XIX ғасырдың II ширегіндегі Қазақстандағы Ресейдің әкімшілік жүйесінің енгізілуі

1. XIXғасырдыңII ширегіндегіҚазақстандағы Ресейдің әкімшілік жүйесінің енгізілуі

2. Патшаүкіметі 1867—1868 жылдарыҚазақстанаумағындаәкімшілік реформа жүргізді. Оныңнегізгімақсатысұлтандартобынөкіметбөлігіненбіржолатаығыстырып, жалпыимпериялықбасқарутәртібіненгізуеді. ЖаңаданенгізілгеншараларөлкенішаруашылықжағынанотарлауғаықпалетугежәнеоғанРесейдіңеуропалықбөлігіненқонысаударатыншаруалардыодансайынқаптатудықамтамасызетугетиісболды.

3. Қазақстанда реформа жүргізудіңсебептеріжәне оны әзірлеубарысы

4. 1822 және 1824 жылдарыжүргізілгенреформаларXIX ғасырдың 60-жылдарына қарайбірте-біртежарамсызболыпқалабастады. Сондықтан да жаңареформаларжүргізудіңқажеттігітуындады. Өйткенібіріншіден, қазақдаласындасұлтандардыңбилігіәлі де бұрынғысыншасақталыпқалабергенеді. ОлардыңбилігіпатшаүкіметініңҚазақстанаймағыннеғұрлымтезірекотарлауынакедергікелтіруменболды. Екіншіден, кезіндетиістіжарғыларғасайқабылданғанәкімшілік-аумақтықбөлінісоғанқосымшааумақтардыңқосылуынабайланыстыжаңажағдайдағыөзгерістергесәйкескелмейқалды. Мәселен, XIX ғасырдың 60-жылдарында РесейимпериясынаОңтүстікҚазақстан мен Жетісуаумағықосылғанболатын. Сондықтан да енді осы аймақтардыәкімшілікжағынанбағындыружәнешаруашылықжағынаннығайтатүсуқажетболды. ӨлкенібасқаруісінРесейдіңөзгеаймақтарындағыбасқаруқұрылымынабарыншажақындатып, бірыңғайландыруталапетілді. Үшіншіден, Ресейдіңеуропалықбөлігіндеқарқындыдамыпкележатқанөнеркәсіпүшінарзаншикізаткөздері мен жұмысшыкүшіқажетболды. Төртіншіден, Қазақстанныңкең-байтақаумағынмекендегенқазақтарүшінбірыңғайсалықжүйесіненгізуталапетілді. Бесіншіден, РесейдіңеуропалықбөлігіндегіжеріжоқшаруалардыҚазақстанаумағынаұйымдастырылғантүрдекөшірукөзделді. Міне, тап осы себептергебайланыстыҚазақстандажаңаәкімшілік-аумақтықжәнеәлеуметтік-экономикалықреформаларжасауқажеттігітуындады.

5. 1867—1868 жылдардағыәкімшілікбасқару мен салықжүйесіндегіөзгерістер

6. Ресейдегікапитализмніңқарыштапдамуыұлтаймақтарының, соныңішіндеҚазақстанныңрөлінөсірді. Қазақстан — шикізат пен арзан рынок көзінеайналды. Қазақстанөлкесініңжері мен қазбабайлығынтезірекигеруүшінқазақтардыбасқарудыРесейдіңәкімшілік-саясижүйесіменжақындастыруқажетеді. ҚазақстандағыбуржуазиялықреформаларбағытыРесейдіңқазақдаласындағыұстанымыннығайтуғабағытталды. XIX ғасырдыңбіріншіжартысындағыбасқаружүйесіескіріп, жергіліктібасқарушекаралықбасқаруменбірігіпкеткенеді. 1867—1868 жылдарыҚазақстанаумағы3 генерал-губернаторлықпен 6 облысқакірді. Қазақстандағыотарлаушыәкімшіліктіңжоғарыөкілі — генерал-губернаторларболды. Оларөлкеніңбүкіләкімшілік-полициялықаппаратынбасқарды, яғниөзқарамағындағыаумақтыңтыныштығынажауапберді. Басқашаайтқанда, Ресейимпериясыныңжоғарызаңдарыныңорындалуынқадағалады, яғни 1867—1868 жылдары реформа бойыншаБатысСібір, Орынбор, Түркістанөлкелерініңбасшыларынанеғұрлымбасымқұқықтарберілді: 1.әскери қолбасшы, соныңішінде казак жасағының атаманы; 2.кең түрдегіәкімшілік функция (уезд бастығынтағайындау, т.б.); 3.сот функциясы (уездіксоттардыбекітті).

