Dr. Nejat ÇELİK

1. FİDANLIK UYGULAMALARINDATOPRAK, BİTKİ, SU ve TURBA ÖRNEKLERİNİN ALINMASI, GÖNDERİLMESİ ve ANALİZLERİ Dr. Nejat ÇELİK Orman Toprak ve Ekoloji AraştırmalarıEnstitüsü Müdürlüğü, 08.04.2014 / Eskişehir

3. Takdim Plânı Fidanlıklarda; Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi ( Slayt No: 1 – 39 ) Bitki Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi(40) Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi (43) Turba Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi (52)

4. Analizler Toprak Su Bitki Turba

5. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Orman fidanlıklarında rotasyon planı yapımında; gerekli olan karma toprak örneği, arazi parçasının aynı derinlikteki toprak tabakasından (özellikle üst toprak tabakasından) alınan birçok örneğin karıştırılmasındanelde edilmektedir.

6. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi “BİR ANALİZ SONUCU, ANCAK ÖRNEĞİN KENDİSİ KADAR DOĞRU OLABİLİR” Temsil yeteneği zayıf olan örnekler yanlış ya da yanıltıcı önerilerin yapılmasına neden olur.

7. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Karma toprak örneği alınmasında dikkat edilecek hususlar: 1- Orman Fidanlıklarımızın parselasyonu sonucunda oluşan en küçük saha üniteleri genellikle 1 hektar büyüklüğündeki tarlalardır. Bunun için karma örnek saha ünitesi olarak tarlalar esas alınır. 2- Tarla boyutlarının standarttan daha büyük veya daha küçük olması halinde sadece örnekleme için alınan nokta sayısı çoğaltılmalı veya azaltılmalıdır.

8. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi 3- Fidanlıkta iç taksimat yapılırken tarlaların homojen yapıda olmasına ve aynı kültür çalışmasına tahsisine gayret edilmelidir. Zorunluluk halinde, bir tarlada kültür yetiştirme bakımından farklı işlem görecek olan parçalar ile görünüş, renk, meyil, yükseklik, strüktür, toprak tipi, drenaj ve kullanılan fidan türü gibi özellikleri bakımından farklılık gösteren ve bir ünite teşkil edecek parçalardan ayrı ayrı karma örnekler alınmalıdır.

9. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi • 4- Fidanlık tarlaları genellikle homojen yapıdadır. Ancak tarlanın esas karakterine göre fark gösteren aşağıdaki yerlerden örnek alınmamalıdır. • Kompost, ahır gübresi, kireç, kum ve fabrika atıklarının vb.nin yığıldığı yerler. • Lokal olarak su birikmiş, dere ve sel basmış yerler. • Kök, yabani ot, sap vb. nin yakılmış olduğu yerler. • Karınca, köstebek vb. yuvaları ve civarları. • Yol, çit, orman ve kanal kenarlarına isabet eden yerler. • Tarlanın esas karakterlerinden farklı, bozuk drenajlı kumlu, taşlı ve çakıllı pek küçük sahalar.

10. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi 5-Karma örnek alınacak derinlik esas itibariyle yetiştirilen kültüre göre değişir ve kural olarak, bitkilerin kılcal köklerinin geliştiği, beslendiği ve toprağın her zaman işlendiği pulluk derinliğidir. İbreli ve yapraklı kültürlerin yaşları, kök durumları ve toprak işleme derinliği göz önünde bulundurulur. Bu derinlik 0-30 cm olarak kabul edilmiştir. Bu durumda, karma toprak örnekleri 0-30 cm derinlikten alınmalıdır (özel durumlarda 20 cm’den de alınabilir).

11. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi 6-Toprak örneği gerektiği zaman alınabilmekle beraber toprağın orta rutubet derecelerinde olması çalışma kolaylığı ve örneklemenin sağlığı açısından daha uygundur (İlkbahar sonu, yaz başı ile sonbahar ayları). 7-Donmuş topraklardan örnek alınmamalıdır. 8-Yeni gübrelenmiş tarlalardan örnek alınmamalı, eğer zorunluluk varsa gübre bulaşmamış kısımlardan alınmalıdır.

12. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi 9-Tarlada tekstürel bileşim, pH, yeşil gübreleme gibi ıslah çalışmaları yapıldığı taktirde belirli bir zaman geçtikten sonra örnekleme yapılmalıdır. 10-İdeal olarak tarla yeniden gübrelenmeden önce örnek alınmak gerekirse de, zorunluluk halinde kültür bulunan tarlalarda, yastık üzerinden ve fidan sıraları arasından fidan köklerine fazla zarar vermeden alınmalıdır.

13. Fidanlıklarda Karma Toprak Örnekleri Alma İşlemi Toprak örnekleri, elde mevcut olanaklara ve toprağın fiziki durumuna göre, toprak küreği, bel küreği, toprak burguları ile alınır. Kürek yardımıyla örnek alma işi biraz daha zor ve zaman alıcı olduğundan toprak burgusu ile alınması ve fidanlıklarda bir burgunun bulundurulması önerilir.

14. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak örnekleri, 1 hektarlık tarlanın 15-20yerinden yukarıda belirtilen kısımlardan kaçınmak şartıyla sistematik olarak veya yılan şeklinde, zikzaklı gidişlerle, tüm tarlaya dağılacak şekilde alınır. Tarlanın büyüklüğündeki farklılığa göre nokta sayısında biraz azaltma veya çoğaltma yapılabilir. Örnek alınacak noktalar arası mesafeler adımlamak suretiyle tespit edilebilir.

15. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi

16. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak alma işlemi iki kişilik posta ile yapılmalıdır. Biri burgu veya küreği kullanırken, diğeri örneklerin kovaya aktarılmasına ve kovanın taşınmasına yardımcı olur.

17. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Tarla kenarlarından 5-6 m kadar kaçınılarak birinci noktadan örnek alınmasına başlanır. Üstte toprakla ilişkisi olmayan bitki artıkları, taş vb. sıyrılmadan temizlenir. Bel kürek kullanılması halinde 30-35 cm derinliğinde ve küreğin çalışabileceği şekilde yaklaşık 20-30 cm genişliğinde, bir duvarı dik veya hafif yatık bir çukur açılır.

18. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Kürek bu çukur duvarından 3-4 cm kalınlığında bir toprak dilimi çıkaracak şekilde bir iki işlem ile 30 cm derinliğe kadar batırılır. Bir işçi bu dilimi bastırarak düşmesini önler ve kürek toprakla beraber çıkarılıp yere yatırılarak küreğin yalnız yan tarafları düzeltilip biraz küçültülür (alt ve üst kısımlarda tıraşlama yapılmaz).

19. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Amaç 0-30 derinlikte, dikey olarak (yaklaşık dikdörtgen prizması şeklinde), eşit hacimde örnek alınmasıdır. Bu karma örneği teşkil edecek bir örnekcik alınıp, ekibin yanında taşıdığı kovaya kürekte bulaşık kalmayacak şekilde aktarılır.

20. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Eğer burgu kullanılırsa, burgu dik olarak noktaya konup bastırılarak saat ibresi yönünde çevrilir. 30 cm derinliğe ulaştıktan sonra, ters çevirmeden yine aynı yönde ancak yavaşça yukarı doğru çekilerek toprak alınır ve alınan örneğin tamamı burgu temizlenmek suretiyle kovaya aktarılır.

21. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Bir noktada kürek veya burgu ile yapılan bu işlem aynı tarlanın diğer noktalarında da yapılır ve alınan örnekler aynı kova içine konur. Kovalar plastik veya madeni olabilir. Ancak kireçli, çimentolu, kurumuş harçlı, yağlı, paslı her çeşit gübre bulaşıklı kovalar kullanılmamalıdır.

22. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Tarlaya ait birçok örneğin konduğu kova, tarlanın hemen yanında kireç, gübre gibi bulaşıkları olmayan bir örtü (çuval, telis, naylon) üzerine boşaltılır ve iri parçaları elle ufalamak suretiyle iyice karıştırılır. Daha sonra bu toprak çuval üzerine yayılarak, bu yayılmış toprağın hemen hemen her tarafından iri, ufak demeden birer avuç toprak alınarak naylon bir torbaya 1,5 kg gelecek kadar doldurulur.

23. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Torba ağzına kadar doldurulmadığından, boş kısmındaki hava boşaltılarak boğazından iple bağlanır ve ikinci bir naylon torbanın içine konulur. Fidanlığın adı, ada, parsel ve tarla numarası, alınan derinlik, üzerindeki kültür, tarihi belirten bir kâğıt etiket dörde katlanarak, iç içe konmuş iki naylon torbanın arasına konulur.

24. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak örnekleri temiz bez torbalar içine de konulabilir. İple bağlanan her torbanın boyun noktasına sadece gönderenin örnek sıra numarasını taşıyan karton etiket konulmalı veya bu sıra numarası naylon torbanın üzerine tükenmez veya ispirtolu kalemle yazılmalıdır.

25. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Bu suretle, ayrıca düzenlenen toprak örneği gönderme raporu ile de ilişkisi sağlanmış olur. Toplanan örnekler naylon torba içinde ise bir işlem yapmadan, (bir süre havalandırıp ıslaklığı birbirini etkilemeyecek duruma geldikten sonra/özellikle tuzlu topraklarda), bir kutu içine istiflenerek postalanır.

26. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak Örneklerinin İçine Konulan Etiket Örneği

27. Usulüne uygun bir şekilde alınarak, laboratuvara ulaştırılan toprak örneklerinde, standart metotlar uygulanmak üzere çok değişik parametrelere ilişkin analizler yapılabilmektedir. Bu analizlerin değerlendirilmesi uzmanlar tarafından yapılarak sonuçlar bir raporla ilgilisine ulaştırılabildiği gibi, uzmanlardan rapor talep edilmediği durumlarda ise, ilgili kişinin asgari düzeyde de olsa analiz sonuçlarını değerlendirebilmesi gerekmektedir. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi

28. Uygulamacının bilgi düzeyini aşan veya çok daha spesifik bir parametrenin incelenmesi durumunda ise, henüz işin başında, toprak örneklerinin laboratuvara gönderilmesi aşamasında, analiz sonuçlarının uzmanlarınca değerlendirilerek raporunun yazılmasının talep edilmesi en doğrusu olacaktır. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi

29. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi • Bu kapsamda, çok genel olmak üzere şu değerlendirmeler yapılabilir: • En sıklıkla yapılan rutin analiz çeşitlerinden, • -Tekstür analizinde, toprak türünün balçık-kumlu balçık arasında olması, • -pH’nın5,0-6,5 arasında olması, • -organik maddenin > % 2 (üst toprak için) olması, buna bağlı olarak azotun > % 0,10 olması, • -fosforun > 30 ppmolması, • -tuzluluğun < 1 miliSiemensolması birçok ormancılık çalışması için ideal veya ideale yakın değerlerdir.

30. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Bu değerlerden sapma durumunda ise, sapmanın miktarına göre az veya çok sorunlu durumlar söz konusu olmaktadır. Bu gibi sorunlu durumların uygulamacı tarafından kabaca da olsa belirlenmesi durumunda ise, daha detaylı bir değerlendirme için konunun uzmanlarından yardım alınarak, daha doğru bir karara varılması mümkün olabilecektir.

31. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Yine, çok genel bir yaklaşımla örnek verilecek olursa, çoğunlukla bakılan bu parametrelerden; -Tekstürel açıdan, kum oranının çok yüksek olduğu (> % 90) veya bunun tersine, toz + kil oranının çok yüksek olması(> % 60), -pH değerinin, < 4,0 veya > 8,5 olması, -tuz değerinin ise > 4 miliSiemensolması, çok ekstrem ve olumsuz koşulları işaret etmekte olup, bu değerlere sahip sahalar tamamen problemli sahalar olmaktadırlar. Bu gibi sahalardan kaçınılarak, daha uygun özelliklerde alternatif sahalar aranmalıdır.

32. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak Türü: Orman fidanlıkları için balçıklı kum ve kumlu balçık türünde topraklar ideal olarak kabul edilmektedir. İbreli orman fidanlıklarında toz+kil miktarının % 10-25 arasında olması gerekirken, yapraklılar için bu miktar en çok % 35’ e kadar çıkabilmektedir. Fidanlıklarda 0-15 cm toprak derinliğinde toz+kil oranını % 1 düşürebilmek için topraklara 21 ton/ha, 0-30 cm’de ise bunun iki misli (42 ton/ha) kum verilmesi gerekir.

33. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak Üçgeni K İ L T O Z BALÇIK K U M Genellikle en verimli topraklar kabaca eşit miktarlarda kum, toz ve kilden oluşan balçıktoprakları’dır.

35. Strüktür

36. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Toprak Reaksiyonu (pH): İbreli fidanlıklar için genellikle 5,0 – 6,0 pHdeğerleri, yapraklılar için ise 5,5 – 6,5 pHdeğerleri ideal olarak kabul edilmektedir.

37. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Organik Madde (OM): Fidanlıklarda 0-20 cm toprak derinliğinde organik madde miktarını % 1 artırabilmek için 21 ton/hektar, 0-30 cm için ise 42 ton/hektar mutlak kuruya eşdeğer (yaklaşık 2 misli) organik madde verilmesi gerekir.

38. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Katyon Değişim Kapasitesi (KDK) ve Değişebilir Katyonlar (Ca++, Mg++, K+, Na+) : • Kumca zengin topraklar “düşük”, kil ve humusça zengin topraklar ise “yüksek” katyon değişim kapasitesine sahiptirler. • Bor (B): • 1 ppm B, bor’a hassas bitkiler için üst sınırı teşkil eder. • > 2 ppm B, toksik/marjinal sınırdır.

39. Fidanlıklarda Karma Toprak Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Farklı besin isteği kategorilerine ilişkin türler: Zengin (Besin isteği fazla olan türler için yeterli miktar) Kavak (I- 214), Dişbudak, Akçaağaç, Karaağaç, Meşe, Kestane, Ihlamur, Göknar (?), Ladin (?) Orta (Besin isteği orta olan türler için yeterli miktar) Ladin, Göknar, Duglas, Veymut çamı, Melez, Kayın, Gürgen, Karakavak Fakir (Besin isteği düşük olan türler için yeterli miktar) Sarıçam, Karaçam, Kızılçam, Fıstıkçamı, Sahilçamı, TorosGöknarı, Sedir, Servi, Ardıç, Yalancı Akasya, Aylantus, Gladiçya, İğde, Kızılçam, Titrekkavak, Huş, vb.

40. Fidanlıklarda Bitki Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Fidanlarda oluşan bazı problemlerin kaynağını tespit edebilmek için sıklıkla başvurulan yöntemlerden birisi bitki analizlerinin yapılmasıdır. Bitki analizleri için, öncelikle hem sağlıklı, hem de hasta/sorunlu bireylerden ibre/yaprak örneklemesi yapılarak, uygun koşullarda (kızışmaya meydan vermeden, en kısa süre içinde) laboratuvara ulaştırılmaları gerekmektedir.

41. Fidanlıklarda Bitki Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Bitki örneklerinde, makro (N, P, K, Ca, Mg) ve mikro (B, Mo, Cu, Mn, Zn) besin elementlerinin tayinleri yapılır. Sağlıklı ve hasta fidanlara ait örneklerde bulunan miktarlara göre; eğer, bir veya birkaç besin maddesinin noksanlığı söz konusu ise gübreleme ile takviye edilmeleri veya bazı besin elementlerinin fazla tespit edilmeleri ile toksik etki söz konusu ise, bu elementlerin ortamdan uzaklaştırılmaları yönünde tavsiyelerde bulunulur.

