Caighdeán, Canúint agus an Léitheoireacht

1. Caighdeán, Canúintagus an Léitheoireacht Matt Mac Cárthaigh Fios Feasa

2. Caighdeán, Canúintagus an Léitheoireacht • Caighdeánú: Cad é? Cad ab áil linn dó? • Teannas: Caighdeánóirí vs Cainteoirí • Léitheoireacht: an t-oideachas, an curaclam, srl

3. Caighdeánú: Cén rud é? • An Litriú • An Ghramadach • Na Focail (“corpus development”) • Téarmaíocht • Focail eile

4. Caighdeánú:Cad ab áil linn dó? • Áisitheoireacht ar úsáid na teangan sna réimsí seo leanas: • Cumarsáid náisiúnta • Oideachas agus litearthacht • Foghlaimeoireacht (an tarna teanga) • Úsáid i réimsí “arda” • Ardú i stádas na Xise • Cothú Xise mar theanga inti féin, lena córas féin gramadaí agus litrithe

5. Caighdeánú:Cumarsáid Náisiúnta “Bíonn brú ar na ar na húdaráis chuí an teanga a chaighdeánú ionas go mbeidh cainteoirí sa phobal nua aontaithe i n‑ann labhairt lena chéile agus scríbhinní éagsúla sa teanga a léamh.” Michael Cronin

6. Caighdeánú:Foghlaim na Tarna Teangan “Questionnaire item number two specifically requested input regarding dialectal use. The item read, ‘What dialect or mix of dialects would you like to see an Irish language textbook have?’ Eighteen instructors, 67% of the respondents, referred to some type of standard or compromise dialect. Sixteen of these specifically mentioned Standard, caighdeán, or lárchanúint.” Thomas Ihde

7. Caighdeánú:Teanga Inti Féin Na fuaimeanna [s] agus [ts] as Bascais:

8. Teannas • Caighdeánú na dteangacha móra bunaithe ar chanúintí na ndaoine cumachtacha (“prestige dialects”) • Ní bhíonn a leithéid de chanúint ag an Xis: is Yis a labhrann dream na cumhachta • Tá an t-údarás céanna ag canúintí éagsúla na Xise, agus an t-aitheantas céanna dlite dóibh

9. Teannas • Is iad díograiseoirí na teangan a dheineann an caighdeánú as Xis • Is lucht foghlamtha na teanganiad san • Impleachtaí teangeolaíochta: • Na dearmadaí i dteanga na bhfoghlaimeoirí • Tionchar rúnda na Yise • Béim ar oiriúnacht d’fhoghlaimeoirí • Béim ar na foghlaimeoirí mar ghrúpa

10. Teannas: Quotes “Murach na foghlaimeoirí, is beag atá i ndán don teanga. Níl aon mhaitheas teanga náisiúnta a bheith ann mura bhfuil teacht ag saoránaigh an náisúin ar an teanga de bharr constaicí gramadaí. Is follas go bhfuil géarghá le leasú radacach ar an teanga féin.” Michael Cronin

11. Teannas: Quotes “... this drive for linguistic purification and isolation had gone too far; native Basque speakers couldn’t understand the language that the Basque purists were advocating.” R. Marie Thatcher (Basque)

12. Teannas: Focail Makey-uppy • Tá dhá thobar d’fhocail nua as aon teanga: • An tIasacht • An Chumadóireacht • Tá an t-iasacht nádúrtha agus is é is fearr leis na cainteoirí dúchais • Is fearr leis na foghlaimeoirí an chumadóireacht

13. Teannas: Focail Makey-uppey • Sa t-seanaimsir scoile, bhí focail Gaeilge ar fhocail Bhéarla atá le cloisteáil anois, m.s. ‘cairpéad’ ‘mapa’ ‘sásar’. • Ní féidir [leis an nGaeilge] glacadh le focail ón iasacht. • Bíonn an Ghaeilge á lagú le gach focal Béarla. • Caithfidh go bhfuil muid in ann focal níos fearr a chumadh. Ben Mac Lochlainn Lá, 14 Samhain 2005

14. Teannas: Focail Makey-uppy • Tá leathanach sa churaclam fén dteideal “Caint Nádúrtha” • Mar shampla, leagann sé béim ar thábhacht na bhfreagraí nádúrtha ar cheisteanna • Tá na samplaí seo ann chomh maith: • “Ní maith liom borgaire!” • “Is fuath liom borgaire!” • “Tá an ghráin agam ar bhorgaire!”

