TAUGAKERFIÐ 5. kafli Mannslíkaminn

1. TAUGAKERFIÐ5. kafliMannslíkaminn Margrét Gauja Magnúsdóttir & Ásthildur Jónsdóttir Garðaskóli

2. 5.1 Taugafrumur • Taugakerfið er gert úr taugafrumum sem mynda flókið net og taka á móti boðum. • Taugafruma er úr: - taugaþráðum - griplum - síma - símaenda

3. Taugaboð berast áfram til annarra frumna • Taugaboð geta borist á hraðanum 100 m/sek eða 360 km/klst. • Símaendarnir snertast og taugaboðin berast þannig á milli frumna. • Hver taugafruma getur haft þúsundir tengipunkta við aðrar frumur. • Þegar taugaboð ná til taugamóta losnar boðefni við mótin og efnið vekur nýtt taugaboð í næstu taugafrumu.

4. Miðtaugakerfið og úttaugakerfið • Taugakerfið okkar er gert úr: heila, mænu og öllum taugum líkamans. • Heilinn og mænan mynda miðtaugakerfið. • Taugarnar, sem flytja boð til líkamans frá miðtaugakerfinu (heila, mænu) kallast úttaugakerfið.

5. Með viljann að vopni • Viljastýrða taugakerfið er það sem við stjórnum sjálf og liggja til rákóttu vöðvanna. • Ósjálfráða taugakerfið, er það sem við stjórnum ekki sjálf t.d hjartsláttur, vöðvar í æðum, melting o.fl.

6. 5.2 Heilinn • Þúert heilinn og heilinn er þú. • Höfuðkúbubeininvernda heilann vel og er hann umlukinn þremur heilahimnum og vökva sem er dempari.

7. Heilinn 2 • Heilinn þarf stöðugt mikið súrefni og glúkósa. • Í hvíld notar heilinn um 20% af öllu því súrefni sem líkaminn notar þó er heilinn aðeins 2% af allri líkamsþyngd • Heilinn er í forgang fyrir öllu súrefni og blóði líkamans.

8. Heilabörkurinn og fleira • Heilinn skiptist í: • Stóra heila • Litla heila • Heilabörkur • Heilastofn • Hægra heilahvel • Vinstra heilahvel • Ysti hluti Stóra heilans kallast heilabörkur. • Innri hluti Stóra heilans er úr taugasímum og kallast heilahvíta. • Heilinn í mönnum sker sig úr því heilabörkurinn er þroskaðri en hjá öðrum dýrategundum.

10. Hægra og vinstra heilahvel

11. Litli heili og heilastofninn • Stóri heili (hjarni) – skiptist í hægra og vinstra heilahvel – stjórnar öllu sem við gerum meðvitað t.d. tal, hreyfing, hugsun og minni. • Litli heili (hnykill) er aftasti hluti heilans og stjórnar jafnvægi og samhæfingu vöðva. • Heilastofn er neðsti hluti heilans sem tengir heila og mænu. Einnig stjórnar heilastofninn; öndun, líkamshita og blóðþrýsting, svefn og vöku.

12. Starfssvæði heilans • Heilabörkurinn skiptist í svæði og á hverju svæði fer fram sérstök starfsemi. • Skoðið myndina á bls 84 og bendið á hvað er hvað:

13. Skynboð og hreyfiboð og mænan • Þær taugar sem flytja boð TIL heilans kallast: skyntaugar. • Taugar sem flytja boð FRÁ heilanum kallast: hreyfitaugar. • Mænaner u.þ.b 45 cm á lengd og er varin af hryggjarliðum. • Mænuviðbragð er þegar skyntaugar sem koma inní mænuna tengjast BEINT VIÐ hreyfitaugar til vöðvanna t.d að lemja í hnéskelina og sársaukaviðbragð.

14. Minni, greind og svefn • Minni verður til (minningar) þegar tenging myndast milli taugafrumna í heila. • Til er allskonar tegundar greindirt.dstærðfræðigreind, málgreind, tilfinningargreind og sköpunargreind. Hægt er að þjálfa greind, því heilinn er vöðvi sem er sífellt að þroskast. • Svefn skiptist í tvo meginþætti: draumasvefn og djúpsvefn.

