Facebook: „Prawo i polityka”

1. Facebook: „Prawo i polityka”

2. Klasyczna doktryna wolności słowa

3. Zarówno ogólne kwestie dotyczące wolności, jak i bardziej szczegółowe rozważania na temat wolności słowa i druku były przedmiotem rozważań głównie filozofów liberalnych. Istotny jednak jest fakt, iż myśl liberalna do końca XVIII wieku kształtowała się w sytuacji, gdy prawo nie gwarantowało swobód obywatelskich, a typowym ustrojem były monarchie, często o charakterze absolutnym.

4. Momentem przełomowym dla rozwoju doktryny wolności słowa była Wielka Rewolucja Francuska oraz powstanie niepodległych Stanów Zjednoczonych Ameryki. Uchwalona w 1789 roku Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela oraz amerykańska Karta Praw (Bill of Rights), czyli pierwsze poprawki do konstytucji z 1787 roku, które gwarantowały podstawowe prawa człowieka i obywatela, w tym także wolność słowa i prasy.

5. Początki pojmowania wolności słowa jako pewnego prawa przynależnego jednostce znaleźć można przede wszystkim w filozofii angielskiej. Stąd też charakterystykę liberalnej doktryny wolności słowa należy zacząć właśnie od przedstawienia tego fragmentu myśli liberalnej. • Wynalazek druku należy uznać za jedno z ważniejszych wydarzeń w historii wolności słowa. Od tej chwili rozpowszechnianie wszelkiego rodzaju opinii stało się dużo łatwiejsze.

6. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/d/db/Wizard_of_Id_strip.pnghttp://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/d/db/Wizard_of_Id_strip.png • W 1529 roku Henryk VIII wydał proklamację, skierowaną przeciw herezjom Lutra, w której zakazał sprzedaży oraz posiadania dzieł skierowanych przeciw wierze katolickiej. • Po zerwaniu stosunków z papiestwem i ustanowieniu Kościoła anglikańskiego z królem na jego czele, przeciwdziałanie szerzeniu się herezji stało się w naturalny sposób jednym z zadań cenzury leżących w orbicie zainteresowań państwa.

7. http://cdn.buzznet.com/assets/users16/nopasa/default/wizard-of-id--large-msg-124566934486.jpghttp://cdn.buzznet.com/assets/users16/nopasa/default/wizard-of-id--large-msg-124566934486.jpg • W końcu w 1538 roku król pozbawił Kościół uprawnień cenzorskich, ustanawiając tym samym świecki system cenzury prewencyjnej. Nałożono obowiązek ubiegania się o licencję, którą musiały uzyskać wszystkie drukowane dzieła, zaś rok później zaostrzono kary za jej brak. Uprawnienia do wydawania licencji otrzymali członkowie królewskiej Tajnej Rady (Privy Council).

8. Osądzaniem podejrzanych zajmował się Sąd Izby Gwiaździstej (Court of the Star Chamber) – specjalny trybunał, który pozostawał poza systemem sądów powszechnych. • Co najważniejsze, kierował się odmiennymi zasadami procesowymi niż te, które zostały wypracowane w ramach stosowanego przez sądy powszechne systemu common law. • Rozpowszechnianie seditiouslibel zostało zrównane z przestępstwem zdrady i jako zdrada było karane. • W postępowaniu przed Sądem Izby Gwiaździstej nie brano pod uwagę, czy dana opinia została faktycznie rozpowszechniona (czy rzeczywiście dotarła do kogokolwiek). • Podobnie bez znaczenia dla sędziów pozostawał fakt prawdziwości rozpowszechnianych treści.