7. Жергіліктітұрғындардансалықжинаужүйесіқайтаданжасалды. БұрынғытүтінсалығыназемстволыыалымдарқосылдыОтырықшыаймақтардажерсалығыдепаталып, жерөңдеушісалықты тек ақшаменкүздетөлеугетиісболды. Земстволықсалықөкімшіліктіұстауға, көпір, жолжөндеу мен дайындауғажұмсалды. Көшпеліжәнежартылайкөшпелітұрғындардыңнегізгісалығы 1865 жылы1,50 т болса, 1882 жылы4 сомғажетті. Олартағы да земстволықнемесеқоғамдықсалықтар (ауылстаршыны мен түземдікәкімшіліктіұстауүшін), т. б. ақшалайалымдартөлеугетиісболды. Әрбірқазақшаңырағымынандаймөлшердесалықтөлептұрды: •түтінсалығы — 4 сом, •земство салығы — 1 с. 25 т., •қоғамдықсалықтар (жекесалықтар) — 1 с. 25 т.; •мектептерге — 50 т., барлығы 7 сомдықұрады. Әлеуметтікжағдайынақарамастан, кедей мен байларғасалықмөлшерібірдейбелгіленді. Әрімалдыңбағасыеңтөменкезі — күздетөлеугетиісболды. Жерөңдеушіпер харадж, танапсалығы, зекет (тауарданалынатынсалық) сияқтысалықтартөледі. •Харадж бойынша, өнімнің 1/10-і мөлшеріндезаттайнемесеақшалайқұнынтөледі; •танапсалығыақшалай (1 танап = 1/8 десятина) танапмөлшерінеқарайбелгіленді; •зекеттауарқұнының 1/40 мөлшеріндеалынды. Осылайша, отарлаушыРесейдіңсалықсаясатыәртүрліәлеуметтіктоптардыңқарсылығынтудырды, мал өсірушілер мен отырықшытұрғындарсалықтыңөсуіненаразыболды. Әрбіруездболысқа, болысауылғабөлінді. Бірболыста— 2 мың, бірауылда— 200 түтінненаспауыкерекболды. Патшаүкіметіқазақболыстары мен ауылдарындаотарлықбиліктіңмықтытірегіболатынжергіліктіәкімшілікқұруғатырысты. Болыс пен ауылстаршындарын (селолыққоғамды, ақсақалдарқоғамын) сайлаусатыпалуарқылыжүрді.

8. Сот жүйесіндегіөзгерістер 1867—1868 жылдары"Ереже" бойынша Сот билігініңоргандарынамыналаржатты: •уездіксоттар, •әскери-сот комиссиялары, •облыстықбасқармажәнеүкімет сенаты. Уездік сот, әскери сот комиссияларықылмыстықістердіқарады, ал облыстықбасқармадаазаматтықістерқаралды. Бұл сот мекемелерініңбарлығыжалпыимпериялықзаңнегізіндежұмысістеді. Билер соты сақталды. Сырдарияоблысындаолқазыларсотыдепаталды. Бірақбилерді де болысбастықтарысияқты 3 жылғасайлайтынболды. Қазақтардыңарасындағыістердішешугеәрбірболыстан 4-тен 8-ге дейінбилерсайланды. Сайланғанбилерді губернатор бекітті, алайдаоларғажалақытөленбеді. Дегенменәрбіршешілгеністенбилікдепаталғанкесімнің 1/10 бөлігіналуынарұқсатетілді. Билер соты 300 сомғадейінгіістердішешеалды, бірақолардыңшешімі 30 сомғадейінгіістерүшінғанатүпкілікті бола алды. Сырдарияоблысындақазылар соты 100 сомғадейінгіістітүпкіліктішешті. Құны 300 сомнанасатыністерүшінбилердіңболыстықжәнетөтеншесъездерішақырылды. Оларқұны 500 сомғадейінгіістердітүпкіліктішешеалды. Ал 500 сомнанасатыністердібекітуге уезд бастығыоблыстықбасқармағажіберіпотырды. Облыстықбасқарманыңжалпыжиналысындақұны 2 мыңсомғадейінгіістертүпкіліктішетттілді. Облыстықбасқармағакеліптүскенәртүрліуездергежататынболыстарғақатыстыістерженіндеболыстықбилердіңтөтеншесъездерішақырылды. Түркістанөлкесінбасқарутуралы1886жылғы"Ереже" бойыншақазақдаласындаимпериялықтұрпаттағысоттарқұрылды: 1.бітістіруші судьялар; 2.облыстық соттар; 3.жоғарғы сот инстанциясы — Үкіметтіксенат болды. 1867 жылыЕрежеденайырмашылығы — әскерисоттаралыныптасталды. Халық соты (билер соты) сақталыпқалды. Облысшеңберіндеоблыстықсоттарқұрылды, ал уездердежәнеіріқалалардабітістірушісудьялартағайындалды. ОлардыӘділетминистрітағайындады. Жергіліктіхалықарасындағықылмыстар мен қылмыстықәрекеттерхалықсотыныңқарамағындақалдырылды. Әдетте, қылмыстықжәнеазаматтықістердіқараубилердіңқарауынанбасталды. Әскеригубернаторларбекіткенхалықсоттары (қазылар соты) Қазақстандағыотаршылдық сот жүйесініңеңсоңғыбуыныболды (Халық соты → бітістіруші сот → облыстық сот → Сенат).

