ZA Š TITA FLORISTI Č KOG DIVERZITETA

1. ZAŠTITA FLORISTIČKOG DIVERZITETA Nastavnik: Prof. dr. Dragica Obratov – Petković Asistent: mr Ivana Bjedov Br. časova: 3+3

2. Biodiverzitet: bios - život, diverzitet - raznovrsnost Biološka raznovrsnost. Biodivetzitet je kapitalna vrednost biosfere. Pod pojmom biodiverzitet ili biološka raznovrsnost podrazumeva se sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji. Biodiverzitet se realizuje u prostornom i vremenskom kontinuumu, kao rezultat evolutivnih procesa, hijerarhijski kroz 3 osnovna, međusobno uslovljena i biološki neraskidiva nivoa: genetičkom, specijskom i ekosistemskom.

3. Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i ukupnu raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija sadržanih u svim pojedničanim vrstama biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji. U osnovi biodiverziteta je raznovrsnost genotipova. Sveukupni genotip je daleko bogatiji od realno aktivne fenotipske manifestacije, naročito u potencijalnom smislu. U toku evolucije on se obogaćuje, povećava umnožava, postaje sve raznovrsniji. Očuvanje fenotipskog diverziteta je izuzetno značajno jer se u u milijardama fenotipskih organizama i njihovih vrsta nalaze genotipske zalihe, koje se tokom života jedinke ne ispoljavaju ili se ispoljava samo sporadično, ili će se ispoljiti sukcesivno kroz neko drugo vreme života vrste. Nosioci genetičkih informacija su jedinke svake organske vrste.

4. Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta na Zemlji, od nastanka života na planeti do danas. Prema nekim istraživanjima smatra se da na svetu raste oko 700 000 cvetnica. Kada je reč o životinjama njihov broj je znatno veći. Ilustrativan je podatak da na svetu živi samo oko 70 000 insekta, a poznato je da polovina vrsta životinjskog sveta pripada insektima.

5. Ekosistemski diverzitet označava ukupnu raznovrsnost staništa i biocenoza kao i ekoloških procesa kojima se ostvaruje funkcionalnost ekosistema.

6. Biodiverzitet je evolutivni odgovor na neprestanu promenljivost uslova sredine. Varijabilnost i stalne promene ekoloških faktora indukovale su evolucijske procese, čiji su uzastopni rezultati beskonačna raznovrsnost pojava i oblika visoke adaptacije vrednosti. Planeta ja preživela velike geoklimatske promene. U geološkoj prošlosti dolazilo je do naglog izumiranja za kojim je sledilo obnavljanje i nova prilagođenost. Menjali su se sastav, oblik, temperatura i boja Zemlje. Kompletno se promenio sastav atmosfere, kopno se podizalo i spuštalo, kontinenti su se kretali, spajali i razdvajali, planine su se uzdizale, vulkani izbacivali lavu. Promene klime obuhvatile su ledena doba. Poslednje velike promene dogodilo se tokom Krede, pre oko 65 miliona godina.

7. Osnovne odlike i značaj biodiverziteta mogu se sažeti u sledećim konstatacijama: • Biodiverzitet je zbirni pojam koji obuhvata sve biološke resurse planete Zemlje: gene, vrste i ekosisteme. On može biti tokom vremena obogaćen ili osiromašen. • Svaka organska vrsta odlikuje se specifičnom ekološkom ulogom i funkcijom u biosferi, u konkretnom ekosistemu u kome živi. • Prirodni ekosistemi sa očuvanim biodiverzitetom vrsta i gena odlikuju se optimalnom produkcijom i metaboličkom aktivnošću (promet gasova, kruženje materije, održavanje pedološke ravnoteže) i neuporedivo su uspešniji od supstituisanih, veštačkih ekosistema.

8. Opšti balans biogeohemijskih ciklusa planete u budućnosti, zavisiće od odnosa prirodnih ekosistema i veštački stvorenih s obzirom na razvoj civilizacije i ljudske populacije uopšte. • Antropogeno uslovljene promene biodiverziteta nose brojne rizike, a malo neposredne koristi. Do sada su biološki resursi uglavnom jednosmerno iskorišćavani od strane čoveka i mimo ekoloških principa, te su danas mnoge genetske kombinacije nepovratno izgubljene, vrste su isčezle, a određeni ekosistemi su ostali bez mogućnosti obnove. • Biodiverzitet je jedini izvor genetičkog materijala za oplemenjivanje, revitalizaciju i biotehnologiju, sirovina za industriju i čovekovo prirodno okruženje.

9. PRAKTIČNI ZNAČAJ BIODIVERZITETA Samonikle biljne vrste oduvek su bile značajan izvor hrane za čoveka. Za neke, danas još izvorne ljudske zajednice, koje žive u nenarušenim ekosistemima i vode tradicionalan način života, divlje vrste biljaka i životinja su jedini, a ako ne jedini onda važan deo ishrane. I u razvijenim civilizacijama ukupan udeo biljnih i životinjskih vrsta koje se koriste za ishranu je značajan. Hrana koju danas koristi čovek uglavnom je bazirana na kultivisanim divljim vrstama. Selekcionisanja su direktno vezana za biodiverzitet divlje flore i faune.

10. Živa bića su bila i još uvek su nezamenljiv prirodni resurs za dalji tehnološki napredak različitih grana industrije. Od biljnih vrsta se dobijaju nezamenljive sirovine u hemijskoj, prehrambenoj, drvnoj ili tekstilnoj industriji. Biodiverzitet je izvor biološkog materijala za revitalizaciju i rekultivaciju antropogeno narušenih prostora. Biljke i životinje adaptirane na skromnije uslove staništa postaće prvi stanovnici predela koji su izmenjeni posle požara, na jalovištima, u okolini rudnika, termoelektrana, fabrika. One će, kao pionirske vrste, izmeniti sliku predela, obnoviti zemljište i doneti ponovo novu mogućnost iskorišćavanja bioloških resursa.

11. ANTROPOGENI FAKTORI KOJI UGROŽAVAJU BIODIVERZITET Ugrožavanje i smanjenje biodiverziteta je globalni proces koji u poslednjih 100 godina dobija zabrinjavajuće razmere. Različite čovekove delatnosti dovele su do snažnih i u mnogim slučajevima ireverzibilnih promena ekosistema i predela, a samim tim i do nepovratnog gubljenja biodiverziteta. Na taj način isčezle su mnoge biljne i životinjske vrste ili, u najboljem slučaju došlo je do smanjenja brojnosti njihovih populacija. Uništavanje vrsta, u najvećem broju slučajeva vrši se kroz uništavanje njihovih staništa.

12. Drugi, veoma bitan razlog, koji dovodi do ugroženosti biodiverziteta je nekontrolisano i prekomerno korišćenje biljnih i životinjskih vrsta tj. prekomerna eksploatacija. Obično je nestanak nekih vrsta uslovljen kombinacijom oba faktora. Endemične i reliktne vrste su najčešće prve na udaru ovih negativnih promena. One se odlikuju stenovalentnošću i slabim stepenom reprodukcije, tako da i male promene staništa dovode do njihovog iščezavanja.

13. Uništavanje i nestanak vrsta i smanjenje genetičke, specijske i ekosistemske raznovrsnosti dovodi se u vezu sa nekoliko međusobno povezanih uzroka: • Potpuno uništavanje prirodnih staništa i njihova zamena sekundarnim ili veštačkim staništima nepovoljnih za opstanak izvornih vrsta primarnih ekosistema; • Fragmentacija prirodnih ekosistema dovodi do smanjenja životnog prostora. Smanjenje i isprekidanost areala dovodi do poremećaja u interspecijskim i populacijskim odnosima, kao i do poremećaja unutar samog ekosistema;

14. Parcijalne intervencije dovode do promena u strukturi i funkciji ekosistema; • Prekomerna eksploatacija vrsta izlovljavanje ili prekomerno sakupljanje; • Introdukcija alohtonih vrsta flore i faune dovodi do promena izvornog sastava autohtone faune, flore i ekosistema; • Neposredno ili posredno zagađivanje voda, vazduha i zemljišta. Ove vrste zagađenja, kroz kumulativan efekat, dovode do postepenih, a u akcidentnim slučajevima i naglih promena u strukturi i funkciji prirodnih ekosistema.

15. Svi navedeni efekti deluju najčešće sinergistički. U najvećem broju slučajeva prirodna staništa se uništavaju postepeno, kroz parcijalne intervencije, kroz delimičnu eksploataciju populacija ili određenih komponenti ekosistema.

16. Analizirajući antropogene faktore koji ugrožavaju biodiverzitet uvek dolazimo do zaključka da su u pitanju dva ista, a suprostavljena stava: sa jedne strane iskorišćavanje a sa sa druge strane zaštita biodiverziteta. Nova koncepcija očuvanja biološke raznovrsnosti pokušava i teži da pomiri ova dva stava kroz ideju održivog korišćenja, održavanja i očuvanja izvornog genetičkog, specijskog i ekosistemskog diverziteta.

17. Srbija je po bogatsvu flore, fungije, faune i ekosistema među najbogatijim zemljama u Evropi. Ona je bogata u svim elementima biološke raznovrsnosti: genetičkim, specijskim i ekosistemskim. Iz ove činjenice proizilazi da se prema ovom bogatstvu moramo odnositi krajnje oprezno i da svoje delatnosti moramo prilagoditi očuvanju biološke raznovrsnosti.

18. Biološka raznovrsnost je u našoj zemlji neravnomerno distribuirana i razlikuje se od mesta do mesta. Planinske oblasti, kanjoni i klisure, prašume, močvarna područja, peščare i pećine se posebno izdvajaju po broju vrsta i biodiverziteta u celini. Ostale oblasti su pod snažnim antropogenim uticajem i suštinski izmenjenim prirodnim staništima. S obzirom da se područja koja se odlikuju velikim biodiverzitetom međusobno razlikuju, mere za njihovo očuvanje moraju biti prilagođene njihovim ekološkim i biogeografskim osobenostima. Ono što u pogledu zaštite važi za jedan region ili objekat prirode ne može se automatski primeniti i na drugi. U tome je suština ekološkog pristupa u očuvanju biodiverziteta.

19. NEGATIVNI EFEKTI POJEDINIH LJUDSKIH DELATNOSTI Na osnovu analize rezultata antropogenih faktora koji ugrožavaju očuvanje biološkog i predeonog biodiverziteta, dobijenih međunarodno standardizovanim metodama (IUCN, 1991, IUCN, 1993 i IUCN, 1995) moguće je dati generalnu ocenu delovanja pojedinih privrednih delatnosti:

20. Poljoprivreda • Srbija raspolaže sa 5 700 000 ha poljoprivrednog zemljišta, što iznosi 65% njene ukupne teritorije. Ovoliko veliki procenat ukupne teritorije dovoljan je za primarnu i sekundarnu produkciju hrane, čak i za veći broj stanovnika. Svako dalje širenje poljoprivrednih površina na račun prirodnih ekosistema bilo bi nepoželjno. Nizijski, šumski, stepski i močvarni ekosistemi su predeli sa tradicionalno najjače izraženim negativnim uticajima. Sadašnje ekonomske promene, uključujući privatizacuju, dovode do mestimičnog napuštanja pašnjaka i parloženja poljoprivrednih površina. Ovakve površine bi se mogle iskoristiti za obnovu prirodne vegetacije i ekosistema.

21. Ispaša dovodi do negativne antropozoogene selekcije travnih ekosistema, koji se tom prilikom suštinski menjaju. Promene se ogledaju u izmeni florističko-faunističkog sastava, a samim tim dolazi i do izmene njihove strukture i funkcije. Negativnu selekciju flore prati prekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljišta, a ti procesi dodatno ubrzavaju proces osiromašenja florističkog i faunističkog sastava. Krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti osiromašeni pašnjaci sa malom produktivnom vrednošću, velikom erozijom tla i povećanjem alohtonih nitrofilnih vrsta.

22. Paljenje primarne vegetacije za duže vreme, a nekada i trajno dovodi do propadanja prirodnih klimaksnih ekosistema. Namerno paljenje vegetacije prisutno je naročito u kontaktnim zonama žbunaste vegetacije, iznad gornje šumske granice. Četinarske vrste koje se nalaze na ovim staništima su posebno ugrožene, kao i ekosistemi u kojima oni dominiraju. Drvenaste vrste su od izuzetnog značaja u sprečavanju erozionih procesa u planinskim predelima. Paljenjem stepske vegetacije sprečava se obnova prirodne livado-stepe ili šumo-stepe.

23. Isušivanje močvara, bara i ritova u cilju dobijanja ziratnog zemljišta. Ovakva staništa su poznata kao izuzetno značajna i obuhvaćena su međunarodnom zaštitom u okviru posebne „Ramsarske konvencije“. Međutim, uprkos činjenici da se radi o klasičnom primeru fragilnih ekosistema, oni se već duže vreme ugrožavaju, pre svega izgradnjom nasipa neposredno uz rečne obale ili irigacionim zahvatima. Ovakvi postupci dovode do drastičnih promena uslova staništa i iščezavanja čitavog niza biljnih i životinjskih vrsta.

24. Šumarstvo • Od mnogobrojnih delanosti u šumarstvu totalna i sanitarna seča u zaštićenim prirodnim objektima mogu imati veoma negativne posledice po biodiverzitet. Ove posledice su naročito vidljive u Nacionalnim parkovima. U planinskim, brdskim i nizijskim predelima najrašireniji negativan efekat na biodiverzitet predstavlja prekomerna eksploatacija drveta. Uprkos šumskim privrednim osnovama, kojima se propisuje količina etata, ona se vrlo često ne poštuje, već se neplanskom i neracionalnom eksploatacijom odstranjuju i elitna i plus stabla. Indirektna posledica, svakako teža, je iniciranje erozionih procesa različitog stepena i intenziteta, koji su samo na području Srbije zahvatili preko 86% njene ukupne teritorije.

25. Još jedna od negativnih posledica je i pošumljavanje staništa koja potencijalno nisu šumska, kao što je slučaj sa peščarskim i stepskim površinama, kao i sa strmim serpentinskim i krečnjačkim padinama. Takva staništa su, vrlo često, staništa retkih, endemičnih i reliktnih biljnih vrsta. Pošumljavanje alohtonim vrstama ili vrstama koje ne pripadaju konkretnom staništu, naročitom metodom plantažnog tipa. Na ovaj način se često stvaraju jednodobne sastojine, što je u direktnoj suprotnosti sa opštim ekološkim načelima pošumljavanja u šumarstvu. Podizanje novih šuma mora da se zasniva na načelu raznovrsnosti (veći broj različitih vrsta na određenoj površini), a to bi vrlo brzo doprinelo raznovrsnosti šumskih ekosistema, njihovoj stabilnosti i otpornosti na negativne uticaje.

26. Urbanizacija i izgradnja infrastrukture • Urbanizacija i izgradnja infrastrukture je ljudska delatnost kojom se neposredno uništavaju šumski ekosistemi u okolini velikih gradova i oko saobraćajnica. Saobraćajnice prekidaju prirodne ekosisteme, sprečavaju komunikaciju cenobionata i lokalne migracije. Da bi se na neki način sprečilo uništavanje ekosistema, obično se projektuju propusnice. • Najvidljivija posledica ovakvog pristupa je nepoštovanje prostornog plana. Usled toga dolazi do smanjivanje površina pod izvornim stepskim, livadskim, pašnjačkim, močvarnim, šumskim, slatinskim i ostalim prirodnim ekosistemima, čime se nepovratno gube mnoge retke vrste i zajednice.

27. Turizam i rekreacija • Turizam u našoj zemlji ima rastući trend. Efekti se naročito osećaju u tradicionalno turističkim zimskim centrima. Veliki problem za fragilne visokoplaninske ekosisteme predstavlja izgradnja hotelskih kapaciteta i prateće infrastrukture. U našim turističkim centrima izgrađeni su mali gradovi u srcu planina, konstruisane skijaške staze i prateća infrastruktura. Radi se o predimenzioniranim i ekološki loše situiranim objektima, čija izgradnja dovodi do velike fragmentacije ekosistema na gornjoj šumskoj granici. Sve to dovodi do pojave jakih erozionih procesa.

28. Nedozvoljena trgovina divljim vrstama • Kolekcionarstvo živim ili mrtvim biljnim i životinjskim materijalom predstavlja jednu od vrlo negativnih delatnosti kod nas. Najugroženije su, po pravilu retke, ugrožene i ranjive biljne i životinjske vrste. Iz Srbije se tajno ili poluzvanično izvoze određeni predstavnici faune, koji su u Evropi nestali ili krajnje proređeni, a kod nas se mogu naći u retkim i geografski raštrkanim populacijama.

29. Nekontrolisano iskorišćavanje biljnih vrsta sa prirodnih staništa, za potrebe određenih grana industrije ili za kolekcionarske svrhe, takođe predstavlja važan momenat u istrebljenju mnogih retkih vrsta. Naročito su na meti lekovite i tražene vrste u našoj flori kao što su: Gentiana lutea, G. punctata, Achillea alexandri-regis, A. korabensis, Nepeta rtanjensis i dr. One su danas u takvoj meri proređene i ugrožene nekontrolisanim sakupljanjem da se s pravom svrstavaju u kategoriju ranjivih vrsta (V). Slična situacija je i sa poznatim dekorativnim vrstama kao što su: Ruscus aculeatus, R. hypoglossum, Leontopodium alpinum, Trolius europaeus, Paeonia sp., Eryngium alpinum, vrste iz familije Orchidaceae i dr. Većina ovih, kao i čitav niz drugih vrsta divlje flore, koje se danas intenzivno eksploatišu, zaštićeni su posebnim nacionalnim uredbama ili međunarodnim konvencijama o kontroli korišćenja i prometa ugroženim biljnim i životinjskim vrstama.

30. Zagađivanje vode, vazduha i zemljišta • Uticaj aerozagađivanja azotnim i sumpornim oksidima i njihovo pretvaranje u kisele kiše, troposferski ozon i teški metali su najčešći uzročnici osiromašenja florističkog diverziteta. Cenobionti šumskih i livadskih ekosistema razlikuju se u odnosu na tolerantnost prema kvalitetu i kvantitetu aerozagađenja. Četinari su osetljiviji od širokolisnog drveća. Najosetljiviji organizmi na ovakav tip zagadjenja su lišajevi. • Sušenje šuma na velikim prostranstvima jedan je od najupečatljivijih dokaza negativnog delovanja aerozagađenja.

31. Zagađivanje voda je važan faktor koji ugrožava vodene ekosisteme. Otpadne vode pune teških metala, radionuklida, fenoli itd. i njihov kumulativni efekat mogu ostaviti trajne posledice po živi svet vodenih ekosistema, kako na genetičkom, tako i na specijskom i ekosistemskom nivou. Kada je u pitanju zemljište na prvom mestu se nalazi erozija. Erozijom se znatno ili potpuno odnosi i uništava zemljište, u krajnjim slučajevima sve do matične podloge. Ova pojava je uvek vezana za uništavanje vegetacijskog pokrivača. Veoma je bitno napomenuti da je autohtona vegetacija, naročito ona klimatskog karaktera, najbolja zaštita od bilo koje vrste erozije. Ekosistemi sa izvornim sastavom cenobionata i očuvanim biodiverzitetom najbolje ostvaruju funkciju biosunđera i bioarmature. Cenobionti prirodnih ekosistema predstavljaju savršene adaptivne tipove za date ekološke uslove.

32. MERE ZAŠTITE • Obnova šumskih ekosistema • Obnavljanje šumskih ekosistema treba vršiti autohtonim vrstama, po mogućnosti onim vrstama koje su edifikatori klimazonalnih zajednica. Obnova prirodne vegetacije na devastiranim staništima je veoma teška i spora. Sađenjem većeg broja autohtonih vrsta koje pripadaju različitim životnim formama postiže se floristički diverzitet, a takav ekosistem bi već na početku bio visoko struktuiran i funkcionalan.

33. Obnova poljoprivrednih površina • Poljoprivredne površine treba zaštiti uspostavljanjem poljozaštitnih pojaseva, grupama drveća, živicama i međama. Ovo se naročito odnosi na agroekosisteme u ravničarskim krajevima. Poljozaštitni pojasevi predstavljaju veoma dobru zaštitu od eolske i vodne erozije, a u isto vreme su i staništa za mnogobrojne predatorske vrste koje se hrane štetočinama poljoprivrednih kultura, posebno glodarima i insektima. Na taj način se obezbeđuje i raznovrsnost biotopa, pa će pored poljoprivrednih kultura biti i mešovita šumska i žbunasta staništa. Stvaranjem raznovrsnih biotopa u kojima će pored poljoprivrednih površina mozaično biti izmešana šumska i žbunasta staništa, istovremeno bi se očuvala biološka raznovrsnost čitavog predela, a samim tim i njegova ekološka i biološka stabilnost.

34. Florističku raznovrsnost treba zaštititi i fundamentalnim istraživanjima. U tom smislu neophodno je zaštićene vrste objediniti u tzv. „Crvenim knjigama flore“ ili „Crvenim listama flore“ sa međunarodno definisanim kategorijama ugroženosti za svaku pojedinu vrstu. Osim toga neophodno je izvršiti kartiranje vrsta koje su od međunarodnog značaja ili su globalno, regionalno ili lokalano ugrožene. Takođe je neophodno definisati parametre za formiranje jedinstvenog informacionog sistema o ugrženoj flori i vegetaciji Srbije.

35. U smislu zaštite florističkog diverziteta neophodno je i zakonski zaštititi čitav niz biljnih vrsta, za koje se pouzdano zna da su ozbiljno ugrožene, a koje nisu obuhvaćene postojećim nivoima zaštite. Neophodno je i definisati objekte, lokalitete i parametre za uspostavljanje integralnog monitoringa ugroženih i značajnih biljnih vrsta i zajednica. Posebnu pažnju treba posvetiti „ex situ“ i „in situ“ zaštiti. Programi zaštite koji se baziraju na reintrodukciji vrsta na prirodnim staništima sa kojih su iščezle, takođe moraju imati svoje mesto. S obzirom na veći broj pošumljavanja koja se izvode alohtonim vrstama, treba doneti zakone o njihovom unošenju u prirodne ekosisteme.

36. MEĐUNARODNI SPORAZUMI, STANDARDI, KRITERIJUMI I PROGRAMI ZA OČUVANJE, ODRŽANJE I TRAJNO ODRŽIVO KORIŠĆENJE BIODIVERZITETA • Za očuvanje biološke raznovrsnosti od prvorazrednog značaja je ne samo njegovo ukupno, već i pojedinačno vrednovanje. • Postoje ozbiljni i dugoročni međunarodni sporazumi i opšta saglasnost za očuvanje biodiverziteta. Neki od osnovnih razloga za međunarodno razmatranje biološke raznovrsnosti su: • Bološka raznovrsnost je po definiciji univerzalna, međunarodna i transgranična vrednost • Odgovornost za očuvanje biodiverziteta i pravo na njegovo korišćenje mora se rešavati na međunarodnom nivou • U nacinalnom interesu svake zemlje je korišćenje međunarodnog iskustva i akumuliranog znanja. Mora postojati međunarodna koordinacija mera za očuvanje biodiverziteta kao i transfer tehnologija koja se koriste za tu namenu. • Postizanje uverenja o potrebi očuvanja i trajno održivog korišćenja biodiverziteta.