15. Teannas: Focail Makey-uppey “... unfamiliar words are another obstacle to popular acceptance of the new standard varieties. In standardised Quechua and Aymara, Spanish borrowings are purged. Lexical gaps are filled by archaic terms, metaphorical extension, or neologisms.” Aurolyn Luykx (Quechua)

16. Teannas: Focail Makey-uppey “The Commission has brought a Trojan horse into the semantic citadel, and in the name of protecting the purity of the language in effect hastened its colonisation:” “I still tend to use words like Hanuere for January rather than Kohitatea when I write letters, because it’s more familiar to me... I’m not denying the place of these new words, but it’s a form of Māorithat I’m not comfortable with. I suppose I’ll get used to it and start saying them. When we lose our old people who are native speakers, this form of Māori language will eventually be used more widely. This is the Māori langauge of the days ahead.” (Māori)

17. Teannas: An Ghramadach • Rud ar leith é caighdeánú ar ghramadach seachas forbairt na foclóireachta • Is liosta le háireamh iad na fadhbanna atá leis an nGaeilge “oifigiúil” mar atá • Díreoimíd ar fhrásaí na n-ainmfhocal: • Gineadach na n-aidiachtaí • Ainmfhocail buailte le chéile • Suíomh an ailt

18. Teannas: An Ghramadach1. Gineadach na nAidiachtaí • Gúna na mná bige • Forbairt na teoirice coincréidí • Teorainneacha na dúthaí áitiúla • Modh na Lánfhreagartha Gníomhaí

19. Teannas: An Ghramadach2. Ainmfhocail buailte le chéile • “A house-dog” vs “a dog-house” • “Hippopotamus” (vs “Potamohippos”) • “Breithlá” vs “lá breithe” • “Scoilbhliain” vs. “bliain scoile” • “Feirmbhreac” vs. “breac feirme” • “An clódhath” vs. “dath an chló”

20. Teannas: An Ghramadach3. Suíomh an Ailt • An Roinn Oideachais • An Roinn Gaeltachta vs Údaras na Gaeltachta • Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte • Cé acu acu “an ceart”? • An tAire Roinn Gaeltachta? • Aire na Roinne Gaeltachta? • Aire an Roinn Gaeltachta? • Aire an Roinn Ghaeltachta? • Aire Roinn na Gaeltachta!

21. Teannas: Fadhbanna Sóisialta • Bíonn fadhbanna sóisialta ann chomh maith nuair is iad na foghlaimeoirí a dheineann an caighdeánú: • Cé leis an teanga? • Cé aige atá an t-údarás an rá cad is “ceart” agus “mícheart”? • Cé aige atá smacht ar an gcaighdeánú? • Cé hé grúpa an stádais?

22. Teannas: Fadhbanna Sóisialta “Since the establishment of a standard automatically defines other varieties as non-standard, these varieties (and their speakers) become doubly stigmatized, first in relation to Spanish and then in relation to the standard variety of their own language … Native indigenous language speakers are no longer considered the experts on how their language should be used, or on what constitutes beautiful, powerful, or correct speech.” Aurolyn Luykx (Quechua)

23. Teannas: Fadhbanna Sóisialta “When a five year old has his language system treated as inferior from his first day of school, the resulting psychological damage is inevitable. Once this barrier is raised by school officials, the child begins to withdraw and his learning performance suffers.” Plaintiff lawyer in a Detroit court case about AAVE

