MESLEK HASTALIKLARINDA MALULİYET KAVRAMI ve YAYGINLIĞIN TEPİTİ İLE İLGİLİ SORUNLAR

1. MESLEK HASTALIKLARINDA MALULİYETKAVRAMI ve YAYGINLIĞIN TEPİTİ İLE İLGİLİ SORUNLAR Dr. Arif KELEŞOĞLU TCSB Ankara Dışkapı Eğitim ve Araştırma Hastanesi Göğüs Hastalıkları Kliniği

2. Temel Düşünceler: • Aslında maluliyet kelimesi normale göre azalmayı veya sapmayı ifade etmektedir. Burada toplumun bireyde bir eksiklik saptaması söz konusudur. Çoğu dilde maluliyetin eşdeğeri olan kelimeler değersizlik, yetersizlik, kısıtlılık, yoksunluk ve sapma gibi anlamlar da içermektedir. Bu kavramlara paralel olarak maluliyet toplum tarafından sadece söz konusu olduğu kişinin bir problemi gibi görülür ama maluliyetin yol açtığı sorunlar, öyle ya da böyle , ortaktır.

3. Son zamanlarda maluliyeti‘belirli fonksiyon tiplerini yapmakta zorluk ‘olarak tanımlama yönünde çabalar gösterilmiştir. Buna göre malul bir kişi bir yada birkaç alanda faaliyet göstermesi engellenmiş bir kişi olarak düşünülmektedir (iletişim, hareketlilik, maharet ve hız alanları gibi).

4. Çevre koşullarını dikkate almadan fonksiyon kaybı ve maluliyet değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Halbuki çevre koşulları içinde fonksiyon kaybını azaltan yada telafi eden teknolojik varlıkların da sayılması gerekir (körler için sesli ışıklar vb).

5. Maluliyet Tanımlaması • Maluliyet bir bireyin kişisel, mesleksel yada toplumsal yaşamında gereksiz, uygunsuz bir dezavantaj yaşamasına neden bir engelin çevresel olarak belirlenmiş sonucudur. (Çevresel belirleme tanımı önleyici, düzeltici ve tazmin edici önlemlerle birlikte teknik ve sosyal uyum sağlayıcı çözümleri de içermektedir.)

6. Maluliyetin Kanunen tanınması: Birçok kurumda maluliyeti tanımak için kurulmuş kurullar vardır. Fiziksel yada mental bir kısıtlama nedeni ile hak talep edilmesi yada ayrımcılığa karşı dava açılabilmesi için bu kurullarda tanımlanmak gereklidir. ( Böyle tanımlanma ardından rehabilitasyon sağlanması, özel eğitim, mesleki yeniden eğitim, işyerinin muhafaza edebilmesi için özel avantajlar, gelir garantisi , tazminat ve mobilite konusunda yardım sağlanabilir.)

7. Malul olarak tanınmış olmak demek, sistemin sunmuş olduğu çeşitli haklardan faydalanabilmek için çeşitli şartlara haiz olmak demektir. Bu şartlar farklı kuruluşlarda ve programlarda farklılık göstermektedirler. Bu nedenle bir ülkede bile birçok farklı tanımlama olabilmektedir.

8. ABD’de çalışanların komplike olmamış kaza ve hastalıkları yönünden tazminat sistemi organize olmuştur; çalışanın tazminatı sistemi. Komplike olmamış hastalıkların maliyetini azaltmaya yöneliktir ve mesleki akciğer hastalıklarının (MAH) tümünü ve komplike vakaları içermez.

9. Federal hükümet Çalışma Ofisi tazminat programı özel gruplar için özel tazminat programları da tesis eder. Bunlar kömür işçileri için Black Lung programı, uzun yol gemicileri, dok işçileri, federal çalışanlar ve nükleer enerji çalışanları için ayrı ayrı tazminat sistemleri ve kanunlar vardır.