15. 5.3 Kvillar og sjúkdómar í taugakerfinu • Hvernig er taugakerfið rannsakað: - Taugaviðbrögð - Jafnvægi - Heilarafrita - Vökvinn mældur - Súrefnisnotkun heilans - Blóðflæði um heilann o.fl o.fl

16. Heiladauði, höfuðverkur og heilahristingur • Heiladauðiskv íslenskum lögum er þegar alger stöðvun hefur orðið á starfsemi heila og heilastofns. • Spennuhöfuðverkur starfar af streitu og spennu í vöðvum í háls og hnakka. • Heilahristingur verður af þungu höfuðhöggi. Getum misst meðvitund, orðið óglatt eða missum minnið í smá stund.

17. Heilahimnubólga • Bakteríur og veirur geta ráðist á himnurnar í heila og við fengið heilahimnubólgu. • Ef það er bakteríusýking, þá er það hættulegri en vírus. • Mikill höfuðverkur, hár hiti, uppköst og stirðleiki í háls og hnakka einkenni. • FARA STRAX TIL LÆKNIS!

18. Fleiri kvillar tengdir heila • Lesblinda: Um 10% fólks með lesblindu. • ADHD: Ofvirkni með athyglisbrest • Flogaveiki: • Þunglyndi: skortur á boðefnum og seratónín • Heilabilun: • Slag: heilablóðfall/blæðing/gúlpur • Mænuskaði:

19. …og enn fleiri…. • Heilabilun: • Slag: • Mænuskaði:

20. 5.4 Lykt, bragð og tilfinning • Lykt og bragð eru skilningarvit sem byggjast á efnafræði. Skynfrumurnar greina sameindir. • Við höfum milljónir lyktaskynsfrumna og getum greint yfir 10 þúsund mismunandi tegundir af lykt. • Lyktarskynsfrumur eru í efri hluta nefholsins.

21. 5 gerðir bragðs • Bragðskynsfrumurnar eru á tungunni í svokölluðum bragðlaukum. - sætt - súrt - salt - beiskt - fimmta bragðið

22. Skynfæri greina breytingar • Í húðinni eru margar og mismunandi skynfrumur sem bregðast við: • hita • kulda • snertingu • þrýstingi • sársauka • Næmustu svæðin fyrir snertingur eru: - fingurgómar - varirnar - lófar - iljar - kynfærin

23. 5.5 Sjónin – ljósnæmt skilningarvit • 67 % af öllum skynfrumum líkamans eru í augunum, eða um 250 milljónir sjónskynfrumna. • Þegar ljós kemur í auga fellur það á gagnsæja glæruna, þá brotnageislanir og fara í gegnum sjáaldrið. • Í rökkri er sjáaldrið stórt til að hleypa sem mestu ljósi inn í augað • Í mikilli birtu verður sjáaldrið lítið, svo við fáum ekki ofbirtu.

24. Augasteinninn brýtur ljósið • Eftir að ljósið kemur inn í sjáldrið fer það gegnum augasteininn • Þegar vöðvinn er slakur verður augasteinninn flatur og þá sjáum við vel frá okkur. • Þegar vöðvinn dregst saman verður augasteinninn kúptur og við sjáum vel hluti sem eru nálægt okkur.

25. Keilur og stafir – skynfrumur augna • Þegar ljósið hefur farið gegnum augasteininn fer það gegnum glerhlaupið sem er tær og hlaupkenndur vökvi. • Skynfrumur sjónunnar taka næst við ljósinu og þar fer fram taugaboð. Þau berast eftir sjóntauginni til sjónsvæðisins í hnakkablaði heilans – þar er unnið úr þeim og þau túlkuð = við sjáum ! • Keilur eru þær skynfrumur sem greina liti • Stafir eru skynfrumur sem eingöngu greina svart og hvítt (þeir eru mun fleiri en keilurnar).

