Aksjologia bezpieczeństwa społecznego czyli w poszukiwaniu wartości

1. Aksjologia bezpieczeństwa społecznego czyli w poszukiwaniu wartości dr Janusz Gierszewski Katedra Bezpieczeństwa PWSH Pomerania

2. Wprowadzenie Żyjemy w czasach ogromnych zmian społecznych, w których jednostka ludzka potrzebuje określenia wartości ładu społecznego w otaczającym go środowisku. Przemiany społeczno-gospodarcze wymuszają nowe spojrzenie na świat wartości przez pryzmat zagrożeń społecznych. Pojęcie wartości w naukach społecznych otwiera pole różnorodnych analiz, choć samo w sobie jest warte gruntownego poznania. Wartością naturalną jest też bezpieczeństwo. Jednak im częściej jest ono definiowane, tym bardziej jego znaczenie różni się i rozmywa. Wartości należą do pojęć wieloznacznych i stąd potrzeba w sposób precyzyjny określenia ich kryteriów, które pozwalałyby na ich odróżnianie, hierarchizowanie oraz strukturalne uporządkowanie. Wartościowanie elementów bezpieczeństwa społecznego dotyczy potrzeb człowieka, który znajduje się w otoczeniu konkretnych wyzwań i ryzyk społecznych. Gwarantem swobodnego rozwoju i pomocą w niedostatku jest państwo wraz z instytucjami do tego powołanymi. Te elementy współtworzą system aksjologiczny, który powinien kształtować (determinować) działanie podmiotów w obszarze bezpieczeństwa społecznego. Z poznawczego punktu widzenia system aksjologiczny jest również istotny, gdyż kształtuje paradygmatyczne podejście ontologiczne, epistemologiczne i metodologiczne. dr Janusz Gierszewski

3. Pojęcie aksjologii Aksjologia (gr. aksios- godny, cenny i logos-nauka, słowo) jest to ogólna teoria wartości, która wyrosła z filozoficznych koncepcji dobra. Zajmuje się określeniem czym są wartości, czyli jaka jest ich istota, pyta o sposoby istnienia wartości i metody ich poznawania oraz podejmuje próby sklasyfikowania wartości. W ujęciu filozoficznym aksjologia to nauka o wartościach, która podejmuje próbę ustalenia jakie zachowanie jest dobre, a jakie złe. W znaczeniu szerszym oznacza więc „refleksję o wartościach”. Ogólna definicja wartości wyrażana jest jako wartość podstawowa, która oznacza wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń dr Janusz Gierszewski

4. Aksjologia- przedstawiciele Rozpowszechniona w filozofii europejskiej, zwłaszcza na początku XX w., głównie przez przedstawicieli badeńskiej szkoły neokantyzmu (Wilhelma Windelbanda, Heinricha Rickerta), fenomenologii (Maxa Schelera, Nicolai Hartmana) i neorealizmu (Gorga Edwarda Moore, Ralpha B. Perry). Termin aksjologia został wprowadzony przez P. Lapiego w Logique de la volonté (1902) oraz Eduarda von Hartmana w Grundriss der Axiologie (1908). W Polsce aksjologią zajmowali się m.in.: Florian Znaniecki (Zagadnienie wartości w filozofii 1910), Władysław Tatarkiewicz (O bezwzględności dobra , 1919) i Roman Ingarden (Przeżycie, dzieło, wartość 1966). Pod wpływem dyskursu filozofów wokół natury wartości oraz sposobu ich istnienia i poznawalności, wyłaniają się trzy charakterystyczne stanowiska: naturalizm, intuicjonizm, emotywizm aksjologiczny. dr Janusz Gierszewski