10. Ancak federal sistem dışında aynı iş kolunda çalışanlar eyaletten eyalete farklı tazminat kanunlarına muhatapdırlar.

11. Birçok sigorta şirketi işverenleri çalışan tazminatı sistemi açısından kapsama alır yada işveren eyalet gözetiminde şahsi sigortasını yapar. ABD’de altı eyalet ve Kanada’nın hemen tümü tek ve hükümet kaynaklı şirketler aracılığı ile sigorta edilir. New Jersey, Güney Carolina ve Texas ‘da işveren için katılım şarttır ve çalışanların açacakları davalarda da işveren taraf olmadan sigorta mali sorumluluğu üstlenir (suçlamalara karşı koruma).

12. ABD’de ve Kanada’da çalışan tazminatı sistemi ana yapı olarak aynıdır. Yönetim kurulu yada komisyon kuralları tesis eder sigortalayan uygun durumdaki çalışana tüm mali kaybını öder ve itiraz durumunda temyiz kurulları tarafından görüşülür.

13. Aslında kanuni yolları engellemek için bu erken girişim yapılsa da ağır veya tartışmalı vakalar, hatta ABD de erken dönemde bile, avukatlık müessesesinin hatta mahkemenin işin içine girmesi sıklıkla söz konusu olur.

14. Kanada’da tüm bölgeler çalışan tazminat sigorta sistemini kapsar. Federal çalışanlar için Federal Hükümet Tazminat Sistemi kanunu vardır ve bu çalışanlar için hükümet, bölgesel uygulamayı zorunlu kılar. Hükümet sponsoru olan ama onun tarafından kontrol edilmeyen Crown( Taçlanmış)şirketler özel fonlarla çalışanlarını desteklerler ve bu ABD ile kıyaslanabilir hizmet sunar. ABD nin tersine hemen tüm işverenler hükümet şirketleri ile çalışır, çok azı özel sigorta yaptırmıştır

15. Çalışan Tazminatı ödemelerinin işe bağımlı hastalıkları karşılaması beklenir.Uzun süreli maluliyet sigortası (USMS)yada sosyal güvenlik sistemleri mesleki olmayan hastalıkları kapsama eğilimindedir. Bunlar kısmi ödeme ile destekleyici olabilirtazminat,kısmi olduğu için refah sağlamayı temin etmez.

16. USMS ları çalışan tazminat sisteminin reddettiği durumlarda bile başvuruları hastalığın iş ortamına bağlı olup olmadığı konusunda değerlendirir. Bazı eyaletler bunu kolaylaştıran kanunlar koymuşlardır.

17. Ancak MAH larının saptanması ve etiyolojisinin tespiti çok zor olduğu için işçiler çoğu zaman hakettiklerini de alamazlar. Bu nedenle sosyal güvenlik sisteminin mesleki olmayan hastalıkları da kapsaması bunu kısmen telafi etmektedir. ABD’de işverenler özellikle sigara içimi gibi kişisel yaşam şekli ve mesleki olmayan maruziyetlerden hastalığın geliştiğini iddia ederek itiraz ederler

18. AC hastalıkları , bazen emeklilikten sonra da ortaya çıkabilecek kadar, uzun bir latent dönem gösterdiklerinden birçok eyalet hukuki başvuru için bir zaman sınırlaması koymuştur.

19. Meksika’da mesleki sağlık sigortası Institute Mexicano del Seguro Social( IMSS) Meksika sosyal güvenlik enstitüsü tarafından yada onun paralelinde sağlanır. Özellikle bankacılık sektöründe kısmi sağlık sigortası da vardır. IMSS nin finansı işverenler tarafından yapılır bu kurum çalışan tazminatı, kişisel hastalık ve yaralanma sigorta tazminatı ve işyeri denetlenmesiniüstlenir.

20. Avrupa Birliğinde Durum • İşe bağlı hastalıkların tazmin edilmesinin ilk öncüsü 1919 da ilk kez kurşun zehirlenmelerinin tazmini için çıkarılan kanunla Fransa olmuştur. Her Avrupa ülkesi kendi mesleki güvenlik ve sağlık ile tazminatlar konusunda gerekli olan politikaları süreç içinde geliştirdi. Fakat ancak çok yakında Avrupa Birliği (AB) direkt sağlık konusunda uygulama gücünü elde etti. İşyeri ortamında sağlık ve güvenlik konusu desteklendi.

21. Tek Avrupa eylemi için 1987 de yapılan düzenlemede Mesleki sağlık ve güvenlik konusunda uygulamalarına yeni bir zorlama ve güç gelmiştir. Bu sözleşme ile bakanlar konseyinin işyeri sağlık ve güvenliğini korumaya yönelik direktif verme yetkisini getirmiştir. Aralık 1991 de Maastricht Sözleşmesinde ,AB’nin halk sağlığı konusunda da ek sorumlulukları olduğunu kabul etmiştir. Ancak bu koruma, bilgilendirme ve eğitim konusunda sınırlı kalmıştır.

22. Fransa’da eğer şikayetçi kabul edilmiş listedeki hastalık yönünden başvurursa ve güçlü bir zan varsa tazminat alır.. Birlikte tıbbi tanı ve liste ile ilişkisinin de belgelenmesi gerekir. Ardından bu başvurunun ,sosyal güvenlik kurumunun anlaşmalı hekimince, kabul edilip edilmemesinin değerlendirmesi yapılır

23. İngiltere ile Fransa arasında tazminat yönetiminde önemli farklılıklar vardır. En belirgini de etkilenmiş çalışanın mutlak hatasız kabul edilmesi kadar doğrudan mahkemelere başvurma hakkının da olmasıdır. Birçok Avrupa ülkesinde direkt mahkeme başvurusu kabul edilmez. Bu durum yalnızca İngiltere’ye mahsustur.

24. MALULİYETİN ULUSLAR ARASI TANIMLARI

25. ILO’nun 159 Numaralı Anlaşmasına Göre Maluliyet Kavramı: ILO’nun Mesleki Rehabilitasyon ve İş Bulma (malul kişilere) Anlaşmasının (1983 No:159) 1.1 nolu maddesinde şu formulasyon yer almaktadır:‘Bu anlaşmanın öngördüğü amaçlar doğrultusunda malul kişi terimi şunu ifade etmektedir; usulüne göre tanınmış bir fiziksel yada mental engeli sonucu uygun iş bulması ve sürdürmesi ve ilerlemesi önemli ölçüde azalmış kişi’

26. WHO Tanımının Işığında Maluliyet Kavramı: WHO’nun uluslar arası engeller, özürler ve maluliyet sınıflaması (IADH WHO 1980) sağlık politikaları alanında özürlülük, engel ve maluliyet arasında bir ayrım yapabilen maluliyet tarifi sunmaktadır:

27. . Sağlık alanı bağlamında engellilik,psikolojik , hastalık yada kaza sonucunda organizmanın bir veya daha fazla kısmını tutan veya psişik mental veya emosyonel fizyolojik veya anatomik yapıda veya fonksiyonlarda herhangi bir kayıp veya anormalliği ifade eder.

28. . Sağlık alanı bağlamında maluliyet,bir insan için normal sayılan alanlar içerisinde veya tarzda bir aktiviteyi yapabilme konusunda bir kısıtlama veya yetersizliği (bir engelin sonucu olarak fonksiyonel bozukluklar faklı bireylerde tamamen değişik kişisel sonuçlara yol açabilir) ifade eder.

29. . Sağlık alanı bağlamında özürlülük, bir birey için bir engelin yada maluliyet sonucunda oluşmuş bir dezavantaj olup o kişi için normal sayılan bir rolü yürütmesini kısıtlayan veya önleyen ( yaş, cins, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak) bir durumu ifade eder.

30. Mesleki Rehabilitasyon Bağlamında Maluliyet: Emeklilik hakları ve taleplerinin karşılanmasının aksine mesleki entegrasyon alanında maluliyet tanımlanması malullüğün önlenebilir ve düzeltilebilir olabildiğini vurgulamaktadır. Burada amaç maluliyetle ilişkili mesleki dejavantajları rehabilitatif önlemler ve aktif iş alanı politikaları çerçevesinde elimine etmektir.

31. Mesleki rehabilitasyonun amacı maluliyetin olası negatif etkilerinin üstesinden gelmek ise de rehabilite edilen bireylerin mesleki ve sosyal entegrasyonunu temin etmek için daha ileri koruyucu sosyal önlemlerin gerekeceğinin de göz önünde tutulması gerekir. Örneğin bazı ülkelerde işverenler malul işçileri çalıştırmaya işyerlerini hazırlarlarsa ücret ve vergilerle bu malul işçilerin sigorta ve vergilerinde indirim bekleme hakları doğar.

32. Maluliyetler oluş sebebine göre şu şekilde sınıflanabilir: Kalıtsal veya doğumsal nedenli fiziksel, mental yada psişik defektler ve engeller, hastalıkların yol açtığı engeller, ev,iş, spor veya trafik kazası sonucu oluşan maluliyetler, mesleksel ya da çevresel faktörlerle oluşan maluliyetler ve iç çatışma veya savaş sonrası gelişen maluliyetler.

33. Maluliyet Nedenine Bağlı Uygulama Farklılıkları Bazı maluliyet gruplarına gösterilen artmış ilgi sıklıkla bunların sosyal güvenlik sisteminin daha iyi koruması altında olmasından ileri gelmektedir. Tercih aynı zamanda toplumun davranış biçimini de yansıtır. (Mesela savaş gazisi veya kaza kurbanlarında toplum ortak bir sorumluluk hissettiğinden daha ılımlı, herediter bir maluliyete sadece o ailenin ferdi sorunu gibi bakabilir.)

34. Tazminat Sisteminin Gelişmesi

35. Fransa’da 19. yüzyılın sonuna kadar malul kişilerin bakımı hayır işleri kapsamına giriyor ve özel hastaneye benzeyen yerlerde yapılıyordu. 20. yüzyılın başına kadar rehabilitasyon ve hastaya gelir temini fikri yoktu. Bu görüşte malul kişiler rehabilitasyona ihtiyaç duyan zedelenmiş kişiler olarak görülüyordu.

36. Fransa’da 8 Nisan 1898 de çıkan kanunda işverenin hastalığa sebep olduğunun kesin ispatının fazla gerekmediği bir yöntemle daha kolay tazminat ödeme yapılıyordu.Birinci dünya savaşından sonra savaşa bağlı ve tekniğin ilerlemesi ve sanayileşmenin artması ile iş kazasına bağlı malul kişi sayısında artış ile maluliyet fikrinde değişiklikler ortaya çıkmıştır.

37. Birinci dünya savaşı malullerinin maruz kaldığı ön yargıları düzeltmek için çeşitli kanunlar çıkarıldı. Bunlar: mesleki yeniden eğitim sistemi öngören 1915 kanunu, 1916 da (1923 deki kanun tamamlamış) çıkarılan kanun ile kamu sektöründe çalışmakta savaş gazilerine öncelik tanıyan kanun. 31 Mart 1918 de çıkan kanun ile maluliyet derecesine bağlı olarak belirli oranda emeklilik hakkı verilmiştir. 26 Nisan 1924 de çıkan kanun ise özel sektöre belli oranda savaş gazisi istihdamı zorlaması getirilmiştir.