9. Dopiero w 1641 roku trybunał zlikwidowano ze względu na liczne nadużycia prawa, jakich dopuszczano się w czasie procesów. • Wskutek tego, sprawy o znieważenie władzy przekazano do sądów powszechnych. Jednakże w procesach, których przedmiotem były przestępstwa seditiuoslibel, nadal obowiązywała szczególna procedura, niekorzystna dla oskarżonych (najważniejszym ograniczeniem była niedopuszczalność dowodu prawdy, czyli udowodnienie prawdziwości rozpowszechnianych opinii). http://wondermark.com/wp-content/uploads/2004/03/id1.gif

10. Zmiany w surowej procedurze ścigania przestępstw wywrotowych nastąpiły dopiero w 1792 roku, kiedy to Charles James Fox przeprowadził przez parlament Fox`sLibelAct. Zgodnie z jego treścią dopuszczalny w procesie stawał się dowód prawdy, zaś decyzja o charakterze rozpowszechnianej treści należała do ławy przysięgłych, a nie do sędziego. Mimo to, nadal setki mówców było skazywanych za rozpowszechnianie własnych opinii, czego przykładem mogą być kłopoty sądowe Thomasa Paina po wydaniu dzieła Rights of Man. Procesy dotyczące wypowiedzi wywrotowych poczęły zanikać dopiero od roku 1832 (uchwalenie Reform Bill). Wreszcie w drugiej połowie XIX wieku można mówić o tym, iż wolność słowa została zaakceptowana przez rząd angielski jako prawo należne każdemu obywatelowi.

11. http://www.davisenterprise.com/files/2012/07/WizardOfId1-1024x363.jpghttp://www.davisenterprise.com/files/2012/07/WizardOfId1-1024x363.jpg • Obok przedstawionego powyżej zakazu rozpowszechniania określonych treści oraz ścigania i sądzenia oskarżonych, istniała od roku 1538 wspomniana już cenzura prewencyjna w postaci obowiązkowego systemu licencji. Te ograniczenia dotyczyły więc w głównej mierze kwestii wolności druku i prasy. • System licencjonowania prasy został zreformowany za czasów panowania królowej Marii (1553-1558). Począwszy od roku 1556 zarządca drukarni musiał informować o każdym druku, który byłby przeciw sile i znaczeniu praw, a autor takiego dzieła miał obowiązek stanąć przed Królewską Komisją do Spraw Kościelnych celem udzielenia odpowiednich wyjaśnień.

12. http://i45.photobucket.com/albums/f75/basilsblog/wizard-of-id-2004-01-09.gifhttp://i45.photobucket.com/albums/f75/basilsblog/wizard-of-id-2004-01-09.gif • Aby proces kontroli nad drukowanymi dziełami dodatkowo usprawnić oraz wzmocnić, w 1557 roku królowa Maria przekazała monopol na wydawanie książek w prywatne ręce Stationers Company, londyńskiego cechu drukarzy, introligatorów i księgarzy. • Warto zauważyć, iż było to pierwsze prawo dotyczące praw autorskich i wiązało się z ogromnymi zyskami przekazanymi w ręce Stationers Company.

13. Najbardziej skuteczna egzekucja tych praw miała miejsca za panowania królowej Elżbiety Tudor (1558-1603), kiedy to wykrystalizował się trójelementowy system cenzury prewencyjnej, sprawowany przez: • bezpośrednio podległą królowej PrivyCouncil, • wskazanych dostojników kościelnych oraz • Stationers Company. W ten sposób cenzurę sprawowało państwo, Kościół oraz korporacja zawodowa. http://wizaz.pl/Makijaz/Szkola-makijazu/Elzbieta-I

14. Dopiero koniec XVII wieku przyniósł kres cenzury prewencyjnej w Anglii. W 1689 roku parlament angielski uchwalił TolerationAct, na mocy którego król i Kościół anglikański zostali pozbawieni przymiotu „depozytariuszy absolutnej prawdy”, co dotąd stanowiło podstawową przesłankę istnienia publicznej kontroli. • Końcem monopolu Stationers Company był rok 1695, kiedy to parlament uznawszy, iż system licencji przynosi więcej szkód niż korzyści, odmówił przedłużenia korporacyjnego monopolu. Uznano wtedy, że wystarczającym narzędziem będą powszechnie obowiązujące przepisy dotyczące ścigania osobistych zniewag oraz treści wywrotowych. http://www.bongonews.com/StoryImages/wiz_alterego.gif