5. Aksjologia różnych dyscyplin naukowych • socjologii (znaczenie wartości w życiu społecznym)- wartość społeczna to „każdy fakt posiadający treść empiryczną dostępną członkom grupy społecznej i znaczenie, ze względu, na które jest on lub może stać się przedmiotem działania” (F. Znaniecki i W. Thomas)[1]; • psychologii (znaczenie wartości w życiu psychicznym człowieka)- „wartości są pojęciami lub przekonaniami, o pożądanych stanach docelowych lub zachowaniach, które wykraczają poza specyficzne sytuacje, kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń oraz są uporządkowane według względnej ważności” (S. H. Schwartz, W. Bilsky[2]), • administracji (znaczenie wartości w działaniach administracji)- odnoszącej się do przemian aksjologicznych w zakresie regulacji administracyjnej, ustawodawstwa oraz samej administracji, gdyż działalność obserwowanej administracji, daje w efekcie podstawę do sformułowania zasadniczego pytania: czy i jak dalece nauka administracji powinna wkraczać w problemy aksjologiczne? (Z. Leoński[3]). [1] Za: F. Kozaczuk, Świat wartości młodzieży z symptomami niedostosowania społecznego, Warszawa 1994, s. 12 [2] Za: B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2002, s. 8 ; Zob. Cz. Matusewicz , Psychologia wartości, Warszawa 1975. [3] Z. Leoński, Materialne prawo administracyjne, wyd. 2, C.H. Beck, Warszawa 1998, s. 2. dr Janusz Gierszewski

6. Sprawy istotne? (J. Melibruda) • W świetle literatury, wśród spraw szczególnie istotnych dla ludzkiego życia wyróżnia się: • zaspokojenie podstawowych dla życia potrzeb, • dążenie do wzrostu i wzbogacenia swego zadowolenia życiowego, • posiadanie wolności w dokonywaniu wyborów, • poszukiwanie pewnych wartości lub systemu przekonań, w który można się zaangażować dr Janusz Gierszewski

7. Bezpieczeństwo społeczna jest „uwikłane” w wartości • praktyka bezpieczeństwa społecznego: decyzja o podjęciu określonych działań (Kto ma pomagać? Po spełnieniu jakich warunków? Jaką techniką zabezpieczenia społecznego? ) zależy w dużym stopniu od wyborów aksjologicznych (tj. jakie wartości zostały przyjęte ustawowo, jakie instrumenty zastosowano-marchewka, kij, kazanie?) • specjalność naukowa w ramach dyscypliny: bezpieczeństwo:uznanie jakiegoś zjawiska za problem społeczny (np. skali nierówności społecznych w danym kraju) także zależy od systemu wartości, do których się odwołamy. Spełnia funkcje deskryptywną, eksplanacyjną oraz prognostyczną dr Janusz Gierszewski

8. Bezpieczeństwo jako wartość • bezpieczeństwo jest pierwotną, egzystencjonalną potrzebą jednostek, grup społecznych, • zadaniem państwa jest eliminowanie ryzyk społecznych (societal) i budowanie bezpieczeństwa ekonomicznego” (economicsecurity) (E. Amenta) • Państwa „pozytywne", w którym polityka społeczna ma chronić właściciela kapitału • przed trudnościami związanymi z grą sił tynkowych i przed żądaniami redystrybucji dochodu, • „bezpieczeństwa socjalnego", w którym celem polityki społecznej jest zagwarantowanie minimalnego dochodu wszystkim obywatelom; • „dobrobytu społecznego", w którym celem polityki społecznej jest wyrównanie warunków życiowych wszystkich obywateli (N. Furniss i T. Tilton) dr Janusz Gierszewski

9. Bezpieczeństwo społeczne • Bezpieczeństwo społeczne (w węższym rozumieniu socjalne) jako pojęcie pojawiło się w kontekście polityki społecznej, które dotyczy wolności od zagrożeń społecznych oraz określonego poziomu życia. Francuska encyklopedia „Larousse” z 1995 roku określa bezpieczeństwo jako: • stan, sytuację zapewniającą egzystencję, możliwości i dobre warunki rozwoju człowiekowi, równoznaczne z poczuciem braku zagrożenia; • 2) gwarancje społeczne wyrażające się w prawie i jego przestrzeganiu - dotyczące wyżywienia, mieszkania, zdrowia, edukacji, wolności słowa, poglądów, wyznań, zrzeszania się i innych. • Przedmiotami wartościowania bezpieczeństwa społecznego będą najczęściej: • stosunki społeczne, stan zaspokojenia potrzeb czy ocena instytucji społecznych. • wartość bezpieczeństwa społecznego jako sumę indywidualnych bytów, w którym otoczenie stwarza bezpieczną możliwość zaspokajania potrzeb i rozwoju przy zachowaniu podstawowych praw jednostek oraz podnoszeniu jakości życia. dr Janusz Gierszewski

