksiz üzüm, bazı portakal, mandarin ve altıntop çeşitleri yaşama yeteneğinde tohum oluşturamazlar. Bunlar sadece eşeysiz yöntemlerle çoğaltılabilirler. • Bazı bitkilerin üstün özelliklerini tohumla çoğaltarak korumak mümkün değildir. Meyve türlerinin büyük çoğunluğu, yabancı döllenme ve heterozigotik genetik yapıları nedeniyle, tohumla çoğaltıldıklarında yüksek oranda açılım gösterirler. • Eşeysiz çoğaltma, tohumla çoğaltmadan daha hızlı bir gelişme sağlar. Özellikle nane, çilek ve patates gibi çok küçük tohumlara sahip bitkiler için bu durum geçerlidir. • Bazı koşullarda vegetatif çoğaltma, tohumla çoğaltmaya göre daha ucuz maliyetle yapılabilmektedir.

5. Aşı ile çoğaltım ayrı bir sunu olarak verilmektedir.

6. ÇELİKLE ÇOĞALTMA Yeni bir bitki elde etmek amacıyla, bitkilerin gövde, dal, kök ve yapraklarından kesilerek hazırlanan parçalara “çelik” adı verilir. Böyle beden parçalarıyla yapılan vegetatif çoğaltmaya da çelikle çoğaltma denir. Bu yöntemde, ana bitkiden kesilen bir parça köklendirildiği için, meydana gelen yeni bitki, mutasyonlar hariç, ana bitkinin özelliklerini aynen taşır. Bazı meyve türleri ve klon anaçları ile üzüm çeşitlerinin, Amerikan asma anaçlarının ve gül gibi süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılır.

7. Çelikle çoğaltımın üstün yanları • Küçük parçalar ile dar bir alanda çok sayıda, birörnek yeni bitki elde edilebilir, • Ucuz, çabuk ve basit bir yöntem olup aşılama işlemine gerek kalmaz, • Anaç – kalem uyuşmazlığı sorunu ortadan kalkar, • Çöğür anacın olumsuz yanları nedeniyle gelişmeleri farklı bitkiler ile bahçe tesis edilmemiş olur, bitki kendi kökleri üzerinde yetişir.

8. Bununla birlikte; • Değişik toprak koşullarına veya topraktan bulaşan hastalık ve zararlılara dayanıklı anaç kullanımı zorunlu olan bitki türlerinde çelikle çoğaltım tercih edilmemelidir. • Meyve türlerinden incir, nar, ayva, çay, fındık, zeytin ve dut ile asma tür ve çeşitleri, üzümsü meyvelerin çoğu, gül, ligustrum gibi çok yıllık süs bitkilerinin çoğu, kavak, söğüt gibi ağaçlar çelikle çoğaltılabilir.

9. ÇELİK TİPLERİ 1- Alındıkları organlara göre. * Dal çelikleri * Yaprak çelikleri * Yaprak göz çelikleri * Kök çelikleri 2- Alındıkları döneme göre. * Odun * Yarı odun * Yeşil çelikler 3- Hazırlanış şekillerine göre. * Adi * Ökçeli * Dipçikli

10. Dal çeliği tipleri (A: asma, B: ayva, C: elma); a : Adi (basit) çelikler; b : Ökçeli çelikler; c : Dipcikli çelikler

11. Dal çelikleri Odun çelikleriile çoğaltma eşeysiz çoğaltmanın en ucuz ve kolay yoludur. Bu tip çelikler, başta asma olmak üzere, incir, zeytin, ayva, dut, frenk üzümü, nar ve bazı erik çeşitleri gibi değişik meyve türlerinin çoğaltılmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Yarı odun çelikleri, kısmen odunlaşmış sürgünlerden alınmış, genellikle yapraklı yaz çelikleridir. Turunçgiller, zeytin ve çay bu çeliklerle çoğaltılabilmektedir. Yeşil çelikler,yaprağını döken türlerde, yeni ilkbahar sürgünlerinden hazırlanmış, henüz odunlaşmamış çeliklerdir.