15. http://www.toplessrobot.com/Wizard_of_Id.gif • Dzięki temu Anglia stała się pierwszym krajem, który likwidując cenzurę prewencyjną uznał za powszechnie obowiązującą zasadę wolności prasy. • Warto zwrócić uwagę na przesłanki, jakie legły u podstaw tej decyzji. • Nie miały one bowiem charakteru ideologicznego czy politycznego – parlament kierował się w tym względzie jedynie pobudkami czysto praktycznymi. • Ustawodawca zdecydował się na likwidację systemu licencji uznawszy, iż przestał on spełniać swe cele, a co za tym idzie przestał być potrzebny.

16. http://www.davisenterprise.com/files/2012/12/Davis.1228_img_12-1024x363.jpghttp://www.davisenterprise.com/files/2012/12/Davis.1228_img_12-1024x363.jpg • Przedstawiony powyżej system cenzury nie był w pełni skuteczny. • Dlatego w praktyce XVII-wieczni dysydenci polityczni i religijni niejednokrotnie drukowali swe dzieła bez licencji, łamiąc w ten sposób dekret Izby Gwiaździstej z 1637 roku zakazujący publikacji heretyckich i wywrotowych dzieł

17. Areopagitica Johna Miltona • Areopagitica jest jednym z pierwszych dzieł głoszących potrzebę istnienia wolności słowa. • Tytuł nawiązuje do Logos Areopagoticos, mowy Isokratesa (polityk ateński żyjący w latach 436 – 338 p.n.e.), w której przekonywał do restytucji zasad dawnej demokracji ateńskiej, co miałoby nastąpić poprzez przywrócenie instytucji areopagu.

18. John Milton (1608-1674) • Milton John , ur. 9 XII 1608, Londyn, zm. 8 XI 1674, Chalfont Saint Giles (hrab. Buckinghamshire), poeta angielski; republikanin; poematy sielankowe i elegijne, liryki religijnej, sonety, eposy religijno-filozoficzne Raj utracony (największy poemat epicki nowożytnej Anglii), tragedia antyczna Samson walczący.

19. Areopagitica została wydana w listopadzie 1644 roku (w czasie, kiedy w Anglii trwała wojna domowa między rojalistami a zwolennikami parlamentu). • Przyczyną powstania dzieła był sprzeciw autora wobec rozporządzenia parlamentu (licensingorder) z 16 czerwca 1643 roku, które przywracało cenzurę prewencyjną. Parlament postanowił, iż żadne dzieło nie będzie wydrukowane ani też wystawione na sprzedaż, jeżeli nie uzyska wpierw aprobaty i zgody na rozpowszechnianie od osoby lub osób wskazanych w tym celu przez obie lub jedną z izb Parlamentu

20. Głównym zadaniem Areopagitiki było wykazanie niesłuszności licensing order, dlatego też jej autor skupił się na uzasadnieniu potrzeby istnienia wolności słowa i prasy. Celem dzieła nie było więc wskazanie uzasadnionych granic wolności prasy, lecz budowa jak najmocniejszego uzasadnienia tychże wolności.

21. Jak pisał Milton: … ponad wszystko, Wolność. Dajcie mi wolność by poznawać, wypowiadać się i swobodnie sprzeczać według mojego sumienia, ponad wszystkie wolności. Nie znaczy to jednak, że był on zwolennikiem absolutnie nieskrępowanej wolności w tym zakresie, gdyż w swoim dziele przywołał te granice wolności słowa, które uznawał za słuszne.