9. Жермәселесіжәне 80—90-жылдардағы әкімшілікбасқаружүйедегіөзгерістер

10. "УақытшаЕреженің" отарлықсипатыпатшаүкіметініңжерсаясатынанкөріністапты. Жермемлекеттіңменшігідепжарияланды. 1886 жылыЕреженіңIII тарауындажермәселесітуралы "Мал жайылымыалыпжатқанмемлекетменшігіндегіжерлеркөшпенділердіңқоғамдықпайдалануынаберіледі" делінсе, 1891 жылыЕрежегемынабапқосылып, жердікүштептартыпалуғазаңдықнегізқаланды: "Мал жайылымдарыалыпжатқанжерлер, соныменқатаржерқойнауы мен ормандар да мемлекетменшігі"дептанылады. "Көшпенділерденартылыпқалғанжерлермемлекеттікмүлікминистрлігініңқарамағынаөтеді". Көшпенділерпайдаланғанжерқыстауға, жайлауғажәнеөңдейтінжерлергебөлінеді. "Мал жайылымдарыжетіспегенжағдайда, мал иелеріауылқоғамдары мен жекеадамдардыңжерінде мал жайғаныүшінақытөлеугетиісболды". Сонымен, патшаүкіметініңжержәнесалықсаясатыотарлықсипаттаболды, халықтыәбдентитықтатты, ауқаттылардың, көпестердің, т. б. баюынажолашты. Қазақкөшпеліқоғамы, патриархаттық-рулыққоғамыдыраужолынатүсті. Көшпеліқоғаммүшелерініңжайылымынтартыпалғандықтан, қазақтаржердіжалғаалуғамәжбүрболды, ал ақшалайсалықтөлеу мал саныныңкемуінеәкелді. 1886 жылы 2 маусымдағы "ТүркістанөлкесінбасқарутуралыЕреже" бойыншаТүркістанөлкесінеСырдария, Ферғана, Самарқаноблыстарыкірді. СырдарияоблысыӘмудариябөлімі мен 5: 1.Қазалы, 2.Перовск, 3.Шымкент, 4.Әулиеата, 5.Ташкент уездерінентұрды.

11. Реформаныңотаршылдықсипаты 1867-1868 жылдардағыреформаныңжалпыалғандаотаршылдықсипатыбасымболды. ОлреформаларҚазақстандыРесейгеқосыпалуүрдісініңтолықаяқталғанынкөрсетті. Қазақстанныңкең-байтақжеріРесейдіңмемлекеттікменшігінеөтті. Патшаүкіметібұданбылайқазақтардыңжерінкезкелгенсылтаумен оп-оңайтартып ала беретінболды. Мұныңақыры дала тұрғындарыныңежелгіатамекенжерлеріненайырылыпқалуына, сөйтіпқайдағыбірқұнарсызжәнетұзыбетінешығыпжатқансортаңжерлергеығыстырылуынажеткізді. ҚұнарлыжерлерішкіРесейденқонысаударыпкелгенорысшаруалары мен қазақтарға, шенеуніктергеберілді. ПатшаүкіметініңҚазақстанныңтабиғи бай ресурстарыноңды-солдыемін-еркінпайдалануыбұлөлкеніРесейэкономикасыныңқосалқыарзаншикізаткөзінеайналдырды. РеформаларБатысСібіраумағындаежелденберітұратынқазақтардыңжағдайына да келеңсізәсерінтигізбейқалаалмады. 1880 жылғы 22 қазандаТобылжәне Томск губернияларыныңқазақтарынҚұлындыдаласынакөшіруқолғаалынды. Олжақтақазақтарүшін 1 миллион десятина құнарсызжербөлінді. Құлындықазақтарынаүй басы 6 сом мөлшеріндетүтінсалығысалынды. Бұлотырықшыорысшаруаларытөлейтінсалықмөлшерінетеңболыпшықты

12. Пайдаланылғанәдебиет 1. Қазақстантарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпыбілімберетінмектептің 8-сыныбына арналғаноқулық. Қабылдинов З.Е., ҚайыпбаеваА.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет