KayItdIşI ekonomİ ’ nİn kavramsal analİzİ

1. KayItdIşI ekonomİ’nİn kavramsal analİzİ Magistrant: Aydan QƏDİYEVA Müəllim: Elşən BAĞIRZADƏ

2. KayItdIşIekonomİ

3. Kayıt dışı ekonomi genel olarak, “GSMH hesaplarını elde etmede kullanılan ve bilinen istatistik yöntemlerine göre tahmin edilemeyen gelir yaratıcı ekonomik faaliyetlerin tümü” olarak tanımlanabilir. • Bir başka deyişle, ekonomiyi düzenleyen yasalara veyönetmeliklere aykırı olarak gerçekleştirilen, belgeye bağlanmamış, kanuni defterlere işlenmemiş, ekonomik işlemlerdir. • Kayıtdışı ekonomi; devletten gizlenen, kaydageçirilmeyen/geçirilemeyen ve bu sebeple denetlenemeyen faaliyetler olarak tanımlanabilir. KAYITDIŞI EKONOMİ KAVRAMI

4. Engenişanlamıylakayıtdışıekonomi, resmiistatistiklereyansımayanyasal-yasadışı, bütünüretimfaaliyetlerinikapsar. Buradaüretimkavramınınsınırı, kumar, uyuşturucuticaretigibi (yasa-dışıolsada) ekonomikdeğeryaratanfaaliyetleri, paranındeğişimaracıolarakkullanılmadığı mal veyahizmetdeğişiminiveüreticininkenditüketimiiçinürettiği mal vehizmetlerikapsarken, hırsızlıkve gasp gibiekonomidekatmadeğeryaratmayanfaaliyetlerikapsamaz. • Kayıt dışı ekonominin ortaya çıkışı farklı ülkelerde farklı nedenlere dayanmaktadır. Gelişmiş ekonomilerde kayıt dışı ekonomi ve nedenleri genellikle vergisel faktörler ve işgücü piyasasına yönelik düzenlemeler gibi faktörler tarafından belirlenirken; gelişmekte olan ülkelerde bu faktörlerin yanı sıra ekonomiyi etkileyen nüfus artışı ve kentsel göç gibi demografik etmenler de dikkate alınmalıdır. KAYITDIŞI EKONOMİ KAVRAMI

5. Kayıt dışı ekonomi; • Black Economy (KaraEkonomi) • Paralel Economy (ParalelEkonomi) • Second Economy(İkinciEkonomi) • Shadow Economy(GölgeEkonomi) • Hidden Economy (Gizli Ekonomi) • Underground Economy (Yeraltı Ekonomisi) • Informal Economy (Gayri Resmi Ekonomi) • Unrecorded Economy (Kayıt dışı Ekonomi) • Unreported Economy (Beyan dışı Ekonomi) • İllegal Economy (Yasadışı Ekonomi) • Moonlight Economy (Ay ışığı Ekonomisi) KAYITDIŞI EKONOMİ terİMİ

6. Kayıtdışı Ekonomi olgusu ilgilinin amacına ve yaklaşımına bağlı olarak (veya olmayarak) çeşitli biçimlerde adlandırılmaktadır. Örneğin eğer, • Faaliyetin “gizliliği”, “saklılığı” vurgulanmak isteniyorsa yeraltı (underground), gizli (hidden), gözlen(e)meyen (unobserved)veya alacakaranlık (twilight) ekonomi kavramlar; • Faaliyetin “yasadışılığı” vurgulanmak isteniyorsa kara(black), gri (grey) veya yasadışı (illegal) ekonomi kavramları • Faaliyetin devletin bilgisi dışında tutuluyor olması vurgulanmak isteniyorsa resmi olmayan (unofficial), enformel (informal) veya kayıtdışı (unrecorded) ekonomi kavramları • Faaliyetin göreli olarak önemsiz olması sebebiyle resmî GSMH kayıtlarında tutulmayışı belirtilmek isteniyorsa marjinal (marginal), ikincil (secondary) ekonomi kavramları kullanılabilmektedir. KAYITDIŞI EKONOMİ terİMİ

7. Gayri-resmi(unofficial), gölge (shadow), gizli (hidden), müşahede edilemeyen (non-observed), gayri-formel (informal), halvet(underground) gibi terimlerinkullanımına rastlamaktayız. • Devlet İstatistik Komitesi tarafından müşahede edilemeyen (non-observed), gizli (hidden) ve gayri-formel (informal) terimleri kullanılmaktadır. • Böylece, şuan kayıtdışı ekonomi araştırmalarında mevcut terminolojik sorunun çözümü amacıyla en yaygın yaklaşım her araştırmacının kendi araştırmasında kullandığı terimin kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin hangi kısmını kapsadığını belirtmesi şartıyla, istenen terimi kullanabilmesi yönündedir. AZERBAYCANDA KULLANILAN TERİMLER

8. Kayıtdışı ekonomi kavramına ortak yaklaşımın oluşturulmasıyla ilgili bilimsel arayışlar, temelleri 1980’li yıllarda atılmış ve BM’nin 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi Sözleşmesi’nin onaylanmasından sonra daha yaygın hale gelen makroekonomik yaklaşımla yeni bir aşamaya girmiştir. • Bugün, literatürde en yaygın yaklaşım olarak öne çıkan makroekonomik yaklaşım, kayıtdışı ekonomi kavramına GSMH hesaplamaları çerçevesinde tanımın verilmesine çalışmaktadır ki, bu da 2002 yılında BM, IMF, ILO, OECD ve BDT STAT tarafından yayınlanan “Gözlemlenmeyen ekonominin ölçümü: El Kitabı”nda (“Mavi Kitap”) yer alan kavram ve yaklaşımlara dayanır. • “Mavi Kitap”ta yer alan en önemli kavram, ekonominin reel olarak kayıt altına alınan bölümü dışında kalmış ve ulusal istatistik kurumlarının kayıt altına almakta zorluk çektikleri- sorunlu alanlar -tüm ekonomik faaliyetleri kendinde birleştiren “gözlemlenmeyen ekonomi” (non-observed economy) kavramıdır. KayItdIşI ekonomİ kavramIna makroekonomİk yaklaşIm

9. Sözleşmede “Üretim sınırı” kavramına yer vermiştir. Bir ekonomik faaliyetin “Üretim sınırı” kavramına dahil edilmesi üçün şu kriterlere uygun olmalıdır. Ekonomik faaliyet sonucunda katma değerin oluşması ve piyasaya yönelik olması. GSMH hesaplamaları yalnızca bu “sınır” çerçevesinde olan ekonomik faaliyetleri kapsamak zorundadır. KayItdIşI ekonomİ kavramIna makroekonomİk yaklaşIm

10. GÖZLEMLENEMEYENİKTİSADİ KAYIT DIŞI EKONOMİ

11. Suç teşkil eden kayıtdışı ekonomik faaaliyetleri kapsamaktadır. 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi Sözleşmesi’nde illegal üretim (illegal production) terimi ile ifade edilen bu sektöre yasalarla izin verilmeyen, fakat ekonomik aktörler tarafından ilgili kamu otoritelerinden tamamen gizletilerek yürütülen ekonomik faaliyetlerle birlikte, yasalarla özel izne tabi alanlarda izinsiz yürütülen ekonomik faaliyetler (örneğin, lisans almadan gösterilen faaliyetler) de aittir. İLLEGAL EKONOMİsuç teşkil eden sektör

12. Bilinçli olarak kayıtdışı tutulan ve suç teşkil etmeyen ekonomik faaliyetleri kapsamaktadır. • Gelir vergisi, katmadeğer vergisi vb. gibi tüm vergileri ödemekten kaçınmak • Sosyal güvenlik ödemelerini gerçekleştirmemek • Asgari ücret, sağlık, çalışma süresi ve diğer sosyal güvenlik uygulamalarında standartlara uymamak • Herhangi bir idari prosedürü yerine getirmemek • Yani burada kayıtdışılık resmi kayıtlarda bulunmayan ekonomik aktörün faaliyetde bulunması ve resmi kayıtlarda bulunan ekonomik aktörün faaliyetlerinin bir bölümünü kayıtdışı tutması gibi iki türlü olabilir. YERALTI EKONOMİSİsuç teşkİl etmeyen sektör

13. Temel amacı ilgili kişilere istihdam imkanı ve gelir temin etmek olan, küçük boy işletmelerden oluşan, işgücüyle sermayedarları arasında pek bir fark bulunmayan, ya da çok az bulunan ve işçi-işveren ilişkileri genellikle akrabalık, kişisel ve sosyal ilişkilere dayanan ekonomik faaliyetleri ifade etmektedir . • Enformel sektör faaliyetlerinin kayıtdışı veya yarı kayıtlı ekonomik faaliyetlerden temel farkı, resmi kayıtlar dışında bilinçli olarak kalmamasıdır. ENFORMAL EKONOMİsuç teşkİl etmeyen sektör

14. Kendi tüketimi için gerçekleştirilen üretimler • Yalnızca öztüketim amaçlı hanehalkı üretimi piyasaya yönelik olmadığından “üretim sınırı” içerisinde yer almamakta ve buna göre de GSMH hesaplamalarında kapsam dışı tutulmaktadır. • Genelleştirecek olursak, Makroekonomik yaklaşımda bir ekonomik faaliyetin kayıtdışı ekonomi kavramı kapsamına alınması için, o faaliyetin, sonucunda katma değerin yaratıldığı üretken faaliyet olma, piyasaya yönelik olma ve resmi istatistikler tarafından kayıtlara yansıtıla bilmeme gibi üç kritere de uygun olması gerekmektedir EVİÇİ EKONOMİSİ

15. Seçİlmİş Dünya Ülkelerİnde KayIt DIşI Ekonomİ Değerlerİ

16. Kayıt dışı ekonomi her şeyden önce nizamsızdır. Kayıt dışı ekonominin iştirakçileri (iş veren, işçi ve mal vehizmet alıcısıyla satıcısı) ekonomik faaliyetlerini kamu yönetiminden saklayarak kamunun zorunlu tuttuğuher türlü kanun ve yaptırımdan kurtulma şansını eldeetmektedirler. Bunun sonucunda kayıt dışı çalışan işçi; iş güvenliği, asgari ücret seviyesi, ek bir işte çalışma yasağı, azami çalışma süresi ve iş ve işçi sağlığıstandartları gibi birçok haktan mahrum kalmaktadır. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ÖZELLİKLERİ

17. Kayıt dışı ekonomide ortaya konulan işlemler vergilendirilmemiştir. Kayıtlı ekonomi içerisindeki iş ilişkisinde işveren vergi sorumlusu sıfatıyla işçi adına gelir vergisi stopajı yapmak, işçi adına sosyal sigorta primi yatırmak zorundadır. Bu işlemlerin gerçekleştirilmesi işçilik maliyetlerini yükseltmektedir. Fakat işveren işlemlerini kayıt dışına taşıyarak işçilik maliyetlerini azaltma şansına ulaşmaktadır. Yapılan işin kayıt dışına taşınması sonucunda işçi sosyal güvenlik, azami çalışma süresi, asgari ücret, iş ve işçi sağlığı standartlarından faydalanamamaktadır. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ÖZELLİKLERİ

18. Kayıt dışı ekonominin bir diğer temel özelliği ise ölçülemezliktir. Kayıt dışı olarak gerçekleştirilen işlemlerdevletin bilgisinin haricinde ortaya çıkarıldığı için ekonomiyle ilişkin hesaplamalarda, örneğin milli gelir hesaplarına doğrudan yansıtılamamaktadır. Ancak ekonominin bir bütün olduğu dikkate alındığında gelir, kayıt içinde yada kayıt dışında elde edilmiş olsa da yine ekonomi içerisinde (yurt dışına çıkarılması söz konusu olmayacaksa ) tüketileceği için dolaylı da olsa milli gelir hesaplamaları içerisinde kendisine yer bulacaktır. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ÖZELLİKLERİ

19. Kayıt dışı ekonominin beş unsuru bulunmaktadır. Bunlar: • Yasalara aykırılık • Ahlaki normlara aykırılık • İstatistiksel olarak ölçülemezlik • Gelir yada fayda elde etmek • Ekonomik sisteme uymaktır. kayIt dIşI ekonomİNİN unsurlari

20. Vergi kanunlarına aykırı davranmak ve kanunları uygulamakla görevli bulunan idarenin aldığı önlemlere karşı gelmek suretiyle, ya da az vergi ödemek şeklinde olabilmektedir. • Vergiden düşürülen harcamaların bilinçli olarak yüksek gösterilmesi, kişisel harcamaların işletme harcamaları adıyla beyan edilmesi gibi durumlarda vergi kaçakçılığı ortaya çıkmış olsa da, herhangi bir üretim faaliyetinin kamu otoritesinin bilgisi dışında tutulmasından söz edemeyiz. • Vergi tabanının sınırlarıyla Ulusal Hesaplar Sistemindeki “üretim sınır”ları genellikle farklı olduğundan kayıtdışı ekonomi ve vergi kaçakçılığı kavramlarını bir tutmanın da mümkün olmadığını söyleyebiliriz. KAYITDIŞI EKONOMİ VE VERGİ KAÇAKÇILIĞI

