KIRGIZİSTAN’DAKİ ÇATIŞMALARIN İÇ VE DIŞ DİNAMİKLERİ

1. KIRGIZİSTAN’DAKİ ÇATIŞMALARIN İÇ VE DIŞ DİNAMİKLERİ

3. I. Ülkede Yaşanan Sorunların Nedenleri Orta Asya’da yüzyıllardır süregelen Çarlık Rusyası, SSCB ve Rusya Politikaları: Ruslar bölgede diğer cumhuriyetleri olduğu gibi Kırgızları da nüfuzları altında tutmak istemişlerdir. Stalin ve Lenin politikalarıyla nüfus dengeleri değiştirilmiş, sınır ve suni azınlık sorunları yaratılmıştır. Özbekistan Boyutu • Özbek-Kırgız Çatışması: İki halk arasında yaşanan etnik çatışma Kırgızistan’ın en büyük sorunlarından biridir. 1990 yılındaki çatışmadan sonra bugün yaşananlar ülkenin başını ağrıtmaya devam etmektedir. • Özbekistan İslam Hareketi’nden kaynaklanan sorunlar: Örgütün Afganistan kaynaklı uyuşturucu ticareti yapıyor olması Kırgızistan’ı da olumsuz etkilemektedir.

4. Fergana Vadisi Sorunu: Stalin’in millileştirme politikalarıyla, bu stratejik öneme sahip verimli topraklar Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan arasında paylaştırılmıştır. Güney-Kuzey Ayrılığı: Ülkenin güney bölgesinde Özbeklerin de yoğun olduğu radikal hareketler görülürken, kuzeyde daha ılımlılar yaşamaktadır. Çin Boyutu • Orta Asya pazarlarına girmek isteyen Çin için komşusu Kırgızistan önemli bir geçiş yoludur. • Kırgız insanının kültürü, Çin sınırları içindeki Uygur Türkleri ile yakındır. Bu durum Çin’i temkinli politika gütmeye yöneltmektedir. • Uluslararası konjonktürde büyüyen Çin için Kırgızistan’daki ABD üssü endişe vericidir.

5. Rusya Bağımlılığı: Kırgızistan bağımsızlığını kazanmasına rağmen bugün de siyasi ve ekonomik alanda Rusya’ya bağımlıdır. • Ülke içindeki Rus azınlığın Kırgızistan’a önemli seviyede ekonomik katkısı vardır. • Rusya ülkeye yatırımlar yapmaktadır. • Sanayinin devamlılığı için Rusyaya bağımlılık söz konusudur. • Doğal gaz ve petrol konusunda Rusya’ya ihtiyaç vardır. 11 Eylül Sonrası Amerikan Varlığı: ABD, Afganistan Harekatı için stratejik öneme sahip Kırgızistan’a Manas üssünü kurarak bölge politikalarına ortak olmuştur. 2004 ve 2009 yıllarında üssün kapatılması iki kez gündeme geldiyse de fiiliyata geçilememiştir. * Kırgızistan iç sorunlarının yanı sıra Rusya, ABD ve Çin çemberi içinde kalmış, mevcudiyetinin devamı için denge politikası izlemeye çalışmıştır. Ortak tehditler bu ülkeleri ortak işbirliğine götürecektir.

7. Siyasi Sistem • Kırgızistan’ın bugünkü siyasi sistemi de Sovyetlerden miras kalmıştır. • Ülkede siyasal sistemleri yürütmekte olan elitlerin nüfuz sahibi olduğu görülmektedir. • Yönetimde sürekli meydana gelen değişiklikler bürokratik kadronun oluşmasını engellemektedir. • Bugün gelinen noktada başkanlık sisteminden parlamenter sisteme geçileceği açıklanmıştır. • Başkanlık sistemiyle ülkedeki liderler birçok yetkiyi ellerinde toplamışlar, dokunulmazlıkları ile bu durumu pekiştirmişlerdir.

8. II. Sorunun Gelişimi Bağımsızlık ve Akaev Dönemi • 1991 yılında ülke bağımsızlığını ilan etmiş, Akaev cumhurbaşkanı seçilmiştir. Gelişmeler demokrasi için bir başlangıç olarak kabul edilse de 2000’li yıllarda ülke otoriter bir rejime bürünecektir. • Akaev döneminde kuzey-güney ayrılığı derinleşmiştir. • 1992’den sonra uygulanan sıkı ekonomi politikaları ülkeyi zorlamıştır. • İşsizlik artmış, istikrarsızlık ortamı oluşmuştur. • Akaev, 2005 yılında darbeyle devrilecektir.

9. 2005 Lale Devrimi ve Bakiev Dönemi • Bakiev’in iktidara, diğer renkli devrimlerde olduğu gibi batı desteği ile geldiği düşünülse de yönetime geldiği ilk gün Putin’den yardım isteyecektir. • Kırgız halkının umudu olan Bakiev de ülkeyi otokrasiye sürükleyecektir. • Akaev gibi ülke kaynaklarını ailesine tahsis etmekten çekinmemiştir. *Nepotizm: yakın akrabaları kayırmaya dayalı yönetim anlayışı • Medya ve internete sansür uygulamıştır. • Ülkede rüşvet ve kayırmacılık artmıştır. • Halkın refahı ve özgürlüğü sınırlandırılmıştır.

10. 2010 Bakiev İktidarının Sonu • Nisan ayında yapılan darbe ile Bakiev iktidarı devrilmiş, geçici hükümetin başkanı Otunbayeva olmuştur. Ancak Kırgızistan’da şiddet olayları artmış, 11 Haziran gecesi Kırgız ve Özbek gençleri arasında bilinmeyen bir sebeple çıkan kavga etnik çatışmaya dönüşmüştür. • İki kardeş topluluğu çatışmaya götüren sebepler ortaya çıkarılıp irdelenmelidir. Etnik Çatışma Sorunu • Etnik çatışma kavramı Soğuk Savaş sonrası uluslararası ilişkiler disiplininde önemli bir yer edinmiştir. Kırgızistan bunun en iyi örneklerinden biridir. • Kırgızistan’da siyasal sistem, bağımsızlıktan itibaren sağlam temellere oturtulabilseydi, bugün ülkedeki Özbekler devleti oluşturan mozaiğin bir parçası olarak kabul edilebilirdi.

11. Devlet otoritesinin zayıflığı etnik gruplar arasında husumete yol açmıştır. • Primordialist yaklaşım tarihsel süreç içinde gelişen aidiyet duygusu ve grup dayanışmasına dikkat çekerek ortaya çıkabilecek çatışmanın etnik farklılığın doğasından kaynaklandığını savunur. Instrumentalist yaklaşım ise etnik gruplar arasındaki eşitsizliklerin etnisitenin siyasallaşmasına neden olduğunu söyler. • Kırgız-Özbek çatışmasının sosyo-ekonomik eşitsizliklerden kaynaklandığı göz önünde bulundurulursa, instrumentalist yaklaşımla açıklanabileceği söylenebilir. • Bu yaklaşımlardan hareketle Kırgızistan’daki sorunun alt-üst kimlik çatışmasından kaynaklanmadığını söyleyebiliriz.

12. Çünkü Kırgızistan’da yaşayan Özbekler kimlik olarak Türkistan medeniyetinin temelini oluşturan köklü dini ve kültürel yapıya sahip apayrı bir milletin mensuplarıdır. • Bu Özbeklerin isteği, vatan olarak benimsedikleri kardeş topraklarda rahatça yaşayıp, ekonomik ve sosyal faaliyetlerini sürdürebilmektir. • Bugün Özbekistan sınırları dışında yaşayan önemli sayıda Özbek bulunmaktadır. Ancak Özbekistan’ın büyük etnik projeleri yoktur. • 1990 Oş katliamında dahi sessiz kalmıştır. • Kırgız ve Özbekler, çatışmalarında etnik kimliklerini taşıdıkları devletlerin milliyetçiliğiyle hareket etmemişlerdir. • Çatışmanın sebebi yerel çıkarların korunmasına dairdir.

14. Ekonomi • Bölgesel ve küresel krizlerden etkilenen Kırgızistan ekonomisi ülkedeki siyasi istikrarsızlıklardan da olumsuz etkilenmiştir. • Kazak bankalarının kaynak sıkıntısı Kırgızistan’ı da etkilemektedir. • Altın rezervlerinin tükenmeye başlaması üretimde dalgalanmaya sebep olmaktadır. • IMF, EBRD, ADB ve BM gibi kuruluşların ülkeye yardımları söz konusudur. • Siyasal istikrarsızlık ülkenin güneyi ve kuzeyi arasındaki refah uçurumunu arttırmıştır. • Sanayileşme yeteri kadar gelişmemiştir ve işsizlik önemli bir sorundur.

15. Otunbayeva Geçici Hükümeti • Ülkenin temel sorunları olan ekonomik, sosyal, siyasal ve toplumsal olaylar karşısında acil önlemler alınmasına karar verilmiştir. • Toplumun ihtiyacı olan uygun bir anayasa için çalışmalara başlanmıştır. • Anayasa’nın halka ve kamuoyuna sunularak meşruiyet kazanması hedeflenmiştir. • Anayasa ile amaç, devlet otoritesini sağlayabilmek ve istikrarlı bir toplum oluşturabilmektir. • Anayasa oylanınca devrik lider Bakiev’in ülkeye dönüp iktidara tekrar ele geçirme hayali sona ermiştir.

16. III. Yaşanan Olaylara Uluslararası Tepkiler Kırgızistan’ın Dünya Açısından Önemi • Orta Asya Soğuk Savaş sonrası dönemde daha fazla önem kazanmıştır. • Kırgızistan dünyanın on büyük altın üreticisinden biridir. • Zengin su kaynaklarına sahiptir. • Orta Asya’daki ülkelerin otokrasi-demokrasi analizleri için önem teşkil etmektedir. • Kırgızistan’da yaşanan istikrarsızlık Rusya’nın işine yaramaktadır. • Büyük güçlerin bölgedeki güç mücadelesi tüm dünyayı yakından ilgilendirmektedir.

17. Rusya • Rusya’ya göre trajedinin asıl sebebi Bakiev’dir. 2005 yılında iktidara gelirken Akaev’i suçlamış, kendisi de ülkeye verdiği sözleri tutmamıştır. Halkın refah ve özgürlüğünü kısıtlamış, ağır zamlar yapmıştır. Muhalefetin önemli isimlerini göz altına almıştır. • Rusya geçici hükümeti hemen tanımasına rağmen sadece kendisine ait Kant üssüne paraşütçü askeri birlik göndermiştir. • Rusya önderliğindeki Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü bölgeye barış birlikleri değil, sadece teknik ve insani yardım göndermiştir. • Rusya uzun sürecek bir askeri krize dahil olup, kamuoyundan tepki almak istememektedir. • Kırgızistan’da yaşanan kriz Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün başarısızlığını gözler önüne sermiştir.

18. Türkiye • Çıkan çatışmalardan Oş ve Celalabat şehirlerinde yaşayan Türkler de olumsuz etkilenmişlerdir. Ülkedeki Türkler THY uçaklarıyla Türkiye’ye getirilmiştir. • Başbakan Recep Tayyip Erdoğan geçici hükümet başkanı Otunbayeva’yı arayarak ülkesinin üzüntülerini dile getirmiş ve yardıma hazır olunduğunu belirtmiştir. • Türkiye, Orta Asya’ya bölgesel yakınlığı ve Türk kimliği ile arabulucu rolünü üstlenebilir. • Türkiye, Orta Asya politikalarında söz sahibi olabilecek potansiyele sahiptir. Bu nedenle daha net bir Türk dünyası politikası belirlenmelidir. • Ülkedeki Kırgız Türk Manas Üniversitesi ve TİKA’nın faaliyetleri iki ülke ilişkileri açısından önemlidir. • Kırgızistan’ın huzur ve istikrarı Türkiye için önemlidir.

19. ABD • Manas Üssü’ne dair çıkarlarından başlangıçta emin olamayan ABD geçici yönetimi tanımamıştır. • Geçici hükümet ABD ile yapılan üs anlaşmasının yürürlükte kalacağını bildirmiştir. • Otunbayeva ABD’lilerin gözünde geçmişten gelen iyi referanslara sahiptir. • ABD, Orta Asya’daki güç mücadelesi açısından büyük öneme haiz Kırgızistan’ın istikrarından yanadır. • Foreign Policy dergisinde bir yazıya göre çatışmaların ardından Rusya’nın ülkeye asker göndermesi, ABD’nin ülkedeki etkinliğini zayıflatmıştır. • ABD ayrıca ülkedeki insanlık krizinin giderilebilmesi için 50 milyon dolar yardım sözü vermiştir.

20. Anayasa referandumu sağlıklı bir şekilde yapıldığı için ABD, geçici hükümet başkanını tebrik etmiştir. • ABD, ülkede demokrasinin temini için yardım edeceklerine dair söz vermiştir. Özbekistan • Geçmişte yaşanan gerilimlerde olduğu gibi bu sefer de büyük tepkiler vermemiştir. • Bölgedeki tüm değişimleri kendi ülkesi için tehdit olarak algılamaktadır. • Özbekistan Cumhurbaşkanı Kerimov yaşananları Kırgızistan’ın “iç sorunları” olarak tanımlamıştır. • Kırgızistan olaylarından ülkesine kaçan Özbek mültecileri kabul etmiştir.