42. Gübreleme • Gübrelemeyi etkileyen iki temel unsur verilen gübrenin bitki-toprak etkileşiminde yarayışlı olarak alınabilirliği(toprak reaksiyonu, toprakta bağlanışı ve bitki tarafından alınabilir formda bulunuşu) ve bitki tarafından besin maddesinin alınabilmesi için yarayışlı suyun varlığıdır.

43. Su Örneği Alma Diğer bir analiz konusu ise sulama suyu analizidir. Orman fidanlıklarımızda, sulama amacıyla kullanılan suların analiz edilerek, sulamaya elverişlilik derecelerinin tespit edilmesi ve elde edilen sonuca göre, gerekli önerilerde bulunulması gerekmektedir. Analizi yapılacak su örneği, 1 - 2 litrelik temiz bir pet şişeye, birkaç defa aynı suyla yıkandıktan sonra konulurak, laboratuvara gönderilir.

44. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Akarsulardan alınacak örneklerde dikkat edilecek husus, özellikle örneklerin alınacağı yerin seçimidir. Bilhassa, nehir ve ırmak gibi büyük akarsuların karışım ve kalitesi, bunların çeşitli evsaftaki yataklardan geçmesi ve yine bunlara birçok ufak dere ve drenaj sularının karışması gibi nedenlerle akarsu boyunca geniş ölçüde değişebilir.

45. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Suyun durgun kısımlarından, kenar ve kavşak noktalarından mümkün olduğu kadar kaçınılmalı, hızlı aktığı orta bir yerinden alınmalıdır. Şişe, ağzı kapalı olarak su yüzeyinin 40-50 cm kadar altına daldırılıp, tıpa açılarak suyun şişe içerisine dolması temin edilir. Böylece, su yüzünde birikmiş yabancı cisimlerin örnek ile birlikte alınmasının da önüne geçilmiş olur.

46. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Boru çakılı olmayan kuyulardan, şişenin boynuna bir ip bağlayarak sarkıtılmak suretiyle, pompajlı su kuyularından ise, motor takribi olarak 15 dakika kadar çalıştırılarak su berraklaştıktan sonra örnek alınır. Alınan su derinliğinin de önemi büyüktür ve kuyularda, örneklerin hangi derinlikten alındığı özellikle belirtilmelidir.

47. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Kaynak ve sığ akarsulardan örnek almada ise, çoğunlukla örnek şişesinin sığabildiği büyüklükte bir çukur açılması gerekir. Oluşan bulanıklık tamamen geçinceye kadar beklenir ve usulüne uygun bir şekilde örnek alınır.

48. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Su örneğinin alınmasından sonra, hazırlanan su örneğine ilişkin etiket, örnek şişesinin boynuna bir iple iyice bağlanır veya şişenin üzerine, zarar görmeyecek ve düzgün bir şekilde yapıştırılır.

49. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Örnekler, alındıktan sonra bekletilmeden olabildiğince kısa zamandalaboratuvara gönderilmelidir. Genel olarak, bir örneğin alınmasıyla, analizi arasında geçen zaman azaldıkça analiz neticeleri daha güvenilir olur. Kimyasal, biyolojik faaliyetler, örneğin özelliğini değiştirebilirler.

50. Su Örneklerinin Alınması, Gönderilmesi ve Analizi Sulama sularında, özellikle tuzluluk (elektriksel iletkenlik) başta olmak üzere, değişik parametreler (anyon ve katyonlar, % Na vb) belirlenmektedir. Bunların en önemlilerinden olup, sulama suyu kalitesini ileri derecede etkileyen tuzluluk sınıflandırmasında; <250 (mikro Siemens/cm) : 1. sınıf, 250-750 “ : 2. sınıf, 750-2250 “ : 3. sınıf, >2250 “ : 4. sınıf özelliğinde su örneklerini ifade etmektedirler.