21. Geniş anlamdakarapara her türlüsuçunişlenmesisonucueldeedilenbütünmaddimenfaatvedeğerlerikapsamaktadır. • Kara para aklanma, genel olarak suçluların yasadışı yollardan elde ettikleri kazançları yasal gelir olarak kabul ettirmek amacıyla kullandıkları yöntemler ve başvurdukları yollar için kullanılan bir terimdir. • Pendse tarafından bir tahlile göre Kara para kavramı, kaynağını oluşturan yasadışı eylemin yapıldığı an itibariyle iki farklı gruba ayrılmaktadır. Birinci grup Kara para, başlangıçtan itibaren yasadışı faaliyetlerden elde edilen paralardır. Uyuşturucu madde kaçakçılığı veya silah kaçakçılığı, organ kaçakçılığı, kadın ticaretinden elde edilen kazançlar örnek gösterilebilir. Çünkü bahse konu kazançlar yasadışı yollarla, doğrudan bir suçun işlenmesinden doğmuştur. KAYITDIŞI EKONOMI, KARAPARA VE KARA PARA AKLANMASI

22. İkinci grup ise yasalara uygun olarak kazanıldığı halde bu kazancı nedeniyle ödenmesi gereken verginin kaçırılması amacıyla gizlenmesiyle Kara para olan paradır. Literatürde ikinci grup para için Gri para tanımı da kullanılmaktadır. • Araşdırmalara göre ,uluslararası sözleşmelerede uygun olan, karaparanın kayıtdışı ekonominin suç teşkil eden sektöründe oluşan gelirlerle sınırlandırıldığıdır. • Gelirlerini kayıtlı sektöre doğrudan sokamayan suç ekonomisi aktörleri ilk aşama olarak suç teşkil etmeyen kayıtdışı ekonomi sektörünü seçmektedirler. KAYITDIŞI EKONOMI, KARAPARA VE KARA PARA AKLANMASI

23. KAYITDIŞI EKONOMI VE KAYITDIŞI İSTİHDAM Sosyal güvenlik açısından “Kayıt Dışı İstihdam”, çalışmaların ve bu çalışmaya bağlı olarak elde edilen ücretlerin Sosyal Güvenlik Kurumuna hiç bildirilmemesi ya da gün sayısı ve ücret tutarı olarak eksik bildirilmesidir. Dar anlamda kayıtdışı istihdam kavramı ise kayıtdışı ekonominin yalnızca suç teşkil etmeyen sektöründeki istihdamı kapsamaktadır. İşverenler, işçiler veya kendi hesabına çalışanlar özelikle vergi, sigorta primi vb. mali yükümlülüklerden kaçmak, bürokratik işlemlerden kurtulmak amacıyla kayıt dışı ekonomik faaliyette bulunmakta ve elde ettikleri geliri kayıt dışına bırakmaktadırlar.

24. Kayıt dışı istihdamın sonuçları üç açıdandeğerlendirilebilir. • Çalışanlar Yönünden: Kısa vadede, çalışanın ve bakmakla yükümlü oldukları kişilerin sağlık ve çeşitli kısa vadeli riskler açısından sosyal güvencesiz kalmaları, uzun vadede ise emeklilik haklarından mahrum kalmalarıdır. • İşletmeler Yönünden: Kayıt dışı çalıştıran işletmeler ile kayıtlı çalıştıran işletmeler açısından haksız rekabete yol açmasıdır. • Sosyal Güvenlik Sistemi Yönünden: Aktif/pasif dengesinin ve aktüeryal yapının bozulmasıdır. KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN SONUÇLARI

25. Rüşvet, “herhangi bir kamu görevlisininpozisyonundan doğanyetkilerini bilinçli birşekilde kullanıp bir kişi veya belli bir grubaçıkar sağlamak kar şılığında elde edilen menfaatler” şeklinde tanımlanabilir. Yolsuzluk (corruption), görevden doğan yetkilerin kişisel menfaatler doğrultusunda kötüye kullanılmasıdır. • Kayıtdışı ekonomik faaliyetlere ait özelliklerden biri odur ki, bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesi sonucunda katma değer yaratılmış olur ve bunun için de kayıtdışı ekonominin büyüklüğü GSMH istatistiği bakımından tayin edilir. • Yolsuzluk ve rüşvetçilikte ise doğrudan doğruya katma değerin oluşturulması olayı yoktur. Özellikle de, yolsuzluğun temel geliryaratıcı öğesi olan rüşvet, yalnız ve yalnız bir kişiden diğerine yapılmış bir mali transfer niteliği taşır. • Kayıtdışı ekonomi kavramına makroekonomik yaklaşım savunucuları göre eğer kayıtdışı ekonomiyle yolsuzluk ve rüşvet arasında herhangi bir ilişki kurmaya çalışılıyorsa, bu yalnızca neden-sonuç ilişkisi olabilir. Rüşvet, yolsuzluk ve kayIt dIşI ekonomİ

26. Dikkatiniz için teşekkür ederim