37. Sve aktivnosti koje su relevantne za očuvanje biološke raznovrsnosti moraju da budu usaglašene na međunarodnom nivou. To ne isključuje nacionalnu strategiju održivosti, koja postoji gotovo za svaku zemlju. Osnovni kriterijumi za kategorizaciju vrsta ili drugih sistematskih kategorija, proističu iz međunarodnih obaveza koje je naša zemlja prihvatila. U znatnoj meri načelni kriterijumi se podudaraju sa kriterijumima Nacionalnih crvenih lista (knjiga).

38. Opšti kriterijumi Srbija snosi odgovornost za sve one vrste i podvrste čiji su znatni delovi svetske, evropske, srednjeevropske, istočnoevropske, sredozemne, balkanske ili istočnomediteranske populacije trajno ili povremeno nastanjene na teritoriji naše zemlje. Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste čijih više od 50% balkanske populacije trajno ili povremeno živi na teritoriji naše zemlje. Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste čiji delovi populacije manjeg značaja žive u Srbiji, a za koje su, po međunarodnim kriterijumima, propisane posebne mere zaštite u svetu, Evropi ili u širem biljnogeografskom području.

39. VRSTE OD MEĐUNARODNOG ZNAČAJA Vrste uključene u Evropsku crvenu listu globalno ugroženih biljnih i životinjskih vrsta Vrste za koje je jedna od država odgovorna za očuvanje populacije Sve ostale vrste priznate kao vrste od međunarodnog značaja

40. Kategorije ugroženosti Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) uspostavila je kriterijume za klasifikaciju vrsta prema opasnosti od iščezavanja. Početkom šezdesetih razrađen je program Crvenih knjiga pomoću kojih se uspostavljaju liste ugroženih biljnih i životinjskih vrsta.

41. EN (endangered) ugrožena. Vrsta koja je u opasnosti da izumre u većem delu svog areala i čiji je opstanak malo verovatan ukoliko se nastavi sa delovanjem ugrožavajućih faktora, što se utvrđuje posebnim kriterijumima: - redukcijom populacije za najmanje 50% u poslednjih 10 godina - opadanjem zauzete površine - procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 5000 km2 - procenom da populacija broji manje od 2500 zrelih jedinki - izrazita fragmentiranost populacije, ili utvrđenih samo 5 lokaliteta na kojima se vrsta javlja

42. VU (vulnerable) ranjiva. Vrsta za koju se, prema istraživanjima veruje da će se ubrzo naći među ugroženim, ukoliko se nastavi sa delovanjem ugrožavajućih faktora. Kriterijumi za ovu definiciju su: - smanjenje brojnosti za najmanje 20% u periodu od poslednjih 10 godina - procenom da je prostor na kome se vrsta nalazi manji od 20.000 km2 - fragmentacija populacije, ili konstatcija da se vrsta nalazi samo na 5 lokacija - procena da populacija broji manje od 1000 zrelih jedinki - kvantitativnom analizom koja pokazuje da je verovatnoća iščezavanja u prirodnim uslovima najmanje 10% u periodu od sledećih 100 godina.

43. R (rare) retka. Vrsta čija je ukupna svetska populacija toliko mala da, iako za sada nije u kategoriji ugroženih, postoji opasnost da to postane. I (indeterminate) neopredeljena. Vrsta za koju se zna da treba da bude u kategoriji ugroženih, ranjivih, retkih ili za nju nedostaju informacije za svrstavanje u jednu od kategorija. K (insufficently know) nedovoljno poznata. Vrsta za koju nema dovoljno informacija i ne zna se pouzdano da li pripada jednoj od kategorija.

