- Renal Physiology: Functions of Kidneys in the Body

1. Guliston-2021.

2. Ayiruv a’zolari ko’p hujayrali hayvonlarning aksariyatida shakllangan bo’lib, ular ortiqcha suyuqlikni, ayrim ionlarni va moddalar almashinuvining qoldiq mahsulotlarini organizmdan chiqarishda xizmat qiladi. Odamning buyraklari, ter bezlari, o’pkasi va ichagi — chiqaruv a’zolari hisoblanadi.

3. O’pka karbonat kislotasi, suv va ba’zi uchuvchan moddalarni (masalan narkoz paytida efir, xloroform va boshqa moddalarning bo’rlarini, al’kogolli ichimliklar ichilganda alkogol bug’larini) organizmdan chiqarib yuboradi. Ba’zi bir og’ir metallarning tuzlarini va o’t pigmentlarining o’zgarish mahsulotlarini organizmdan ichak chiqarib yuboradi. Ayiruv a’zolar modda almashinuvining yakuniy mahsulotdarini organizmdan chiqarish bilan bir qatorda, organizm ichki muxitining tarkibini va xossalarini doimiy darajada saqlash uchun ham ahmiyatga ega.

4. Masalan: osmoregulyatsiyada, ya’ni ichki bosimning osmotik bosimi turg’unligini saqlashda (izoosmiya) va ionlar tarkibining turg’unligini saklashda (izoioniya) qatnashadi. Shu bilan birga, buyraklar, o’pka, ter bezlari organizmda vodorod ionlari kontsentraiiyasini doimiy darajada ushlab turishda ham muxim ahamiyatga egadir. O’pka alveolalari va teri yuzasidan suvning bo’g’lanishi tana haroratini pasaytiradi, demak ter bezlari va o’pka termoregulyatsiyasida ham qatnashadi.

5. Buyraklar o’z faoliyati uchun hamda boshqa a’zo, to’qima va jarayonlarga tasir etuvchi fiziologik faol moddalarni — renin, eritropoatin va vitamin D ning faol shakllari kabilarni sintezlab, qonga chiqarib turadi. Bu moddalar, maxalliy, ya’ni buyraklarning o’zi va boshqa a’zolarga ta’sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Prostaglandin va bradikininlar esa, asosan buyrak faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi moddalardir.

6. Inkretor faoliyat asosan yukstaglomerulyar apparatga xos bo’lib, bu apparat, koptokchaga kiraverishda qon keltiruvchi va olib ketuvchi tomirlar oraligida joylashgan va unga distal kanalcha devorining bir qismi ham tegib turadi. Yukstaglomerulyar apparat tarkibida afferent arteriolalaring donali yukstavaskulyar hujayralari, distal naychadagi zich DOG- hujayralari va bu ikki turdagi hujayralar bilan jipslashgan maxsus yukstaglomerulyar xujayralar uchraydi.

8. Buyraklarning inkretor faoliyati. Buyraklar o’z faoliyati uchun hamda boshqa a’zo, to’qima va jarayonlarga ta’sir etuvchi fiziologik faol moddalarni — renin, eritrogyuetin va vitamin D ning faol shakllari kabilarni sintezlab, qonga chiqarib turadi. Bu moddalar, mahalliy, ya’ni buyraklarning uzi va boshqa a’zolarga ta’sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Prostaglandin va bradikiiinlar esa. asosan buyrak faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi moddalardir.

9. BUYRAK (Ren). Buyrak bir juft loviya shaklidagi organ bo’lib, oldindan vaorqa tomondanyassilashgan, o’rta yasharodamlarda 140-150 g ga teng. Buyraklar 1, 2 bel umurtqalari tanalarining ikki yon tomonidaqorin bo’shlig’ining orqa tomonida muskul vadiafragmaga tegib turadi. Qorin parda buyraklarining faqatold tomonini berkitadi.Qorin bo’shlig’i o’ng tomonning yuqori qismida turadi. Chap buyrakning yuqori uchi 2- 3 bel umurtqalarining oralig’iga to’g’ri keladi. Buyraklar – organizmda eng murakkab tuzilganva ko’p qirrali funksiyalarni bajaradigan ayiruvorgani hisoblanadi.

11. Buyrak taxminan 1 mln. nefronlardan tashkil topgan, ya’ni buyrak hujayralaridan tuzilgan bo’lib, bularstrukturava funksional birliklardir. Nefronlar o’rtasidaqo’shuvchi to’qima bo’ladi.Har bir nefron qo’sh devorli tovoqchashaklida kichik kapsuladan boshlanadi. Bu kapsula ichida kapillyarlar kalavasi bor. Kapsula bo’shlig’idaavvalo buralgan siydik kanalchasi – birinchi tartibdagi burma kanalcha boshlanadi.

12. Har bir Shumlyanskiy – Baumen kapsulasining diametri 0,2 mm, bir nefron kanalchalarining umumiy uzunligi esa 100 km ga etadi. Koptokchalarda filtratsiya jarayoni va kanalchalarda reabsorbsiya jarayoni yuzaga keladi. Hosil bo’layotgan birlamchi siydikning miqdori birsutkada 150-170 m ga etadi.Reabsorsiya natijasida ikkilamchi siydik hosil bo’lib, uning miqdori 1 sutkada 2-2, 5 l oshmaydi. Siydik tarkibidaoxirgi mahsulotlar mochevina, siydik kislotasi, ammiak, sulfatlar, kreatininva boshqa moddalar bo’ladi.

13. Siydik yo’li. (ureter).Siydikyo’li uzunligi 30 sm bo’lib, siydikni buyrakdan qovuqqao’tkazadi.Bu nayni qorin pardani faqatold tomonidan qoplaydi. Siydik yo’li boshlanishi qismida, chanoqqao’tish chegarasida vaqovuqqa kirish oldida bir muncha torayadi. Siydik yo’li joylashishiga ko’ra ikki qismdan iborat(qorin va chanoq).

14. Siydik yo’lining qorin qismi orqa tomondan bel muskullariga tegib tursa, old tomondanerkaklarda urug’don arteriyasi vavenasi bilan, ayollardaesa tuxumdonarteriyasi va benasi bilan kesishib joylashgan.

15. Qovuq. (Siydik pufagi- vesica urinaria) kichik chanoq bo’shlig’ida joylashgan, 500-700 ml hajmdagi organ bo’lib, ichida siydik boryoki yo’qligiga qarab, shakli o’zgarib turadi. Qovuqdapastdagi keng qism, qovuq tubi, yuqori toraygan uchi- cho’qqi va bu ikki qism oralig’i, qovuq tanasi tafovutqilinadi.