24. An Léitheoireacht:Conas a Múintear an Ghaeilge Mar theanga Mar chultúr

25. An Léitheoireacht:Conas a Múintear an Ghaeilge Cosúil leis an mBéarla Mar chultúr Mar theanga

26. An Léitheoireacht:An Curaclam Nua • Béim láidir ar an dteanga labhartha • An Cur Chuige Cumarsáideach • Aitheantas struchtúrtha do Scoileanna T1 agus T2 • T1: Gaeltacht agus Gaelscoil • T2: Scoileanna eile • Tús difriúil i múineadh léitheoireacht na Gaeilge

27. An Léitheoireacht:Fadhbanna leis an gCuraclam Nua • T2 i dtosach • Is beag difríocht eile atá eatartha • Dírithe ar an scoil, seachas ar an leanbh • Aon aitheantas do leanaí T1 • Aon pharailéalachas i gCuraclam an Bhéarla

28. An Léitheoireacht:Quotes ón gCuraclam • “Is ar chumarsáid agus ar úsáid na teanga mar ghnáth-theanga bheo a leagtar béim sa churaclam Gaeilge.” • “Cuirfidh foghlaim na Gaeilge ar chumas an pháiste cumarsáid a dhéanamh in dhá theanga.” • “Cuirfear béim ar leith ar thuiscint na teangamar chéim thábhachtach i bhfoghlaim na teanga.” • “(Is é is aidhm don churaclam) an Ghaeilge a shealbhú.”

29. An Léitheoireacht:Snáitheanna an Churaclaim • Éisteacht • Labhairt • Léitheoireacht • Scríbhneoireacht • “Tá sé mar aidhm ag an gcuraclam Gaeilge go mbeidh an páiste in ann Gaeilge a labhairt ar fhágáil na bunscoile dó/di fiú mura bhfuil ann ach labhairt go simplí.”

30. An Léitheoireacht:The Strands of the Curriculum • Receptiveness to language • Competence and confidence in using language • Developing cognitive abilities through language • Emotional and imaginative development through language

31. The Strands of the Curriculum • Receptiveness to language • “Be aware of nuances of language” • “Assimilate what they hear and read” • Competence and confidence in using language • “Ability to use language as a speaker, reader, writer” • Developing cognitive abilities through language • “The child learns through lang, … uses lang to facilitate the cognitive organisation of concepts and ideas” • “Knowledge is extended” • Emotional and imaginative development • “A better understanding of themselves and their relationships with others” • “Glimpse the infinite possibilities of the human condition”

32. An Léitheoireacht:Curaclam Oiriúnach • An rud atá ann: • Curaclam an Bhéarla, one size fits all • Curaclam na Gaeilge, do scoileanna T1 agus T2 • An rud atá ag teastáil: • Curaclam T1 • As Gaeilge do chainteoirí na Gaeilge • As Béarla do chainteoirí an Bhéarla • Curaclam T2 as Gaeilge do Bhéarlóirí • Curaclam T2 as Béarla do chainteoirí na Gaeilge

33. An Léitheoireacht:Acmhainní Oiriúnacha • Canúintí: embraced, not disgraced • Aon taifead a dhéanfaí do chúrsaí oideachais, gura do chainteoirí dúchais a dhéanfaí i gcónaí é • Fíor-theanga a chur roimh theanga airtifiseáilte • Obair nua chruthaitheach a chur roimh aistriúchán • Inchultúrú (“turnap” i n-ionad “uiscemhealbhán”)

34. An Léitheoireacht:Cur Chuige i leith na gCanúintí • Téacs “caighdeánta” agus cainteoirí neamh-dhúchasacha • Canúint amháin a roghnú • Cainteoirí dúchais, ach canúintí a mheascadh (cuid de Shéideán Sí, An Scríbhneoir Óg) • Leagnacha canúnacha (Fios Feasa)

35. Ar Deireadh Is mar a chéile an t-oideachas do chainteoirí dúchais na mionteangacha agus an t-oideachas d’aon mhionlach eile. Chun go n-éireodh leis, caithfidh sé a bheith dírithe orthu féin, ar a riachtanaisí féin, agus ar na rudaí atá ag teastáil uathu féin.