44. EX (extinct) izumrla. Vrsta za koju više nema osnovane sumnje da postoji i jedan primerak. EW (extinct in the wild) išćezla u prirodi. Vrsta za koju se iscrpnim pretraživanjem u odgovarajućem periodu i odgovarajućem arealu rasprostranjenja, na odgovarajućem staništu nije konstatovao ni jedan primerak. Pretraživanje treba da bude izvršeno u vremenskom okviru koji odgovara životnom ciklusu i životnoj formi taksona.

45. CR (critically endangered) krajnje ugrožen. Takson je krajnje ugrožen kada je suočen sa izgledom najviše verovatnoće da u neposrednoj budućnosto iščezne, što se utvrđuje posebnim kriterijumima. - neposrednim posmatranjem - pokazateljima brojnosti (indeks abundacije) - smanjenjem areala - nivoima korišćenja - smanjenjem brojnosti za najmanje 80% - procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 100 km2 - izrazita fragmentacija populacije - procenom da populacija broji manje od 250 zrelih jedinki.

46. LR (lower risk) niska verovatnoća opasnosti. Takson je izložen niskoj verovatnoći opasnosti kada se odredi da ne zadovoljava kriterijume za bilo koju od ugroženih kategorija. Taksoni svrstani u kategoriju niskog rizika dele se na 3 kategorije: - zavisni od zaštite(Cd-conservation depended). Taksoni koji su u programima za zaštitu, a prestanak programa zaštite uslovio bi uvršćivanje u jednu od kategorija ugroženosti u okviru 5 godina. - skoro ugroženi (nt- near tretened). Taksoni koji nisu određeni kao zavisni od zaštite, ali se nalaze blizu kategorije osetljivih. - poslednja briga (lc-last concern). Taksoni koji nisu određeni kao zavisni od zaštite ni kao skoro ugroženi.

47. DD (data deficit) bez dovoljno podataka. Takson je bez dovoljno podataka kada nedostaju adekvatne informacije u pogledu njegovog rasprostranjenja ili stanja populacije. Takson iz ove kategorije može da bude dobro proučen, njegova bilogija dobro poznata, a da nedostaju odgovarajući podaci o brojnosti ili rasprostranjenju.

48. KLASIFIKACIJA ŽIVIH BIĆA • Prema nekim shvatanjima na Zemlji postoji oko 2 000 000 vrsta životinja i oko 1 000 000 vrsta biljaka. Samo cvetnica ima oko 700 000. Prema najnovijoj klasifikacija sva živa bića se dele na 5 carstva: • Carstvo MONERA • Carstvo PROTISTA • Carstvo FUNGI • Carstvo PLANTAE • Carstvo ANIMALIA.

49. Carstvo MONERA obuhvata prokariotske ćelije u kojima genetski materijal nije odvojen od citoplazme jedrovom membranom. Kod njih nedostaju i mitohondrije i hloroplasti Imaju ćelijski zid. Ćelije su pojedinačne ili obrazuju kratke niti ili su u malim grupama. Ovde spadaju uglavnom bakterije. Reprodukcija se obavlja pretežno pomoću binarne deobe. Carstvo PROTISTA čine jednoćelijski eukariotski organizmi koje mogu biti pojedinačni ili obrazuju kolonije. Kod nekih vrsta ćelijski zid postoji, a kod drugih nije izražen ili ne postoji. To su heterotrofni organizmi, neki predstavnici vrše fotosintezu. Razmnožavanje se obavlja mitozom i mejozom. U ovo carstvo uglavnom spadaju alge.

50. Carstvo FUNGI obuhvata gljive. To su eukariotski organizmi koji ne mogu da obavljaju proces fotosinteze. Ćelijski zid obično postoji, u pogledu ishrane su heterotrofni, a neke od njih vode i parazitski način života. Carstvo PLANTAE je carstvo biljaka. To su fotosintetički eukariotski organizmi, većinom višećelijski, sa celuloznim ćelijskim zidom. U okviru billjnog carstva razlikuju se tzv. „niže biljke“ odnosno višećelijske alge i „više biljke“ u koje spadaju mahovine, paprati, skrivenosemenice i golosemenice.