10. OGÓLNA TYPOLOGIA POJĘCIA BEZPIECZEŃSTWA BEZPIECZEŃSTWO K R Y T E R I A PODMIOTOWE PRZEDMIOTOWE PRZESTRZENNE CELE • jednostkowe • lokalne • narodowe • międzynarodowe • globalne • militarne • polityczne • ekonomiczne • ekologiczne • kulturowe • społeczne • ... • miejscowe • lokalne • subregionalne • regionalne • globalne • negatywne • (tylko • przetrwanie) • pozytywne • (przetrwanie • i swoboda • rozwoju) Opracowano na podstawie: J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996. dr Janusz Gierszewski

11. Aksjologia bezpieczeństwa społecznego • aksjologia bezpieczeństwa społecznego powinna formułować zalecenia pod adresem decydentów bezpieczeństwa społecznego oraz wskazywać zasady doboru środków właściwych do osiągnięcia zamierzonych celów, formułując rekomendacje oparte na sądach wartościujących. Decyzja o podjęciu określonych działań, takich jak: • komu pomagać? W jakim stopniu pomagać? Jak długo? • zależy w dużym stopniu od wyborów aksjologicznych. • Gosta Esping-Andersen określił politykę społeczną jako „publiczne zarządzanie społecznymi ryzykami”, a jej główne cele to „łagodzenie nierówności i ubóstwa, zmniejszanie społecznego ryzyka i optymalizacja dystrybucji pomyślności (well-being)”. dr Janusz Gierszewski

12. A więc… • Bezpieczeństwo społeczne to nie tylko wybory czysto techniczne (w centrum jest człowiek i jego potrzeby) • Nie ma obiektywnych ocen w bezpieczeństwie społecznym, o ile nie stwierdzimy, jakie wartości przyjmujemy • Natomiast wybór konkretnej wartości nie poddaje się ocenie (np. nie można stwierdzić, że „sprawiedliwość” jest w jakikolwiek sposób cenniejsza, czy lepsza niż „solidarność”). dr Janusz Gierszewski

13. Wartości bezpieczeństwa społecznego (konfliktowe?) • Wartościami najczęściej przypisywanymi bezpieczeństwu społecznemu w wymiarze są: • sprawiedliwość społeczna, równość, solidarność, samorządność, partnerstwo. • Natomiast w wymiarze oceny instytucji: • sprawność, efektywność. dr Janusz Gierszewski

14. Bezpieczeństwo społeczne zależy od przekształceń społecznych? Paradygmatem polityki społecznej wg J. Supińskiej jest „dobro człowieka” i „myśl przekształceń społecznych”. Wg tej autorki dobro człowieka osiągane jest za pomocą przekształceń społecznych. Stąd można przedstawić tezę, że bezpieczeństwo społeczne należy do wartości, w której grupy o różnym światopoglądzie chcą dokonać programowych zmian społecznych, ale ostatecznym kryterium ich wartości jest dobro człowieka. Ocena osiągniętego wyniku może stać się wskazówką na temat stopnia określenia wartości. dr Janusz Gierszewski

15. Cele społeczne = wartości bezpieczeństwa społecznego? dr Janusz Gierszewski

16. Bezpieczeństwo jako potrzeba Postrzeganie przez potrzeby: Hierarchii (za fizjologicznymi) Satysfakcji-progresji (zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa warunkuje następną). Frustracji-regresji redukcja i brak zainteresowania niższymi) (J. Prońko, J. Stefanowicz, M. Żmigrodzki, W. Fehler, J. Stańczyk) Bezpieczeństwo z perspektywy antropocentrycznej w formach: Społeczeństwa. Narodu. Państwa. (J. Kukułka) …to zasadnicza motywacja ukierunkowująca sposób życia i aktywność człowieka (K. Horney) …to naczelna potrzeba człowieka i grup społecznych, a zarazem najważniejszy ich cel (J. Stańczyk) dr Janusz Gierszewski

