Η « κρίση » της εφηβικής ηλικίας και η ψυχοπαιδαγωγική διαχείρισή της

1. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ Η «κρίση» της εφηβικής ηλικίας καιη ψυχοπαιδαγωγική διαχείρισή της Ι. Ν. Παρασκευόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Επίτιμος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου Μυτιλήνη, 6 Φεβρουαρίου 2008

2. ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Τα συμβαίνοντα στους ΟΛΙΓΟΥΣ εφήβους Τα συμβαίνοντα σε ΟΛΟΥΣ τους εφήβους Προβληματική–παθολογική συμπεριφορά • Ναρκωτικά • Αφροδίσια νοσήματα ─ AIDS • Ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη – Εκτρώσεις • Παραβατικότητα • Κατάθλιψη – Εφηβικές αυτοκτονίες • Νευρωτική ανορεξία «Κρίση» της εφηβικής ηλικίας ● Ραγδαίες και καθολικές αλλαγές σε ΟΛΟΥΣ τους τομείς ανάπτυξης: Σωματικό, νοητικό, συναισθηματικό, κοινωνικό-διαπροσωπικό «Δεύτερη γέννηση» ●Ιδιόμορφες – ιδιόγνωμες έκδηλες συμπεριφορές Στενή σχέση – αλληλεπίδραση μεταξύ τρόπου διαχείρισης της εφηβικής «κρίσης» και προβληματικής – παθολογικής συμπεριφοράς ΠΡΟΛΗΨΗ

3. ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ • 1. Πότε αρχίζει και πότε τελειώνει η εφηβεία • Επιμήκυνση της εφηβείας και στα δύο άκρα • 2. Αλλαγές στο βιο-σωματικό τομέα: Επιπτώσεις στη συμπεριφορά του εφήβου • Αφύπνιση της ερωτικής ορμής • Έντονη συναισθηματικότητα • Βιοσωματικό είδωλο • 3. Αλλαγές στο νοητικό τομέα: Επιπτώσεις στη συμπεριφορά του εφήβου • Ιδεαλιστική θεώρηση της ζωής • Ανακαινιστική διάθεση • Έντονη κριτική στάση • Εναντίωση σε κάθε μορφή αυθεντίας – εξουσίας • 4. Αλλαγές στη σχέση με τους ΑΛΛΟΥΣ • Αυτονόμηση από ενηλίκους • Προσκόλληση στους συνομηλίκους • Συμμόρφωση στην «εφηβική –κουλτούρα» • 5. Αλλαγές στη σχέση με τον ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ • Ενδοσκοπική – αυτοαναλυτική διάθεση • Φανταστικό ακροατήριο • Προσωπικός μύθος • Μηχανισμοί άμυνας του ΕΓΩ: Διανοουμενισμός, ονειροπόληση, ασκητισμός • 6. Διαμόρφωση προσωπικής ταυτότητας • Οι τέσσερις παραλλαγές ταυτότητας: • Δοτή, κατακτημένη, παρατεταμένο μορατόριουμ, σύγχυση ρόλων • 7. Συμπεράσματα: Δεκάλογος για τη διαχείριση της εφηβικής «κρίσης»

4. ΕΦΗΒΕΙΑ: Τελευταία φάση της ανάπτυξης ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ ΕΝΕΛΙΞΗ ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Προγεννητική περίοδος

5. ΠΟΤΕ ΑΡΧΙΖΕΙ Η ΕΦΗΒΕΙΑ; Ωρίμαση γενετήσιας λειτουργίας Κορίτσια Αγόρια Ωάρια Σπερματοζωάρια Έμμηνη ρύση (περίοδος) Ονείρωξη (ρεύση)

6. Μέση ηλικία επέλευσης της ήβης στα αγόρια και στα κορίτσια: Δια-φυλικές και ενδο-φυλικές διαφορές ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΑΓΟΡΙΑ 12,7 14,3 Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Η Λ Ι Κ Ι Α

7. Κατανομή του χρόνου εμφάνισης της πρώτης έμμηνης ρύσης 6,3% 85,4% 8,4% * Η ηλικία εκφράζεται σε τρέχοντα, μη συμπληρωμένα έτη.