12. Yaprak çelikleri • Daha çok süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılırlar. Yeni bitki elde etmek amacıyla yaprak ayası veya onunla birlikte sapı kullanılır (Afrika menekşesi, Begonya, Sansevieria gibi). Kök çelikleri • Bitki köklerinde kesilen kök parçalarıyla yapılan çoğaltmadır. Örneğin kırmızı ahududular bu yöntemle çoğaltılabilen bahçe bitkilerinden birisidir

13. Yapraklı göz çelikleri • Bu tip çelikler, bir yaprak sapı ve üzerinde tek bir göz bulunan kısa bir dal parçasından ibarettir. Çilek, siyah ahududu, böğürtlen, limon ve çay gibi bahçe bitkileri bu yöntemle çoğaltılabilmektedir.

14. Çelikalınırken dikkat edilecek hususlar: • Sağlıklı, orta derecede kuvvetli ve çeşidi iyi bilinen ana bitkiler kullanılmalıdır. • Hastalıklı, yapraklarını erken dökmüş, zararlanmış omca ve ağaçlardan çelik alınmamalıdır. • Çelik hazırlanacak dalların boğum araları ne çok uzun ne çok kısa olmalıdır, obur dallar ile sürgünlerin aşırı odunlaşmış dip kısımları ve yeterince odunlaşmamış uç kısımlarından çelik hazırlanmamalıdır.

15. Çeliklerde köklenmeye etkileyen faktörler Bitki faktörleri • Ana bitkinin beslenme durumu • Yüksek karbonhidrat düzeyi kuvvetli kök oluşumuna neden olur. Azot düzeyi de oluşacak kök sayısını etkilemektedir. • Ana bitkinin yaşı • Çelikle çoğaltımı kolay olan türlerde ana bitki yaşı sorun olmazken, zor köklenen türlerde gençlik döneminde alınan çelikler daha kolay köklenir.

16. Çelik hazırlanacak dal veya sürgünün özellikleri • Çeliklerin dal veya sürgün üzerindeki yeri • Sürgünlerde dipten uca doğru karbonhidrat düzeyinin azalıp, azot kapsamının artması nedeniyle dip kısımlardan hazırlanan çeliklerde köklenme oranı yüksek olmaktadır.

17. Meyve ve odun dalları Zor köklenen türlerde vejetatif sürgünler daha kolay köklenmektedir. Çelik tipi Ayvada çelikler dipçikli ve ökçeli olarak hazırlandığında daha kolay köklenir.

18. Çelik alma zamanı Kışın yaprağını döken bitki türlerinde odun çelikleri kış dinlenme döneminde, yapraklı yeşil çelikler ise tam odunlaşmamış sürgünlerden büyüme mevsiminde hazırlanırlar. Çeliklerde köklenmeyi etkileyen dışsal faktörler Köklenme ortamı(kum, perlit, turba, toprak) Sıcaklık(Köklenme ortamının sıcaklığı 24°C olduğunda köklenme kolaylaşır) Nem ve ışık

19. Çeliklerde köklenmeyi uyarıcı özellikler ve uygulamalar Çelik üzerinde tomurcuk ve yaprak varlığı Tomurcuk ve yaprak varlığı köklenmeyi uyarır. Polarite (Dal çelikleri sürgün ucuna yakın yerde sürgün, dip kısma yakın yerde kök oluştururlar) Yaralama Çeliklerde yara dokusu (kallus) nedeniyle kök oluşumu daha fazla olur. Büyümeyi düzenleyici maddeler Oksinler, köklenmeyi uyarır.

20. Daldırma ile çoğaltma Bir dalın ana bitkiden ayrılmadan köklendirilmesine daldırma denir. Siyah ahududularında, fındık, asma (filokserasız alanlarda), incir ve ayva ile çelikle çoğaltılması zor olan vejetatif elma anaçlarının çoğaltılmasında kullanılır.

21. DALDIRMA İLE ÇOĞALTMA

22. Daldırma tipleri: A: Uç daldırması; B: Basit daldırma; C: Hendek daldırması; D): Tepe daldırması; E: Hava daldırması

23. Daldırmanın yararları • Daldırılan sürgün veya dal, kök ve sürgün oluşturup kendine yeterli hale gelinceye kadar ana bitkiden ayrılmamaktadır. Bu nedenle yeni bitkiye ana bitkiden su ve besin maddelerinin akışı devam etmektedir. • Daldırma yöntemleri basit olup, kolayca uygulanabilmektedir • Basit ve ekonomiktir. • Anaç ve aşı sorunları söz konusu değildir. Daldırmanın sakıncaları • Daldırılmış bitki belirli bir özen istemektedir. • Çoğaltma katsayısı daha düşüktür.