21. Ayrıca Otunbayeva’nın referandumla devlet başkanı olmasını ilk kutlayan da Özbekistan Cumhurbaşkanı olmuştur. Çin • Çatışmaların hemen ardından yetkililer sınırları içindeki Uygur Türkleri’nin olaylardan etkilenme ihtimalini göz önünde bulundurarak bölgeye koşmuşlardır. • Çin hükümeti adına Şanghay İşbirliği Örgütü eski genel sekreter yardımcısı başarılı referandum sebebiyle Otunbaveya’yı kutlamıştır. Birleşmiş Milletler • Mülteci sorununa çözüm amacıyla 71 milyon dolarlık bir fon oluşturmuştur. • BM verilerine göre ülkede yaşanan çatışmalarda 400 bin kişi evlerinden çıkmak zorunda kalmıştır. • Sorunun çözümünde etkin bir rol oynamamıştır.

22. BM Genel Sekreteri Ban Ki-Mun halkın anayasaya verdiği destekten memnun olmuştur. Avrupa Birliği • Yaşanan olayların hemen ardından AB, ülkenin demokratik ve anayasal düzene hızla geçmek için ne gibi planları olduğunu sorgulamıştır. • Yardıma hazır olduğunu vurgulamıştır. • Kırgızistan’daki tüm tarafları sağduyulu olmaya davet etmiş, can kayıplarının önlenmesi için acil düzen sağlanması gerektiğini vurgulamıştır. • Bölge ülkelerinin huzuru AB için de önemlidir. AGİT • Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı anayasa referandumunu desteklemiş ve ülkenin istikrarı için önemini vurgulamıştır.

23. Türkiye’de yaşayan bir Kırgızlının gözünden… • Kırgızlara göre sorun dış güçlerin etkisinden kaynaklanıyor. • Yaşanan olayların medyada abartıldığından yakınıp, Kırgızların Özbekleri öldüren kimseler olarak anılmasından rahatsız olduklarını söylüyor. Ona göre her iki halk da hatalı. • Ekonomi o kadar kötü ki, Bakiev provakatörlere 50 dolar karşılığında insan öldürtebiliyor. • Yeni yönetimi benimsemekten başka çarelerinin olmadığını söylese de, anayasa referandumuna katılımın büyük oranda olması, istikrar isteyen halkın Otunbayeva hükümetinden umutlu olduğunu gösteriyor.

24. Sonuç ve Öneriler • Ülkede güven ortamı inşa edilerek, kuzey-güney bölgelerinin istikrarı sağlanmalıdır. • Kırgızistan iç siyasetinde gerçekleştireceği reformlarla ülkesini dış güçlere karşı söz sahibi yapabilecek konuma getirmelidir. • Geçmişte yaşanan siyasal istikrarsızlık örneklerinden ders çıkarılmalı, ülkede demokrasi ön koşul olmalıdır. • Ekonomi konusunda adımlar atılabilmeli, işsizliğin üstüne gidilmelidir. • Uygun coğrafi koşullara sahip Kırgızistan ekonomisine katkı için turizmi ön plana çıkarmalıdır. • Evlerinden zorla çıkarılan Özbeklerin yüzyıllardır yaşadıkları, çalışıp iş kurdukları bu topraklara geri dönebilmeleri için gerekli toplumsal uzlaşma sağlanmalı, bölgeyi yeniden yapılandırma çalışmaları hızla başlamalıdır.

25. KAYNAKLAR • Günal, Mehmet, “Kırgızistan Ekonomisi ve Küresel Krizin Etkileri”, İkibinyirmiüç, 15.05.10, Sayı 109, s.29. • Karaağaçlı, Abbas , “Kırgızistan’da İstikrarsızlık”, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi, 22.06.10, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=715:krgzistanda-stikrarszlk&catid=83:analizler-ortaasya&Itemid=149, 05.07.10 • Karasar, Hasan Ali, “Kırgızistan Bir Ayaklanmayı Daha Kaldıramaz”, İkibinyirmiüç, 15.05.10, Sayı 109. • Özkökeli, Hasan, “Rusya’nın Penceresi’nden Kırgızistan’daki 2. Lale Devrimi”, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, 17.06.10, http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1536, 05.07.10 • Roy, Oliver, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Çev. Mehmet Moralı, 2. Baskı, Metis Yayınları, İstanbul 2005. • Rozoff, Rick, “Kırgızistan ve Orta Asya İçin Savaş”, Turquie Diplomatique, 15 Haziran-15 Temmuz 2010, Sayı: 17. • Taşkın Takış, “Etnisite Sorunu”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Yıl:11, Sayı:44, Şubat, Mart, Nisan 2008, s. 1. • Telatar, Gökhan, “Kırgızistan: Bir Demokrasi Adası mı?”, Dünya Çatışma Bölgeleri, ed. Kemal İnat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Nisan 2004, ss. 317-327. • Yeniçeri, Özcan , “Kırgızistan’da Devrimden Devrime Giden Süreç”, İkibinyirmiüç, 15.05.10, Sayı 109. • http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2010/06/100618_medvedev_kyrgiz.shtml