8. ΠΡΟΩΡΗ ΗΒΗ ─ ΠΡΩΙΜΗ ΗΒΗ ─ ΟΨΙΜΗ ΗΒΗ Μέση ήβη Όψιμη ήβη Πρώιμη ήβη ; Πρόωρηήβη +1 έτος ─ 1 έτος Μέση ηλικία

9. Οι πυκνόσωμοι έχουν πρώιμη ήβη; Οι λεπτόσωμοι έχουν όψιμη ήβη;

10. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ: Οι ορμόνες αιτία επέλευσης της ήβης Υπόφυση Θυρεοειδής Θύμος Επινεφρίδια Ωοθήκες (στο θήλυ) Όρχεις (στο άρρεν)

11. ΣΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ: Γνωρίσματα της ήβης • ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ● Σεξουαλική ικανότητα • ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ● Σεξουαλική καταλληλότητα α) Διαφορική τρίχωση μερών του σώματος - Ηβική κόμη - Τρίχωση μασχαλών - Τρίχωση προσώπου β) Στιλπνότητα και οσμή του δέρματος - Σμηγματογόνοι αδένες – Ακμή γ) Διαφοροποίηση του τόνου της φωνής δ) Περίγραμμα του σώματος - Διόγκωση του στήθους - Διεύρυνση της λεκάνης (στα κορίτσια) - Διεύρυνση των ώμων (στα αγόρια) - Αυξητικό τίναγμα

12. ΟΙ ΔΥΟ ΚΑΤΕΘΥΝΣΕΙΣΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Από επάνω προς τα κάτω Από το κέντρο προς τα πλάγια

13. Αναλογίες των μερών του σώματος από την εμβρυϊκή ηλικία έως το 25ο έτος της ηλικίας 2 μηνών έμβρυο 5 μηνών έμβρυο Νεογέννητο 2 ετών 6 ετών 12 ετών 25 ετών

14. Στα 20 χρόνια της ανάπτυξης το μέγεθος: • της κεφαλής2-πλασιάζεται, • του κορμού3-πλασιάζεται, • των άνω άκρων4-πλασιάζεται, • των κάτω άκρων5-πλασιάζεται.

15. – Με την πάροδο της ηλικίας μεγαλώνει περισσότερο το κάτω μέρος του κρανίου. Κρανίο νεογέννητου Κρανίο ενηλίκου

16. ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Αναλογία «καρδιάς – αιμοφόρων αγγείων» ● Παιδική ηλικία: 1,3 : 1 ● Εφηβική ηλικία: 2,8 : 1 Λιποθυμικές τάσεις – ζαλάδες μετά από έντονη σωματική άσκηση

17. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣΤΩΝ ΒΙΟ-ΣΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝΣΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ • Βιοσωματικό είδωλο • Έντονη συναισθηματικότητα • Αφύπνιση ερωτικής ορμής

18. ΒΙΟΣΩΜΑΤΙΚΟ ΕΙΔΩΛΟ: Η εικόνα του σώματος • Έλλειψη συντονισμού κινήσεων • Φόβοι και ανησυχίες για το σώμα • Εμφάνιση: Τυραννία κοινωνικών στερεοτύπων • Νευρωσική ανορεξία • Παχυσαρκία • Ακμή

19. ΕΝΤΟΝΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ • Ευσυγκινησία • Νευρικότητα • Ανία • Αποστροφή προς την εργασία • Μειωμένη σχολική επίδοση • Απότομες μεταπτώσεις - Εκρήξεις Καταιγίδες και εσωτερικές συγκρούσεις

20. ΑΦΥΠΝΙΣΗ ΕΡΩΤΙΚΗΣ ΟΡΜΗΣ • Υπεραπασχόληση με το σεξ • Αυτοερωτισμός • Φόβοι για τη σεξουαλική Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση Διαφυλική αγωγή ικανότητα καταλληλότητα

21. ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΙΣ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ ΕΝΕΛΙΞΗ ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Αφαιρετική σκέψη Συγκεκριμένη σκέψη ΣΧΟΛΙΚΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Προσυλλογιστική περίοδος ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ Προγεννητική περίοδος

22. Προσυλλογιστική περίοδος ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: Διατήρηση της ποσότητας Α Β Γ Α1 Β1 Γ1

23. Προσυλλογιστική περίοδος ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: Έννοια του αριθμού

24. ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ • Αν όλα τα «λάρια» είναι υδρόβιακαι το «τέριο» είναι «λάριο», τότε, το «τέριο» είναι υδρόβιο. Συγκεκριμένη σκέψη Αφαιρετική σκέψη Αληθής λογική ΚΑΙ επί πιθανών – υποθετικών δεδομένων Αληθής λογική ΜΟΝΟΝ επί συγκεκριμένων – πραγματικών δεδομένων • Το «πραγματικό» είναι ΜΙΑ περίπτωση ανάμεσα σε πολλές άλλες πιθανές-υποθετικές. Παραγωγικός συλλογισμός Επαγωγικός συλλογισμός • Από τη γενίκευση – τον κανόνα, στα επιμέρους – στα ειδικά συγκεκριμένα ή αφηρημένα. • Από τα επιμέρους συγκεκριμένα, στη γενίκευση – στον κανόνα.

25. ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ • Από «πραγματιστής» στη σχολική ηλικία, γίνεται «ιδεαλιστής» στην εφηβεία • Ανακαινιστική διάθεση • Έντονη κριτική στάση • Εναντίωση σε κάθε μορφή εξουσίας – αυθεντίας • Συμβατική ηθική - Αυτόνομη ηθική Αιώνια αναγέννηση

26. Π Ρ Ο Σ Ο Χ Η ! Π Ρ Ο Σ Ο Χ Η ! ─ Δεν κατακτούν όλοι οι έφηβοι την αφαιρετική σκέψη • Η πολιτεία: • Οι μαθησιακές απαιτήσεις της 2/βάθμιας Εκπαίδευσης απαιτούν πολυεπίπεδη - πολυδρομική διδακτική προσέγγιση. • Τι είδους είναι η ψυχοπαιδαγωγική κατάρτιση των καθηγητών? • Ο γονέας: • Να χαίρεται, αντί να δυσανασχετεί, για τις «ιδεαλιστικές» αντιδράσεις του εφήβου. • Προτιμάει τον έφηβο χωρίς αφαιρετική σκέψη;

27. ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ • Επιθυμία να μένει μόνος • Ενδοσκοπική – αυτοαναλυτική διάθεση • Ονειροπόληση • Φανταστικό ακροατήριο • Προσωπικός μύθος

28. ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΑΜΥΝΑΣ ΤΟΥ ΕΓΩ • Απώθηση • Εκλογίκευση • Άρνηση • Ταύτιση • Παλινδρόμηση • Υποκατάσταση • Προβολή Διανοουμενισμός Ονειροπόληση Ασκητισμός Γνωστικός εγωκεντρισμός

29. ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ • Αυτονόμηση από ενηλίκους και προσκόλληση στους συνομηλίκους • Συμμόρφωση στην εφηβική κουλτούρα ● Βιώνει έντονη αμφιθυμία Π Ρ Ο Σ Ο Χ Η ! Τάση για ανεξαρτησία Ανάγκη για εξάρτηση

30. ΟΙ ΟΚΤΩ (8) ΦΑΣΕΙΣ – ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Καταξίωση - Απόγνωση Πανανθρώπινο ενδιαφέρον ─Αυτό-απορρόφηση Οικειότητα ─ Απομόνωση Ταυτότητα ─ Σύγχυση ρόλων Εφηβεία Φιλοπονία ─ Ενοχή Πρωτοβουλία ─ Ενοχή Αυτονομία ─ Αμφιβολία Βασική εμπιστοσύνη ─ Δυσπιστία

31. ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ (4) ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ • Δοτή – πρόωρα σχηματισμένη ταυτότητα • Κατακτημένη ταυτότητα • Παρατεταμένο μορατόριουμ • Σύγχυση ρόλων Επιθυμητή διαδικασία: Κατακτημένη ταυτότητα

32. ΠΟΤΕ ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ Η ΕΦΗΒΕΙΑ; Κατάκτηση ψυχο-κοινωνικής ωριμότητας – Βουλητική και εκτελεστική αυτονομία ενηλίκους συνομηλίκους • Αποδέσμευση από • Άμεση προοπτική οικονομικής αυτονομίας – Η εφηβεία αρχίζει ως ψυχο-βιολογικό φαινόμενο και καταλήγει σε ψυχο-κοινωνικό φαινόμενο. Κάθε εποχή και κάθε κοινωνία έχουν τη δική τους εφηβεία