22. Milton opowiadał się za brakiem kontroli państwa nad rozpowszechnianiem druków, przedstawiając cztery grupy argumentów, które pieczołowicie rozwijał i konkretyzował w swojej oracji. http://www.bongonews.com/StoryImages/wizard_iraq.gif

23. Po pierwsze, zdyskredytował cenzurę, wskazując na jej twórców – Kościół Katolicki oraz Świętą Inkwizycję, które to instytucje poddał druzgocącej krytyce: • To fill up the measure of encroachment, their last invention was to ordain that no book, pamphlet, or paper should be printed (as if St. Peter had bequeathed them the keys of the press also out of Paradise) unless it were approved and licensed under the hands of two or three glutton friars …

25. Po drugie, zdecydowanie podkreślał wielką wartość swobody w poznaniu dobra i zła, właśnie poprzez nieskrępowany wybór lektury. • Autor Raju utraconego uważał, iż zły pokarm strawiony najdokładniej nie przyniesie wiele pożytku, ale ze złą książką jest inaczej, gdyż w rękach bystrego i roztropnego czytelnika służy pod niejednym względem odkrywaniu prawdy, obalaniu fałszu, przestrodze i pouczeniu. • Poza tym należy czytać wszystkie książki, które wpadną w ręce, bo jesteś wystarczająco zdolny zarówno do słusznej oceny, jak i zbadania każdej sprawy

26. Trzecia grupa argumentów dotyczyła skuteczności cenzury. Według Miltona cenzura nie osiągała zamierzonego celu ze względu na praktyczne powody. Jeśli uzasadniać jej wprowadzenie chęcią ochronienia ludzi przed złem i grzechem, jakie mogą nieść niektóre zawarte w nich idee, to licencjonowanie książek będzie działaniem tylko częściowym. • Jeśli bowiem chciano, by wprowadzić taką surowość w jednej kwestii, konieczne byłoby podobne uregulowanie wszystkich innych kwestii o podobnych zdolnościach mącenia umysłu, gdyż jednokierunkowe działania w tej kwestii byłyby wyłącznie próżnym trudem; byłoby to niby zamykanie i barykadowanie jednych drzwi przed demoralizacją przy pozostawieniu pozostałych szeroko otwartych

27. Poza kontrolą znalazła się bowiem cała pozostała przestrzeń życia człowieka – trzeba by więc licencjonować całe życie ludzkie, lecz czy – konkludował Milton – przy uregulowaniu życia w najdrobniejszym szczególe, tak osiągnięta cnota byłaby cokolwiek warta? • Gdyby każdy czyn – dobry lub zły – człowieka dojrzałego miał być reglamentowany przez nakazy i zakazy, czy cnota nie byłaby tylko pustym słowem?

28. Zaraz też Milton dodał, iż to właśnie uzasadnia wielką przezorność Boga, który mimo, iż nakazał nam wstrzemięźliwość, prawość, powściągliwość, stawia przed nami nawet do przesady, wszystkie te rzeczy, których pożądamy i daje nam umysły, które potrafią się błąkać ponad wszelkimi granicami sytości.

29. Ostatnim argumentem – lecz, jak przyznał sam autor, najważniejszym – było przekonanie, iż na skutek wprowadzenia ograniczeń wolności w tym zakresie, niepowetowane straty poniesie zarówno cały naród, jak i pojedyncze jednostki. • Uważał bowiem, iż cenzura zniechęci ludzkość do poszukiwania prawdy, szkodząc jednocześnie tak jednostce i jej rozwojowi, jak i ogółowi, prowadząc do ignorancji i ciemnoty. • Podkreślał zalety nieskrępowanej dyskusji, która prowadzi do nowych odkryć i lepszego poznania prawdy, zarówno w materii naukowej, jak i religijnej. Prorokował, że ludzie przestaną dążyć do odkrycia prawdy w obawie przed ukaraniem za głoszenie swych poglądów

30. Poszukiwanie prawdy, jest jednym z najważniejszych argumentów uzasadniających wolność słowa. Związane z nim wywody Miltona są główną treścią Areopagitiki. Ważne jest jednak wskazanie, iż u Miltona dobra płynące z poszukiwania prawdy przeważają nad szkodami, które mogą się pojawić na skutek głoszenia złej doktryny. Takie stwierdzenie pojawi się znów prawie 200 lat później, stanowiąc fundament obrony wolności słowa, którą przeprowadził John Stuart Mill.