28. Miðgrófin • Miðgrófin er sá hluti sjónunnar sem gefur skörpustu myndina. Við notum hana t.d. við lestur. • Blindblettur er á því svæði augans þar sem sjóntaugin liggur útúr auganu. • Latt auga / tileygð er þegar annað augað er ríkjandi en hitt víkjandi, þá starfa vöðvar auganna ekki rétt saman. • Hægt að meðhöndla með gleraugum eða með því að setja lepp fyrir lata augað.

29. Helstu tegundir sjóngalla • Helstu sjóngallar eru: • Nærsýni • Fjarsýni • Sjónskekkja • Ráða má bót á þeim með gleraugum, linsum eða jafnvel leysiaðgerð.

30. Lögun augna – full sjón/ nærsýni / fjarsýniDreifigler / Safngler

31. 5.6 Heyrn og jafnvægisskyn • Leið hljóðbylgju frá ytra eyra til heyrnarsvæðis í heilanum (ytra eyra – miðeyra – innra eyra): • Ytra eyra • hlustin • Hljóðhimna • heyrnarbeinin (hamar, steðja og ístað) • kuðungurinn (vökvi með skynfrumum) • taugaboð berst með heyrnartauginni til heyrnasvæðis í heilanum.

32. Heyrn • Heyrnasvæðið í heilanum vinnur úr taugaboðunum og breytir þeim í hljóð • Í kuðungnum eru u.þ.b. 15.000 skynfrumur sem eru næmar fyrir mismunandi tíðni hljóðs og þannig getum við greint milli ólíkra tónhæða. • Mikill hávaði getur skemmt skynfrumurnar í eyranu og valdið heyrnaskaða eða langvinnu eyrnasuði.

33. Eyrnabólga • Eyrnabólga stafar af því að bakteríur eða veirur sem herja á öndunarfærin, komast inn í miðeyrað gegnum kokhlustina þar sem þær valda sýkingu og bólgu.

34. Munurinn á heilbrigðu og sýktu eyra

35. Hellur fyrir eyrun Sé þrýstingur ekki sá sami báðu megin við kokhlustina (sem liggur frá miðeyra og niður kokið) fáum við hellu fyrir eyrun.

36. Jafnvægisskynjun • Í jafnvægisskynfærunum í innra eyranu eru skynfrumur sem senda boð um breytta stöðu og hreyfingu höfuðs. • Upplýsingarnar berast með jafnvægistauginni til heilans • Of mikið áreiti á jafnvægisskynfærin getur valdið svima og bíl-, flug- og sjóveiki.

37. 5.7 Hormón eru boðberar líkamans • Boð til frumna líkamans berast með: - Taugafrumum - Hormónum • Hormón er efni sem berst með blóðinu og eru langvinnari en taugaboð. • Hormón virkar bara á ,,sína“ tegund frumnaog kallar fram starfsemi í frumunum sem aðrir hormónar geta ekki. • Heiladingull stýrir framleiðslu hormóna

38. Hormón myndast í innkirtlum: - Heiladingul - Skjaldkirtill - Nýrnahettur - Bris - Kynkirtlar

39. Skjaldkirtillinn er ,,bensíngjöf“ líkamans: • Er líkaminn með hæga eða hraða brennslu? Ertu á yfirsnúning eða of hægur? Líkamlegur kvilli sem hægt er að laga með lyfjagjöf.

40. Adrenalín er í nýrnahettunum: Eykur hjartslátt og hækkar blóþrýsting. Adrenalín sprautast úríblóðþrásinu þegar við erum kvíðin, hrædd, taugóstyrk og undirbýr okkur til að bregðast við þessum hættum.

41. Brisið framleiðir insúlín: • Gerir frumum kleift að taka upp sykur úr blóðinu og heldur blóðsykri í jafnvægi. Skortur á insúlíni veldur sykursýki.

42. Kynhormón myndast í kynkirtlum: Í konum myndast estrógen en í körlum myndast testósterón og þessir hormónar valda kynþroska, kynlöngun, tíðahringnum, egglosi, sáðláti o.fl.