33. Η εφηβική ηλικία επιμηκύνεται και προς τα δύο άκρα •Παράταση τηςανάληψης του ρόλου του ενηλίκου σε βάρος της πραγματικής ενηλικίωσης. •Επίσπευση της ηλικίας της επέλευσης της ήβης σε βάρος της παιδικής ηλικίας. Μέση ηλικία το 1840 = 17,1 έτη » 1905 = 15 έτη » 1950 = 13,2 έτη ΝΕΟΛΑΙΟΙ Διαφορά στα 110 έτη3,9 έτη

34. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ «ΚΡΙΣΗΣ» • Ισχύει η επιγένεση • Η παρούσα συμπεριφορά οικοδομείται σε ό,τι έχει προηγηθεί τα προηγούμενα χρόνια. • Παιδική ηλικία: Οι εμπειρίες της είναι ο καμβάς της μετέπειτα πορείας

35. 2. Γνώση της «Ψυχολογίας του Παιδιού και του Εφήβου» • Από όλους τους ενδιαφερομένους - εμπλεκομένους: Γονείς, Εκπαιδευτικούς, Συνομηλίκους. • Από τους ίδιους τους εφήβους. Συμβουλευτικές – Ψυχολογικές Υπηρεσίες του Σχολείου και της Οικογένειας

36. 3. Όχι ΜΟΝΟ–λογος, αλλά ΔΙΑ–λογος! ─ Δεν μιλάμε στον έφηβο, αλλά μιλάμε με τον έφηβο. ─Να μάθουμε να ακούμε. ─ Διάλογος με ενσυναίσθηση. • Να μπαίνουμε στη θέση του άλλου. ─Όχι κήρυγμα! • Μην ξεχνάμε τα δικά μας!

37. 4. Όχι το γνωστό, από καταβολής κόσμου, «τροπάριο» εναντίον των νέων! «… και μήτε αισχύνεσθαι μήτε δεδιέναι τους γονέας… … οι φοιτηταί τε διδασκάλων ολιγωρούσιν…» (… και τα παιδιά δεν ντρέπονται πια και δεν λογαριάζουν τους γονείς… … οι μαθητές αντιμετωπίζουν με αδιαφορία τους δασκάλους τους…) (Πλάτων, Πολιτεία Η΄) Η Γη μας έχει τελείως εκφυλιστεί. Τα παιδιά πάψανε να ακούνε τους γονείς τους! (Αιγύπτιος ιερέας, 6.000 χρόνια πριν από σήμερα)

38. 5. Το ΤΙ και το ΠΩΣ στη συμπεριφορά μας • Στη συμπεριφορά μας πιο σημαντικό είναι: Όχι το ΤΙ κάνουμε, αλλά το ΠΩΣ το κάνουμε ή δεν το κάνουμε. Ψυχολογικό κλίμα της οικογένειας

39. Οι δύο διαστάσεις του ψυχολογικού κλίματος: • Συναισθηματικός τόνος: ΕΚΔΗΛΗ ΣΤΟΡΓΗ - ΑΠΟΡΡΙΨΗ • Τρόπος χειραγώγησης: ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ - ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

40. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Τέσσερις τύποι γονέων Απορριπτικοί - αδιάφοροι γονείς Στοργικοί-διαλεκτικοί γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ Εχθρικοί -καταπιεστικοί γονείς Υπερπροστατευτικοί γονείς ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

41. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ • Δημιουργικότητα. • Κοινωνικότητα. • Συναισθηματική σταθερότητα. • Έφεση για υψηλή επίδοση. • Ενισχυμένο αυτοσυναίσθημα- αξιοσύνη. Απορριπτικοί - αδιάφοροι γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ Εχθρικοί -καταπιεστικοί γονείς Υπερπροστατευτικοί γονείς ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

42. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Απορριπτικοί - αδιάφοροι γονείς Στοργικοί-διαλεκτικοί γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ • Εσωτερική ανασφάλεια. • Εγωκεντρική-ναρκισσιστική συμπεριφορά. • Περιορισμένη κοινωνικότητα. • Προσκόλληση σε ενηλίκους («μικρομέγαλη» συμπεριφορά). • Τυραννική συμπεριφορά. Υπερβολική αναστολή – νευρωτισμός Εχθρικοί -καταπιεστικοί γονείς Σχολική φοβία ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

43. Αντικοινωνικά, παραπτωματικά, εγκληματικά άτομα. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ • Παραβατικές παρέες – συμμορίες. • Ταύτιση με ομάδες συνομηλίκων • Δημιουργικές παρέες. Αξιόλογα επιτεύγματα. Επιτυχείς κοινωνικοί ρόλοι. Στοργικοί-διαλεκτικοί γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ Εχθρικοί -καταπιεστικοί γονείς Υπερπροστατευτικοί γονείς ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

44. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Απορριπτικοί - αδιάφοροι γονείς Στοργικοί-διαλεκτικοί γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ •Ευπειθέστατος στους ανωτέρους- Σκληρός στους κατωτέρους. •Υποκριτική υποτέλεια. •Τυπολάτρης. •Συναισθήματα πικρίας. •Εχθρική επιθετικότητα. •Χαιρεκακία. Απολογητικός γραφειοκράτης. Αυταρχικός τύπος. Υπερπροστατευτικοί γονείς Ψυχοπαθητική προσωπικότητα: Μονήρης, σκληρός, ανάλγητος εγκληματίας. ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

45. Αντικοινωνικά, παραπτωματικά, εγκληματικά άτομα. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ «Ι Δ Α Ν Ι Κ Ο Ι» γονείς Αξιόλογα επιτεύγματα. Επιτυχείς κοινωνικοί ρόλοι. Απορριπτικοί - αδιάφοροι γονείς Στοργικοί-διαλεκτικοί γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ Απολογητικός γραφειοκράτης. Αυταρχικός τύπος. Εχθρικοί -καταπιεστικοί γονείς Υπερπροστατευτικοί γονείς Υπερβολική αναστολή – Νευρωτισμός. Ψυχοπαθητική προσωπικότητα: Μονήρης, σκληρός, ανάλγητος εγκληματίας. Σχολική φοβία. ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

46. 7. « Ι δ α ν ι κ ο ί » γονείς: • ● Συνδυάζουνσυγχρόνως τρία χαρακτηριστικά: – Έκδηλη στοργή – Αυτονομία μέσα σε όρια – Απαίτηση για ωριμότερη συμπεριφορά • - Το «κλειδί» είναι: •  Ελευθερόφρων έλεγχος Σπουδάζουσα αδιαφορία

47. Αντικοινωνικά, παραπτωματικά, εγκληματικά άτομα. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ «Ι Δ Α Ν Ι Κ Ο Ι» γονείς Αξιόλογα επιτεύγματα. Επιτυχείς κοινωνικοί ρόλοι. Απορριπτικοί - αδιάφοροι γονείς Στοργικοί-διαλεκτικοί γονείς ΕΚΔΗΛΗΣΤΟΡΓΗ ΑΠΟΡΡΙΨΗ Απολογητικός γραφειοκράτης. Αυταρχικός τύπος. Εχθρικοί -καταπιεστικοί γονείς Υπερπροστατευτικοί γονείς Υπερβολική αναστολή – Νευρωτισμός. Ψυχοπαθητική προσωπικότητα: Μονήρης, σκληρός, ανάλγητος εγκληματίας. Σχολική φοβία. ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ

48. 8. Έκδηλη στοργή: Πρωταρχική ανάγκη του παιδιού

49. Ερέθισμα από έφηβο Αντίδραση ενηλίκου ΔΙΑΜΕΣΑ 9. Προσοχή στα ΔΙΑΜΕΣΑ ! • Μην αντιδράς ΑΜΕΣΩΣ.  Ψυχραιμία! Σκέψου ΤΙ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ να κάνεις. • Σκέψου ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΛΥΣΕΙΣ.  Όχι, μόνον ΜΙΑ λύση. • Μην είσαι ΑΠΟΛΥΤΟΣ στις απόψεις σου.  Χρησιμοποίησε ΦΡΑΣΕΙΣ, όπως: - «Μια ΠΙΘΑΝΗ λύση θα μπορούσε να είναι …» - «Αυτό που σκέφθηκα ΤΩΡΑ είναι …» -«ΙΣΩΣ καλό θα ήταν…»

50. 10. Το ΧΙΟΥΜΟΡ σώζει!  Αν διαβλέπεις ότι οδηγείστε σε αδιέξοδο, μια καλή λύση είναι το ΧΙΟΥΜΟΡ.