24. UÇ DALDIRMA Sürgün ucu, 2-5 cm derinliğinde açılan çukurlara elle daldırılır. Üzeri toprakla örtülen sürgün uçlarında kısa sürede köklenme olur. Siyah ve mor ahududularda uygulanır.

25. BASİT (ADİ) DALDIRMA Bir dalın toprağa doğru bükülmesi, toprağa gelen yerinin toprakla veya torf ile örtülmesi ve ucunun topraktan çıkarılmasıyla yapılır. Bir yaşına kadar olan sürgünler için uygundur. Dal çizilerek yara açılabilir. Uygulama zamanı ilkbahardır. Yeni oluşan köklü bitkinin sökümü sonbahar veya ertesi ilkbaharda yapılır.

26. Frenk Üzümü Ahududu

27. YILANKAVİ DALDIRMA Adi daldırma gibidir. Ancak sürgün birkaç noktadan daldırılır. Dalın altı bıçakla çizilir veya bilezik alınır. Üzeri toprakla örtülür. Gömülen her noktada köklenme olur.

28. HAVA DALDIRMASI Bitkinin topraktan yüksek dallarında kabukta bilezik alınıp veya bıçakla yaralanıp nemli bir köklendirme materyali içinde köklendirilmesidir. (Torf gibi bir materyalle sarılır ve naylonla kaplanır) Kauçuk, turunçgil ve incir türlerinde kullanılabilir.

30. TEPE DALDIRMASI Bitkinin dinlenme mevsimindeyken tepesi toprak seviyesinde kesilir yeni gelişen sürgünlerin dip tarafının ilkbaharda toprakla örtülerek bunların köklenmesi sağlanır. Oluşan köklerin alt kısmından kesilen her bir dal yeni bir bitkidir. Vegetatif klon elma anaçları, ayva, çalı bitkileri, frenk üzümünde kullanılabilir.

31. HENDEK DALDIRMA Dal veya tüm bitki, bir hendeğe yatırılır; üstü toprakla örtülür. Çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurulur. Sürgünlerin diplerinde kökler meydana gelir. Yeni sürgünlerin diplerine ara ara toprak yığılır. Mevsim sonunda toprak açılır ve köklü sürgünler ana bitkiden çıkış yerinden kesilir.

32. Özelleşmiş veya Değişikliğe Uğramış Gövde ve Köklerle Çoğaltım Değişikliğe uğramış gövdeler (Kollar, Yavrular, Rizomlar, Yumrular, Soğanlar) Değişikliğe uğramış kökler (Yumru kökler, kök sürgünleri)

35. Apomiktik Tohum Kullanarak Çoğaltma Apomiksiz, döllenme olmadan diploid hücrelerden doğrudan tohum meydana gelmesidir. En önemli örneği turunçgiler- deki nusellar embriyo oluşumudur.

36. Sarımsakta da apomiktik olarak oluşan dişler kullanılmaktadır.

37. DOKU KÜLTÜRÜ MATERYAL OLARAK KÜÇÜK BİTKİ DOKULARI KULLANILIR. DOKULAR DEZENFEKTE EDİLDİKTEN SONRA STERİL KOŞULLARDA HAZIRLANMIŞ BESİN ORTAMLARINA DİKİLİR. GELİŞEN BİTKİLER SAKSILARA ALINIR DIŞ KOŞULA ALIŞTIRILIR.

38. Meristem kültürü ile virüssüz bitki eldesi A: Meristemin izolasyonu B: Meristemin kültür ortamında gelişmesi C: Genç bitkilerin köklendirilmesi D: Dış şartlara alıştırma

39. Doku kültürü yoluyla çoğaltılan asma bitkicikleri

40. DOKU KÜLTÜRÜ İLE ÇOĞALTMANIN YARARLARI 1)ZOR KÖKLENEN BİTKİLERİN ÇOĞALTILMASI 2)ÇOĞALTMA KATSAYISINI YÜKSEKLİĞİ 3)BİTKİ KARANTİNASINDA KOLAYLIK 4)VİRÜSSÜZ BİTKİ ELDESİ