38. Birlikler ve sendikalardan gelen baskılar sonucunda iş kazası kurbanları ve giderek bütün sivil maluller aslında savaş gazileri için yapılmış kanunlara dayanarak giderek destek sistemlerinden hak talep etmeye başladılar. 1930 da işçiler için bir maluliyet sigortası sistemi kuruldu. 1945 de sosyal güvenlik sistemi kurularak bu sistem kuvvetlendirildi. Bu da sosyal güvenlik sistemini yarattı. Bu sistemde işçiler kaza yada hastalık sonucu çalışma ve hayatlarını kazanma kabiliyetler önemli derecede azalırsa malulen emekli olma hakkı kazanmaktadırlar.

39. 1946 da iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili riski yönetmek işi sosyal güvenliğin üzerine aktarıldı.

40. Fransa’daMalul Kişileri Destekleyen Rejimlerin Sayısı ve Çeşitliliği: Bu gün malul kişilere destek sağlayan 3 ayrı sistem vardır: 1)Savaş gazilerine, 2) İş kazaları kurbanlarına, 3) Bütün diğer malullerle ilgili olan. Maluliyetin nereden kaynaklandığına göre hedef kitleyi seçen çok sistemin bir arada olması hakkaniyetten ve tatmin edici sonuçlara ulaşmaktan uzaktır.

41. Farklılıkları ortadan kaldırmaya yönelik uyumlandırma için yapılan çeşitli çabalara karşın günümüze kadar hiçbir çözüm bulunamamıştır.

42. TÜM DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE HASTALIK YAYGINLIĞINI DEĞERLENDİRMEK VE ÖNÜNDEKİ SORUNLAR

43. İstatistiksel Kayıt Problemi: Küresel olarak bir maluliyet tanımıyapmak olanaksızdır. Zira her ülke ve hemen hemen her idari kurum değişik maluliyet kavramlarına göre çalışmaktadır. (Maluliyeti istatistiki olarak saptamaya çalışan her kişi bilmelidir ki maluliyet, sistemlere bağlı, bu nedenle de relatif bir kavramdır.)

44. Avrupa Birliği gibi tek elden sosyal politikaların yürütüldüğü birliklerde bile tüm üye ülkelerin aynı kanun ve yönetmelikleri uygulaması bu birliğin ana organları tarafından henüz sağlanamamıştır.

45. Maluliyet verilerini ortaya koymak için yapılan istatistikler ancak engelli olduğunu yada bu sebeple bir fonksiyon kaybı olduğunu beyan eden kişileri saymaya yarayabilir.Bu, ülkelerin maluliyet politikalarına sıkı sıkıya bağlı olduğu için ülkeler arası karşılaştırmalarda bu istatistikleri kullanmak doğru sonuçlar vermeyecektir.

46. Sosyal ve ekonomik olumlu yada olumsuz değişimler tazminat başvurusunu arttırmakta yada azaltmaktadır. 1986 yılında İngiltere’de %14 kuralı konulunca -ki buna göre birçok hastalığın tazmini maluliyet sınırı %14 ve üzerinde ise tazminat ödenir demekteydi- yalnızca karar sayısında değil tazminat başvuru sayısında da azalma olmuştur.

47. İngiltere’de kronikbronşit ve amfizem ilk kez 1993 yılında kömür madeni işçilerinde meslek hastalığı kabul edilmiş ve ertesi yıl 4000 tazminat başvurusu olmuştur.

48. Fransa ve Almanya’yı örnek alırsak. Bu ülkeler malul kişilerin iş bulmalarını kolaylaştırmak için kotalar yada para cezası koyan gruptadırlar. Bu durumda malul işçi sayısında olağanüstü bir artış söz konusudur. (Daha önce istatistiki olarak asla kayda geçmemiş kişiler işverenlerinin de önerisiyle maluliyet talebinde bulunarak kayda geçmişlerdir.)

49. Avrupa Birliği Ülkelerinde mesleki hastalık maluliyet sistemleri

50. Devam