31. Także w Areopagitice Milton zawarł przemyślenia dotyczące uzasadnionych ograniczeń wolności słowa. O ile walczył z cenzurą prewencyjną, o tyle zagrożeń dla swobody wypowiedzi nie widział w rozwiązaniach prawnych charakterystycznych dla cenzury następczej.

32. W podsumowaniu swego dzieła wyraził uznanie dla uchwalonego wcześniej innego licensing order parlamentu, który zakazywał rozpowszechniania dzieł anonimowych. Tylko podpisane, wraz z nazwą wydawcy mogły być rozpowszechniane, tak by w każdej chwili łatwo można było wskazać autora i go ukarać, jeśli zaszłaby taka potrzeba.

33. Nie cofnął się także przed stwierdzeniem, iż dzieła, które uznanoby za złośliwe i oszczercze, winien czekać tylko jeden, najbardziej dla nich odpowiedni los – spalenie na stosie. Bez wątpienia opowiadał się przeciwko swobodzie głoszenia poglądów buntowniczych i podżegających. • Those which otherwise come forth, if they be found mischievous and libellous, the fire and the executioner will be the timeliest and the most effectual remedy that man's prevention can use.

34. W dalszej części swego dzieła brytyjski myśliciel kategorycznie odmówił prawa do swobody wypowiedzi katolikom oraz tym, którzy szerzyli open superstitions, a więcprzesądy i zabobony.

35. Autor Areopagitiki używał silnych argumentów na rzecz nieograniczonej cenzurą swobody głoszenia różnych opinii. Skoro więc jego argumenty za wolnością w tej mierze są tak silne, to jeszcze silniejsze muszą być argumenty za jej ograniczeniem. • Katolikom odmówiono prawo do swobody wypowiedzi nie ze względu na to, że wyznawali inną religię od protestanckiej, albowiem twórca Areopagitiki uważał, że mnogość ruchów religijnych jest niezaprzeczalnym dobrem.

36. Uzasadniając swoje restrykcyjne stanowisko, napisał: nie mówię tu o tolerowaniu papiestwa, ani otwartych przesądów, bo skoro podważają one wszystkie religie oraz władzę państwową, same powinny być zniszczone – oczywiście po użyciu wszystkich miłosiernych środków, żeby zdobyć i odzyskać słabych i zwiedzionych. To co całkiem bezbożne i absolutnie złe w dziedzinie wiary i moralności, nie może być dozwolone przez żadne prawo, które prawem chce pozostać.

37. Aby spostrzec wartość tego stanowiska, należy je pozbawić elementów religijnych, zachowując tezy zawarte w uzasadnieniu. W ten sposób mamy do czynienia z poglądem, wedle którego nie ma wolności dla tych, którzy odmawiają wolności innym bądź którzy otwarcie dążą do zniszczenia wolności.

38. Współcześnie powyższy problem stawiany jest w następujący sposób: czy wrogowie demokracji (wrogowie tolerancji) zasługują na to, by z jej dobrodziejstw korzystać? Jest to więc próba odpowiedzi na pytanie, czy ktoś, kto chce demokrację zniszczyć, może w tym celu korzystać z jej mechanizmów?