17. Bezpieczeństwo społeczne a zasoby dr Janusz Gierszewski

18. Bezpieczeństwo społeczne a ekonomia „szczęścia” Ekonomia szczęścia dowodzi, że: • Poziom szczęścia pojedynczych ludzi zależy od poziomu dochodu, lecz istnieją także inne ważne czynniki, od których zależy szczęście takie jak zdrowie, rodzina • Bardzo ważne są względne różnice dochodów. Ich zwiększanie się skutkuje spadkiem poziomu szczęścia w społeczeństwie. • Bezrobocie bardzo silnie (o wiele silniej niż np. inflacja i ubytek dochodów) negatywnie wpływa na poziom szczęścia ludzi. • Przeciętnie mieszkańcy krajów bogatych są szczęśliwsi niż mieszkańcy krajów biednych, lecz powyżej pewnej granicy dochodu poziom szczęścia niemal przestaje reagować na wzrost dochodu. To się nazywa „paradoks Easterlina”, który w latach siedemdziesiątych XX w. jako pierwszy zajął się economics of happiness). dr Janusz Gierszewski

19. Bezpieczeństwo społeczna a zagrożenia Istnieje potrzeba ustalenia aksjologicznego, m.in. określenie kryteriów, ze względu na które można będzie uznawać dane zjawisko za zagrożenie społeczne, bądź konsekwencję jakiegoś zagrożenia. Innymi słowy, trzeba określić (przynajmniej ogólnie), jakie właściwości (parametry) rzeczywistości społecznej uznamy za „bezpieczne”, a jakie za „niebezpieczne”. Używając nomenklatury systemowej, można przyjąć ogólną definicję takiego stanu w postaci: • porządku rzeczywistości społecznej, który zapewnia (co najmniej) aktualny stan poczucia bezpieczeństwa i przystosowania człowieka do życia i funkcjonowania w tej rzeczywistości, • porządku społecznego, który zapewnia (co najmniej) aktualny stan poczucia bezpieczeństwa, zadowolenia i zaspokojenia potrzeb ludzi. • Do nowych wyzwań zalicza się następujące zjawiska i procesy, które można podzielić na kilka szerszych kategorii takich jak: • wyzwania demograficzne, makroprocesory społeczne, problemy społeczne, gospodarcze, polityczne, państwowej polityki społecznej. dr Janusz Gierszewski

20. Bezpieczeństwo społeczne a sprawiedliwość społeczna bezpieczeństwo społeczne uzasadniać z perspektywy: • komunitarystycznej (jako wersję stanowiska kolektywistycznego), • w oparciu o teorie sprawiedliwości społecznej (czy raczej egalitaryzmu), • poprzez wskazywanie jej znaczenia dla poczucia bezpieczeństwa oraz reprodukcji społeczeństwa, także w wymiarze biologicznym. • Dla egalitarystów mechanizm rynkowy generuje nierówności, które powinny być zmniejszane poprzez redystrybucji dochodu (egalitaryzm ogólny), jak i zmniejszenia nierówności w konsumpcji dóbr i usług uznanych za szczególnie istotne dla jakości życia (egalitaryzm specyficzny w odniesieniu do podstawowych potrzeb). Dla D. Millera (2003) korzystanie przez wszystkich obywateli z tej samej publicznej infrastruktury usług edukacyjnych i zdrowotnych ma zwiększać poczucie wspólnego losu i przełamywać podziały ekonomiczne. • Bezpieczeństwo społeczne rozumiana jako proces redystrybucji zasobów jest więc działalnością podejmowana w celu korekcji tych procesów, które naruszają zespół wartości definiowanych jako „sprawiedliwość społeczna". dr Janusz Gierszewski

21. Sprawiedliwość społeczna • proceduralna (formalna), • wymienna (retrybucyjna) • rozdzielcza (dystrybutywna) - dotyczy podziału czegoś, czego ludzie nie mogą sobie zapewnić w stopniu adekwatnym do potrzeb lub żądań – jest to formuła zrównoważenia: jakie prawa/ dobra mają przysługiwać względem jakich obowiązków/ kryteriów: • Podział równy(równość) • miar, • szans • sytuacji • Podział proporcjonalny – „każdemu według…”. • pracy • potrzeb • statusu dr Janusz Gierszewski

22. Solidarność i dobro wspólne • Zasada solidarności: każda osoba jest nierozdzielnie związana z losem całego społeczeństwa i powinna angażować się w jakimś stopniu na rzecz dobra wspólnego i wzajemnej odpowiedzialności. • Dobro wspólne to „suma tych warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągać własną doskonałość”. dr Janusz Gierszewski

23. Bezpieczeństwo społeczna a wolność Zdaniem Rawls’a nierówności społeczne i ekonomiczne są moralnie uprawomocnione w zakresie, w jakim przynoszą korzyść najgorzej sytuowanym, pod warunkiem jednoczesnej maksymalizacji wolności publicznych i równego dostępu do ważnych społecznie funkcji. Bezpieczeństwo społeczne związane jest też z perspektywą podmiotu człowieka ekonomicznego (kalkującego) czy też socjologicznego zrzekającym się kontroli nad swoimi zasobami. Problem sprawiedliwości społecznej wiąże się wreszcie z problemem wolności, gdyż dla niektórych wolność i jej ochrona są pretekstem do utrzymywania głębokich nierówności społecznych, dla innych są one zaś całkowicie niedopuszczalne. Niektórzy uważają, że wszelkie polityki redystrybucyjne, czy prowyrównawcze, są pogwałceniem wolności i prawa własności. Dla innych przeciwnie - poważne nierówności są zaprzeczeniem idei wolności, gdyż ich zdaniem, aby móc korzystać z wolności muszą być spełnione określone warunki. Dlatego nie wystarczy tylko wolność sprzężona z równością formalną, gdyż ta ostatnia nie gwarantuje odpowiednich zasobów, aby ów potencjał wolności móc w pełni zrealizować. Problem wolności w większym stopniu należy do sfery być niż mieć, dr Janusz Gierszewski

24. Bezpieczeństwo społeczne a otoczenie Bezpieczeństwo społeczne S P Rezultat R C P- potrzeby, R- ryzyka, C-cele społeczne, S- sprawiedliwość społeczna dr Janusz Gierszewski

25. Funkcje wartości bezpieczeństwa społecznego • Za R. Szarfenbergiem można powiedzieć, że bezpieczeństwo społeczne jest „instrumentalnie dobre nie tylko dlatego, że za jej pomocą ogranicza się pewien obszar zła społecznego, ale dlatego, że jest instrumentem do budowania sprawiedliwych, zamożnych i zintegrowanych społeczeństw” • bezpieczeństwie społecznym spełniają funkcje: • programowe, gdyż podporządkowują wartości celom społecznym, a zatem formułują konkretne kierunki działań, • normotwórcze, gdyż uzasadniają stanowione normy prawne, • prognostyczne, gdyż przewidują pojawianie się nowych potrzeb oraz dynamikę już istniejących, • motywacyjne, gdyż inspirują ludzi do konkretnych działań, • ekonomiczne, gdyż wskazują lepsze wykorzystanie kapitału przez co umacniają ład społeczny, • oceniające (ewaluacyjna), gdyż dają możliwość oceny pracy instytucji społecznych oraz pojedynczych ludzi. dr Janusz Gierszewski

26. Aksjologia bezpieczeństwa społecznego- wentyl czy kotwica? Państwo powinno przyjmować strategie ustalania wartości w polityce społecznej, które mają zastosowanie w praktycznych działaniach „(komisje trójstronne”). Można wyróżnić strategie: konfrontacyjne („zwycięzca” nadaje wartości) i negocjacyjne (wypracowywanie konsensusu). Elementy wartościujące: Ogólne przekonanie wartościujące- co jest dobre dla bezpieczeństwa społecznego? Twierdzenia określające realizację bezpieczeństwa społecznego- co należy zrobić, aby zachować bezpieczeństwo społeczne? Jak poprawić jakość życia? Znajomość praw społecznych- jak zachowa się człowiek, grupa społeczna w określonych warunkach? dr Janusz Gierszewski

27. Pytania? dr Janusz Gierszewski

28. dr Janusz Gierszewski