39. Z powyższym pytaniem związany jest problem dotyczący tego, jak demokracja może się bronić przed swoimi wrogami. I to wrogami nie ukrytymi, lecz tymi, którzy otwarcie nawołują do jej zniszczenia, wykorzystując jej prawa, w tym prawo do swobody wypowiedzi. Przedmiotem rozważań z tym związanych jest także kwestia, czy osoba nawołująca do nietolerancji może korzystać z tolerancji innych, którzy dopuszczają do głosu – właśnie w imię wolności i tolerancji – wszystkie wypowiedzi.

41. Milton odpowiadał, że takie głosy nie mogą korzystać z przywileju swobodnego rozpowszechniania. • Ograniczenia argumentacji Miltona są dosyć wyraźne. • Nie jest to więc walka o szerszą wolność słowa i o likwidację kar nakładanych ex post, lecz jedynie walka przeciw cenzurze prewencyjnej, jako żelicensing order, z którym polemizował Milton, miał charakter prewencyjny.

43. John Locke

44. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690) Dwa traktaty o rządzie (1690) Listy o tolerancji (1689) Myśli o wychowaniu (1693) • Angielski filozof podzielił zachowania i poglądy ludzkie na trzy grupy. • W zależności od tego, do której kategorii dana opinia zostanie zaliczona, przyznawał jej większą lub mniejszą wolność głoszenia. • Do pierwszej kategorii poglądów zaliczał te, które nie mają żadnego związku ze społecznością świecką, • do drugiej takie, które mają związki ze świecką sferą życia społeczności, ale nie są ani dobre, ani złe, • w końcu do trzeciej grupy zaliczał poglądy, które mają związek ze społeczeństwem i można o nich powiedzieć, że są albo dobre, albo złe.

45. Należące do pierwszej kategorii opinie, które są niezwiązane ze społecznością świecką, mogły być według Locka głoszone beż żadnych ograniczeń. Do tej grupy zaliczył te poglądy związane z religią, które nazywał czysto spekulatywnymi (m.in. wiara w Trójcę Świętą, wiara w czyściec).

46. Zupełna tolerancja wobec poglądów czysto spekulatywnych nie dotyczyła jednej myśli – ateizmu. Takie rozważania w mniemaniu Locka w żadnym razie nie zasługiwały na wolność rozpowszechniania; myśliciel mówił wręcz, że ludzie, którzy nie wierzą w istnienie nadrzędnego bóstwa, są jak najbardziej niebezpieczne zwierzęta, groźne dla społeczeństwa

47. Do drugiej kategorii zostały zaliczone te opinie (i zachowania), które miały związek ze społecznością świecką, a które ze swej natury nie są ani dobre, ani złe. Miały one wpływ na wzajemne postępowanie ludzi wobec siebie bądź je regulowały. Grupa opinii moralnie obojętnych także miała prawo być tolerowana.

48. Jednak nie tak bezwarunkowo, jak to miało miejsce z opiniami religijnymi. Locke wskazał, że granicą wolności głoszenia tych poglądów jest wymóg, aby nie zakłócały porządku w państwie oraz by nie powodowały większych strat niż korzyści. • Podkreślał, że nawet jeśli rządzący uważaliby te poglądy za niedorzeczne i nonsensowne, nie powinni ulec pokusie zakazu ich głoszenia. Pod warunkiem oczywiście, że nie są one społecznie szkodliwe.

49. Locke zaliczył do trzeciej grupy poglądów opinie o złej naturze – wykroczenia etyczne (jak na przykład krzywoprzysięstwo, pochwała oszustwa, niewdzięczność) oraz opinie mające dobrą naturę – cnoty (przykładowo: dotrzymywanie umów, uczciwość). Locke nie miał wątpliwości, że tego typu opinie muszą pozostawać w orbicie zainteresowań państwa.

50. Niezwykle ciekawe jest uzasadnienie konieczności regulowania tej kategorii przez państwo. Locke bowiem nie odwoływał się do uzasadnień religijnych czy moralnych. Patrzył na zagadnienie przez pryzmat celów i zadań państwa.